Përktheu Andreas Dushi
Revista prestigjoze amerikane “The National Geographic Magazine” që vijon të botohet qysh më 1888, tridhjetë vjet pas numrit të saj të parë, përkatësisht në gusht të 1918 boton një reportazh të gjatë, shoqëruar me 22 fotografi për Shqipërinë, Disa vrojtime të vona në Shqipëri, shkruar nga Gjeneral Brigate i ushtrisë amerikane, George P. Scriven.
Për vendin në përgjithësi, mund të thuhet se Shqipëria ashtu sikurse i tregoheshin kufijtë në hartat ekzistuese para lufte, tanimë është nën kontrollin e gjermanëve, austriakëve dhe bullgarëve në veri të zonës së Beratit dhe nga trupat franceze e italiane në jug. Grekët akoma nuk kanë kontroll përtej kufijve të vendosur nga Konferenca e Londrës, ndërkohë që anglezët dhe serbët kërcënojnë nga Maqedonia.
Pjesa perëndimore e jugut të Shqipërisë (ndoshta së shpejti gjithë perëndimi i Shqipërisë nëse Italia e vijon me sukses ofensivën) është pjesa më e rëndësishme përsa i përket luginave të pasura dhe vlerës së porteve në detin Adriatik. Ky territor është nën italianët dhe është ai territor i Shqipërisë që kryqëzon problemet të cilat duhen shoshitur. Prirja e diskutimeve do të vendos fatin e ardhshëm të vendit dhe unë besoj se ajo çfarë do të ndodh me këtë rajon, do të ndodh me të gjithë Shqipërinë. Do të ishte e kotë po aq sa dhe e gabuar të provosh ta copëtosh këtë racë të vogël por homogjene malësorësh.
Sektori i pushtuar nga trupat italiane tani që po shkruaj shtrihet në veri të lumit Vjosa (i quajtur gjithashtu edhe Voiussa) nga pak a shumë shtrati i lumit Seman, me Adriatikun në perëndim, Greqinë në jug dhe krahun e majtë të Armatës Franceze të Orientit në lindje, fqinje me Ersekën, në linjën e komunikimit mes Santa Quarantas në Saloniki.
Sektori francez është më i vogël se ai italian dhe numerikisht ka më pak njerëz, paçka se kufijtë e tij përfshijnë liqenet e Ohrit dhe Malik dhe fshatin pjellor më tej, në të cilin është Koritza (Korça), ndoshta qyteti më i kamur i vendit.
Në të gjithë Shqipërinë e jugut, në të vërtetë ka të ngjarë që në të gjithë Shqipërinë e sotme, qeveria administrohet nga ushtritë pushtuese. Populli ka pak për të thënë sa i përket çështjeve që lidhen drejtpërdrejtë me të si dhe është thuajse tërësisht i paarmatosur. Në sektorin italian, megjithatë, shumë prefektë dhe magjitrantë lokalë mbajnë zyrat dhe dhe administrojnë sipas ligjit ekzitues; kanuni i vjetër turk është zëvendësuar pjesërisht.
Vendas në poste zyrtare
Për këtë administratë janë caktuar gjykatat e ulëta, janë hartuar metodat e procedurave dhe, prapëseprap, zyrtarët vendas janë emëruar në zyra pa peshë. Kjo njohje e shqiptarëve dhe delegimi i autoritetit ndër to ka shkaktuar kënaqësi të madhe. Ata kanë filluar të kuptojnë se nën kontrollin e lehtë të ushtrisë italiane, po trajtohen thjeshtë si shqiptarë, pa konsideruar fenë që kanë. Asnjë dallim i padrejtë ligjor nuk është bërë mes ortodoksëve sikurse quhen njerëzit e kishës greke dhe muhamedanëve. Në këtë respekt, italianët ndryshojnë pak nga grekët të cilët, ndoshta mjaft natyrshëm, shohin pak mirësi mes myslimanëve.
