nga Tim Parks
A tregojnë qasjet bashkëkohore ndaj përkthimit diçka për kohën tonë? Samuel Johnson-i ishte i pari që na dha një histori të shkurtër të pikëpamjeve për përkthimin, duke vërejtur se si disa në epoka ka më shumë përkthime, ndërsa në të tjera shumë pak, dhe se si secila epokë priret të përkrah kritere të ndryshme për përkthimin. Ai vëren se grekët nuk përkthenin tekste nga egjiptianët, romakët e shquar prireshin të mësonin greqisht dhe ta përjetonin drejtpërdrejt gjuhën, në vend që të lexonin versionet në latinisht: “arabët ishin kombi i parë që ndjeu aromën e përkthimit”, kur pushtuan pjesë të perandorisë greke dhe u përpoqën t’i përvetësojnë vetë njohuritë për për ta.
Duke kaluar në kohët moderne, Johnson-i analizoi mënyra të ndryshme para dhe pas periudhës së Restaurimit në vitet 1660-të. Shkrimtarët para Restaurimit, sipas tij, “kishin të paktën nivelin e aftësisë së të mësuarit në të njëjtin nivel me aftësitë gjeniale intelektuale” kur merreshin me tekste klasike, dhe nëse nuk mundeshin “të shfaqnin elegancë dhe të bënin shpërndërrimin e shpirtit”, ata e kompensonin këtë duke përkthyer shumë, dhe “fjalë për fjalë, në mënyrë që besnikëria të mund të strehonte papërsosmërinë ose ashpërsinë”. Johnson-i mëton nga ana tjetër se përparësi e përkthimeve gjatë Restaurimit, ishte të paturit “rrallë e pikëpamjeve të cilat ishin jo të thelluara dhe gati sipërfaqësore”, dhe kjo fshehu “dëshirën e përkthyesve për ngjyrat e një imagjinate të shpenguar” duke shpresuar se “lexuesit e tyre do ta pranonin shkëlqimin e dijes duke e parë mosdijen dhe gabimin si pasojë e padurimit të një mendjeje që nxitonte pa u ndalur tek vështirësitë, pasi ishte kaq e lartësuar sa nuk merrej me vogëlsirat”.
Nga periudha romantike e në vazhdim, vëzhgime të tilla për mënyrën se si është përkthyer në kohë dhe kultura të tjera u bë e zakonshme, si me kritikët anglezë ashtu edhe me ata gjermanë që theksonin se sa pa mëshirë e thjeshtëzonin francezët çdo tekst të huaj, sado i ndërlikuar dhe veçantë që ishte duke ia përshtatur mënyrës së tyre të të shkruarit. U kuptua menjëherë se ky lloj brendësimi i skajshëm i përkthimeve kishte të bënte me besimin tek epërsia e kulturës franceze, pavarësisht se filozofi dhe kritiku Johann Gottfried Herder (1744–1803), studiuesi biblik Friedrich Schleiermacher (1768–1834), dhe studiuesi i gjuhës gjermane Wilhelm von Humboldt (1767–1835) besonin se ky ishte shkaku pse francezët nuk mësuan asgjë nga përkthimet e shumta që bënë.
Schleiermacher-i besonte se përkundrazi, ishte fati i popullit gjerman që të përfshinte gjuhësisht, dhe të ruante në qendrën gjeografike dhe në zemrën e Evropës, të gjitha thesaret, si të artit të huaj ashtu edhe të artit dhe dijes së vet, në një tërësi historike të mrekullueshme, në mënyrë që me ndihmën e gjuhës gjermane të gjithë të mund të shijonin, po aq pastër dhe aq përsosmërisht sa një i huaj, të gjitha bukuritë që kanë krijuar epokat. Kjo do të bëhej, sipas tij, me një qasje rrënjësisht jo-brendësuese, duke e çuar sa më larg që të ishte e mundur drejt “të huajës” së së tekstit të huaj, diçka për të cilën gjermanishtja ishte e pajisur më mirë se sa gjuhët e tjera, siç besonte ai. Poeti dhe kritiku Friedrich Schlegel (1772–1829) pajtohej me të: “Nga të gjitha gjuhët në të cilat janë bërë përkthimet e Homerit qoftë në prozë qoftë në vargje, duke nisur nga gjuha siriane deri në gjuhën angleze, asnjë s’mund t’i afrohet tekstit origjinal me një besnikëri të tillë fatlume si përkthimi në gjuhën gjermane”.
Kështu, ndërsa francezët besonin se stili francez ishte tashmë modeli i duhur për të përshtatur gjithçka, gjermanët besonin se gjuha e tyre ishte instrumenti më elastik për të pasqyruar çdo stil.
Në vitin 1882, Friedrich Nietzsche vërejti se shkalla e të kuptuarit të historisë në çdo epokë mund të nxirret nga mënyra në të cilën kjo epokë bën përkthime dhe përpiqet të përthithë epokat dhe librat e mëparshëm. Sa më shumë që një kulturë vetëdijësohet për ndryshimet reale të kulturave dhe kohërave të tjera, siç kishin bërë gjermanët, aq më pak ka të ngjarë, shkroi ai, që të përpiqesh ta “bëhesh padron” i tjetrit siç bënë “në epokën e Korneille…kur francezët u bënë padron të antikitetin romak”.
Por çfarë mund të themi për kohën tonë dhe kulturën tonë? A po e thjeshtëzojmë gjithçka që përkthejmë në anglishten standarde, çfarëdo qoftë ajo? Apo po përpiqemi të afrohemi me të huajën e teksteve të huaja?
Ajo që tërheq vëmendjen e çdokujt që dëgjon diskutimet e çështjeve të tilla në botën e përkthimit në radhët e akademikëve, përkthyesve dhe botuesve të përkthimeve, është larmia e madhe e mendimeve dhe qasjeve të mbrojtura, eklektizmi i skajshëm dhe paqartësia e përgjithshme për ato që kërkohen në përkthim. Duke rishqyrtuar librat e punumërt mbi përkthimin gjatë tridhjetë viteve të fundit, kam arritur në përfundimin se nuk ka ndonjë qasje mbizotëruese në epokën tonë: të saktë dhe të pasakta, të rrjedhshme dhe të ngathëta, të gjitha përkthimet duket se vlerësohen po aq sa janë kritikohen (më shumë e para se sa e dyta). Sidoqoftë, dy pikëpamje shfaqen si të pranuara botërisht, dhe nuk besoj se kanë nevojë për shpjegim të hollësishëm.
E para, përkthimi është gjithmonë një gjë e mirë, në aspektin politik, etik, estetik. Përkthyesi bashkon kulturat, nxit mirëkuptimin, lufton nacionalizmin, jep ndihmesë në shmangien e konfliktit. Është diçka që duhet ta bëjmë të gjithë, të ndihemi mirë që e bëjmë, dhe t’ia njohim meritat njëri-tjetrit për këtë.
E dyta, përkthimi letrar jo vetëm që është plotësisht i mundur, por, deri diku në mënyrë të habitshme, shpesh përputhet plotësisht madje edhe e përmirëson cilësinë e origjinalit. Njoftimet për shtyp për titujt në garën finale për çmimet e përkthimit që jepen nga Çmimet e Përkthimit për autorët e vitit 2019 në Mbretërinë e Bashkuar përdorin dhe përsëritin shumë herë fjalën “rrok” për të sugjeruar që përkthimet fituese s’kanë lënë gjë të pashprehur nga origjinali, prandaj lexuesit mund të ndjehen të sigurt se s’humbasin asgjë duke lexuar përkthimin. Për njërën nga përkthimet thuhet se ai “është në të njëjtin nivel, dhe nganjëherë madje e tejkalon origjinalin”, ndërsa një përkthim tjetër vlerësohet për mënyrën se si “rrok muzikën e sferave tokësore [të origjinalit], duke na treguar se përkthimi është në të vërtetë, gjuha jonë universale”.