Francezët kanë shkuar një hap më tej se italianët në çështjet shqiptare, vitin e shkuar shpallën një republikë shqiptare të Korçës. Gjithsesi, gjatë vizitës time në Korçë, nuk gjeta ndonjë gjurmë të saj. Republika duket të ketë vdekur qetësisht e natyralisht. Ndoshta nuk ka pasur mbështetjen e popullit dhe ka qenë një përpjekje e sforcuar e të huajve, nën sundimin e të cilëve shqiptarët janë përherë dyshues.
Për hir të së vërtetës, Republika e Korçës nuk ka pasur ndonjë arsye pse të ekzistojë. Duket sikur një shqiptar, është detyruar të vijë nga kampi austriak që të bëhet prefekt i poicisë, posti më i rëndësishëm në republikën e re, por diçka nuk shkoi me të; ai u zhduk. Në të gjitha rastet, Korça dhe vendi përreth vijon edhe sot të jetë nën kontrollin frëng. Një prefekt civil mban zyrën, mesa duket nën komandën gjenerale, por një këshill vendasish e asiston me këshilla.
Raca më e lashtë në Evropën Juglindore
Shqiptarët janë konsideruar si raca më e vjetër në Evropën Juglindore. Nuk ka ndonjë dëshmi të arritjes së tyre në Ballkan e as ndonjë legjendë lidhur me origjinën e tyre. Mendohet të jenë pasardhës të të ardhurve më të hershëm arianë dhe me këmbëngulje të lavdërueshme kanë mbajtur fort malet e tyre përgjatë shumë epokave.
Përveç tributit rastësor të Bayronit në “Çajld Haroldi”, shqiptarët, ndryshe nga popujt e tjerë të Ballkanit, nuk janë përmendur në këngë a tregime. Ç’është e vërteta, duket se kanë pasur vëmendje, por fare pak, nga bota, përposë karakterizimit si një rracë problematike malësorësh, puna kryesore e të cilëve ka qenë të luftonin mes vetes kur nuk kishin kundër kujt të luftonin. Por, ashtu si zviceranët e dikurshëm, këto njerëz të paedukatë e të pamësuar zotërojnë shumë vyrtyte primitive. Ato kanë ruajtur me një këmbëngulje të shquar traditën e paraardhësve dhe janë guximtar, të sinqertë dhe mikpritës. Jeta e tyre ka kaluar një konflikt të përhershme me natyrën në aspektet e saja më jomiqësore, janë mësuar që në vogëli të luftojnë po aq lehtësisht sa luftojnë elementët armiqësor që gjenden në ajër.
Gjakmarrjet e disa vjetëve më parë
Shqipëria është toka famëkeqe e gjakmarrjes – një zakon farefisnor ose ndoshta, më tepër duhet thënë rracor i ruajtur i vrojtuar prej shumë shekujsh. Udhëtarët dhe komentatorët zakonisht i referohen malësorit shqiptar si tërësisht të paligjë, por në të vërtetë veprimet e tij përkundër tjetrit deri para pak vitesh kanë qenë të bazuara në zbatimin më strikt të mundshëm të ligjit – një ligj farefisnor i krijuar mbi idenë më të shtrembëruar të nderit personal dhe familjar.
Shkelja më e vogël e ligjit – ndonjë veprim në nerva e sipër; ndonjë e shtyrë me sup e patëkeq në një turmë – pashmangshmërisht shpienin në deklarimin e të qenurit në gjak, dhe nderi i të lënduarit ishte i njollosur deri sa ai të vriste ose atë që e kishte ofenduar, ose ndonjë nga mashkullia e familjes së tij. Atëherë, familjarët e të vrarit ishin të detyruar të merrnin në dorë gjuetinë e burrave dhe kështu, gjakmarrja shpërndahej.
Kaq fatale ishin këto gjakmarrje, saqë në disa zona malore thuhet se një herë e një kohë rrallë hasje në ndonjë burrë në moshë, pavarësisht jetëgjatësisë tradicionale të racës shqiptare. Burrat vriten para se të arrijnë vitet e patriarkut.
Janë të shumta ritet dhe zakonet kureshtare që burojnë nga gjakmarrja. Është ligji i pashkruar i asaj toke që një burrë nuk mund të sulmohet kur është i shoqëruar nga një grua dhe shpeshherë e shoqja, e bija ose e motra ndjekin burrat që me praninë e tyre, t’u sigurojnë mbrojtje nga ndonjë armik i paepur. Formalisht, në zona të veçanta, është e mundur të blesh imunitet nga hakmarrja e një shqiptari agresiv, çmimi varion nga 50$ – 80$ sipas vendit.