Po të kthehemi në botën akademike, është befasuese se sa rrallë përkthimet krahasohen me kujdes me origjinalin, dhe sa pak flitet për komptencën gjuhësore. Në vend të kësaj, nëse marrim parasysh llojin e teksteve që përfshihen vazhdimisht në antologjitë e teorisë së përkthimit duke nisur nga leksioni i Schleiermacher-it “Për metodat e ndryshme të përkthimit” (1813), pastaj “Për detyrën e përkthyesit” (1923) i Walter Benjamin-it, “Përkthimi: letërsi dhe letrat ”(1971) i Octavio Paz-it dhe “Des Tours de Babel ”(1985) i Zhak Derridas, nuk është e vështirë të shihet se si një idealizëm i përhapur romantik, madje edhe misticizëm do të thosha, garanton këto panegjerik të papërmbajtshëm bashkëkohor sipas të cilëve përkthimet përmirësojnë origjinalin dhe shpëtojnë njerëzimin.
E kemi dëgjuar tashmë Schleiermacher-in duke folur mbi ëndrrën e tij për “një tërësi të mrekullueshme historike”, në të cilën çdo libër i shkruar mund të shijohet nga të gjithë. Ndërs Benjamin-i shkruan: “Në përkthim origjinali krijohet në një mjedis gjuhësor më të lartë dhe më të pastër…në mbretërin e paracaktuar, deri më tani të paarritshme të pajtimit dhe përmbushjes së gjuhëve…” Dhe përsëri: “Është detyrë e përkthyesit të jap në gjuhën e vet atë gjuhë të kulluar, e cila është nën pushtetin magjepsës të një gjuhe tjetër, ta çliroj atë gjuhë të burgosur në një vepër tjetër duke e rikrijuar atë vepër”.
Derrida, pasi i jep peshë të madhe mitit biblik të Kullës së Babelit, arrin në këtë përfundim:
“Nuk ka asgjë më serioze se sa një përkthim… Sepse nëse struktura e origjinalit [veprës] shënjohet nga nevoja për t’u përkthyer, kjo ndodh sepse me vendosjen e këtij rregulli, origjinali fillon t’i ketë detyrime, edhe përkthyesit. Origjinali është debitori i parë, kërkuesi i parë i cili fillon me pranimin e asaj që i mungon dhe thirrjen për përkthim”.
Ky arsyetim misterioz se çdo teksti të shkruar menjëherë “i mungon” plotësia sepse nuk është i pranishëm në të gjitha gjuhët e tjera të botës është kthyer në elementin kryesor të teorisë së përkthimit, ndoshta sepse duke e lartësuar përkthimin në nivelin e një detyrimi kategorik, ai vetvetiu nënkupton një rëndësi të madhe dhe solemne në një fushë që ishte shpërfillur në masë të madhe në universitete deri rreth njëzet vjet më parë. Në përgjithësi, është befasuese se sa respekt tregohet ndaj këtyre teksteve të çuditshme dhe të ngatërruara.
Octavio Paz-i, megjithëse nuk i arrin asnjëherë lartësitë marramendëse të Benjamin-it dhe Derrida-s, është po aq pozitiv dhe prerazi universalist: “Përkthimi brenda së njëjtës gjuhë nuk është thelbësisht i ndryshëm nga përkthimi midis dy gjuhëve, dhe historitë e të gjithë popujve ngjajnë me përvojën e fëmijës…” Dhe vijon: “Megjithëse gjuha nuk është universale, gjuhët megjithatë janë pjesë e një shoqërie universale në të cilën, pasi të jenë tejkaluar disa vështirësi, të gjithë njerëzit mund të komunikojnë dhe të kuptojnë njëri-tjetrin. Dhe ata mund ta bëjnë këtë sepse në çdo gjuhë njerëzit gjithmonë thonë të njëjtat gjëra”.
Çdo bisedë për papërkthyeshmërinë, për Paz-in, mund të jetë vetëm rezultat i një “shprehje e pavullnetshme verbale”, ose e kapjes “në grackën e subjektivizmit”. “Përgjatë epokave”, vazhdon ai, “poetët evropianë, dhe tani edhe poetët e të dyja gjysmave të kontinentit amerikan, kanë shkruar të njëjtën poezi në gjuhë të ndryshme … një simfoni në të cilën improvizimi është i pandashëm nga përkthimi dhe krijimi është i padallueshëm nga imitimi”
Në thelb, atëherë, të gjitha këto qasje në përkthim janë shkaku i oreksit të epokës për globalizim dhe ushqejnë një zeitgeist që përkrah pikëtakimin dhe larminë kulturore, në të cilën çdo individ mund të zotërojë plotësisht çdo shprehje kulturore, dhe s’ka asnjë ndryshim dhe moskuptim të thellë.