Një rit i ashpër mbron vizitorin në fortesat e maleve dhe nëse një udhëtar ka fjetur nën çatinë e një mikpritësi shqiptar, sipas ligjit farefisnor, ai është i detyruar të deklarojë se ka rënë në gjak me këdo njeri që e ofendon apo lëndon vizitorin deri në një farë kohe pas gostitjes së tij.
Një Shqipëri e ndryshuar
E tillë është një pikturë e shqiptarëve vizatuar më pak se një dekadë më parë. Është në një kontrast të fortë me vendin sikurse e pashë disa javë më parë, nën kontrollin e ushtrive frënge dhe italiane. Ndryshimi bie sidomos në sy në atë pjesë të Shqipërisë që është nën administrimin italian. Aty fëmijët çohen në shkolla; vendasit paguhen më shumë sesa një rrogë normale për punë që në të shumtën e rasteve bëhen për të mirën e po atyre; vendi është nën një patrullim eficent nga ushtarët; dhe asnjë vendas i armatosur, përpos bandave, nuk shihet nga fillimi gjer’ në fund të tokës së pushtuar.
Nëse gjakmarrja vijon të ekzistojë, është e paplotë dhe e fshehtë, pasi armët e malësorëve janë marrë nga trupat dhe ndërmjet tyre, shqiptarët praktikisht janë në paqe. Rrethanat e vjetra ka të ngjarë të mos kthehen më kurrë. Drita po vjen në Shqipëri!
Duket se ka mundësi që bashkë me ndryshimin politik, të vijë edhe ndryshimi fetar, prandaj, bashkë me turqit, myslimanët vendas u përzunë; dhe me ardhjen e shkollave italiane edhe kishave, rritja e ndikimit të Kishës Katolike Romane do të ndihej natyrshëm.
Nën turqit, pjesa më e madhe e shqiptarëve, ndoshta më shumë se tre të pestat, ishin myslimanë. Konvertimi i popullatës së krishterë në islam duket të ketë ndodhur gjatë shekujve XVI dhe XVII. Mes të krishterëve, rreth një e gjashta janë katolikë romanë, pjesa tjetër ortodoksë, ose ndjekës të Kishës Greke. Në ndryshim nga paragjykimi i njerëzve, ipeshkvinjtë dhe priftat katolikë kanë mustaqe dhe janë tipikisht soji i militantëve të kishës.
Para pushtimit italian, edukimi ishte thuajse joekzistent në Shqipëri: si të krishterët, ashtu dhe myslimanët ishin, dhe të rriturit janë akoma dhe sot, analfabetë. Nën kontrollin turk, shkollimi në gjuhën shqipe ishte i ndaluar për arsye politike. Një përjashtim i vetëm qe bërë në rastin e një shkolle të vogël amerikane për vajza në Korçë, të cilën e vizitova.
Në ato ditë kishte shkolla primare e sekondare në disa prej qyteteve dhe udhëzimet e Kuranit jepeshin në xhamitë e fshatrave, por nuk mësohej as lexim e as këndim.
Shqipëria nën austriakët
Është e vërtetë se në Shkodër, një kolegj dhe një seminar janë çelur me ndihmën e Qeverisë Austriake, françeskanët kanë disa shkolla fillore dhe tre shkolla laike mbështeten nga qeveria italiane në përpjekjen e tyre për të edukuar njerëzit. Në të gjithë këto institucione, italishtja ishte gjuha e mësimit. Priftat e Kishës Greke nën të cilët varej popullsia rurale për të nxënë gjësend, zakonisht ishin mjerisht paditunakë.
[…]
Për aq kohë sa nuk është kryer një regjistrim popullsie, vlerësohet se shqiptarët si numër në tërësi janë diku te dy milion e gjysëm.[1] Mëmëdheu i tyre është një vend i mahnitshëm, me kaosin e maleve të mëdha, luginave të thella e pjellore dhe lumejve të bukur – një rajon pa pyje, thuajse tërësisht pa toka drunore, është sa i vërtetë, aq edhe madhështor në madhërinë e tij të ashpër.