A ka ndonjë problem këtu? Apo shqetësimi im është thjesht i tepërt? “Për njëmijë ankues qaramanë, shkruante Samuel Johnson-i, duke mbrojtur përkthimin e Homerit nga Alexandër Pope, mjafton një përgjigje: qëllimi i një shkrimtari është të lexohet, dhe kritikat që mund ta prishin kënaqësinë e të lexuarit duhet të flaken mënjanë”. Ky duket një qëndrim bindës, urues, jo pa kuptim, veçanërisht kur e krahasojmë me këmbënguljen e Johnson-it për dituri akademike dhe saktësi. Unë jam po aq i gatshëm sa kushdo për një botë ku gëlojnë përkthimet. Në fund të fundit, unë vetë kam qenë përgjegjës për shumë prej tyre.
Por le të risjellim në kujtesë se, pavarësisht nga entuziazmi i tyre, teoricienët që përmenda më sipër, me përjashtim të mbase të Paz-it, janë sidoqoftë të vetëdijshëm për një “të ndryshme” në një tekst të huaj e cila i bishtnon përkthimit, është e papushtueshme, e pakapshme. Dhe, megjithëse Schleiermacher-i shpërfaq vizionin e tij për një gjuhë gjermane, e cila i përshtatet në një mijë mënyra për “t’i bërë bashkë dy njerëz plotësisht të pa lidhur me njërin tjetrin”, autorin origjinal dhe lexuesin e përkthimit, ai na kujton megjithatë se në rastin më të mirë, lexuesit thjesht do të “kapin dritëzën…e gjuhës origjinale dhe borxhin e veprës ndaj saj”. Sigurisht që ky është pozicioni që mban Nabokov-it tek “Problemet e përkthimit: Onjegini në anglisht”, ku ai sugjeron, për shkak se ishte koleksionist, se përkthimi ka të njëjtën lidhje me origjinalin, siç ka një flutur e balsamosur në kutinë e një koleksionisti me një flutur në gjendjen e saj natyrore.
Analogjia e Nabokovit është shkurajuese dhe mendoj e pasaktë. Ka mjaft përkthime shumë të gjalla që “fluturojnë” përreth nesh. Por ajo që përbashkon si mendimin e tij ashtu edhe të Schleiermacher-it është të kuptuarit e përkthimit si një ftesë për një takim midis mendësive krejt të ndryshme, kulturave të ndryshme, gjuhëve të ndryshme, takim i cili është emocionues po aq sa i vështirë,. “Të gjithë njerëzit janë nën ndikimin e gjuhës që flasin”, pranon Schleiermacher-i, “kështu që është e pamundur të mendosh me qartësi të plotë çdo gjë që qëndron matanë kufijve të saj”.
Ajo që është emocionuese në lidhje me përkthimin nuk është nocioni që ai mbart njëqind për qind origjinalin, diçka që Schleiermacher-i nuk do ta kishte pranuar kurrë, ose që e gjithë bota e ndjenjës njerëzore mund të jepet në idiomën e gjuhës tonë, fantazi kjo e cila thjesht bëhet burim vetëkënaqësie, por nxitja për të ecur përpara, ose të paktën për t’u vetëdijësuar për atë që nuk e dimë, për përkthimin si një thirrje për t’u zgjuar dhe një instrument që na ysht për më shumë përpjekje, dhe nuk na detyron të ulemi për duartrokitur një tjetër fenomen të suksesshëm botimi në mbarë botën.
Për ta mbyllur me një provokim, ndoshta ia vlen të vëreni që entuziazmi aktual për përkthimin letrar në botën anglo-saksone ështës shtuar njëkohësisht me rënien e madhe në nivelin e mësimit të gjuhës.
The New York Review of Books
Përktheu: Granit Zela