Pjesa më tërheqëse e jugut të Shqipërisë shtrihet, sigurisht, pranë Adriatikut. Frutat dhe drithi rriten ashtu që sjellin fitim përgjatë bregdetit, me ndriçimin që mbyllet ndërmjet gjireve prej kodrave të këndshme dhe me një klimë që përngjan me atë të Siçilisë.
Kullotat e shkëlqyera shtrihet faqe maleve, duke shërbyer si të tilla në kohë paqeje për tufa dhe kope, burimin kryesor të jetesës për njerëzit, ndërsa peshqit nga deti dhe lumenjtë dhe gjahu i egër ndër kodra – drerët, derrat dhe zogjtë e egër, lepujt, arinjtë, madje edhe dhia e egër – janë një tjetër burim i rëndësishëm.
Romët e çuditshëm
Mes shqitparëve jeton një fragment njerëzish të huaj që e quajnë vetëm romë, thonë te jenë pasardhës të romanëve, nga ai legjioni i pestë roman që u zhduk dhe u shpërnda në rrugën e vjetër të shtrirë nga Durrësi në Kostandinopojë. Kjo rrugë e madhe e Romës antike (Rruga Egnaita) quhej në fillim Rruga Appain, kalonte në jug përmes Italisë në Brindisi; rifillonte në Durrës, ecte drejt Elbasanit në liqenin e Ohrit, në Krushë dhe në Manastir e Vodena; që aty në Saloniki dhe përtej Kostandinopojës.
Romët janë shumë krenarë për origjinën e tyre dhe pyetjes për rracën i përgjigjen duke thënë “Jam pasardhës i romanëve.” Janë njerëz të thjeshtë, bujq, që nuk jepen pas hajdutërisë apo plaçkitjes. Fshatrat e tyre të vegjël primitvë prej guri shihen në male, shpesh të vendosur thuajse në majë. Një koloni e madhe tyrja, e njohur si vlleh, jeton në shaptin e maleve Pindus nën syrin e Lisascoviki, por shumë larg grykave dhe luginave.
Nga lartësia ku e lëshojnë bagëtinë në verë, romët zbresin në lugina gjatë dimrit dhe gjatë rrugës burra, gra dhe fëmijë rrethohen nga qindra dele dhe dhi të tyrey në kërkim për toka bujqësore: një pikturë e jetës nomade që na kujton ditët e Abrahamit.
Thuhet se janë diku te tetëdhjetë mijë syresh, por kush e di vërtetë numrin, ashtu të shpërndarë sikurse ata janë në qindra maja malesh, në fshatra a shpella ku nuk futesh dot, duke lëvizur nga njëri vend në tjetrin?
Qytete të Shqipërisë së jugut
Qytetet e Shqipërisë së Jugut janë të pakta dhe, paçka se të çuditshëm e piktoreskë në dukje, në të vërtetë janë të varfër. Asnjëri s’mund të quhet tamam qytet. Korça, me diku njëzetë mijë banorë, është vendi më i madh, por është shumë larg nga të qenurit qytet. Megjithatë, nëse qytetet janë disi të pakuptimtë e të mjerë, duhet thënë se janë interesantë për syrin dhe kanë sharmin e përçuditjes së botës së dikurshme. Gjirokastra (Arjirokastro), aq e vjetër, së paku në dukje, me origjinë që shkon pas në mjegullat e kohës, fshati i këndshëm i Përmetit që shtrihet në një luginë pjellore përgjatë Vjosës, Korça, e mbajtur nga francezët dhe Vlora, e pastër dhe e lulëzuar nën ushtrinë italianë.
Të gjitha janë vende të këndshme për t’u parë, si fole përgjatë maleve, në lugina dhe pranë detit, me muret e tyre të vjetra ngjyrë gri dhe çatitë e gurta të çukitura prej lejlekëve, por atë nuk kanë asnjë rehati a komoditet të jetës moderne.
Për hir të së vërtetës, gjëra si tramvajet, hotelet apo kafenetë nuk ekzistojnë në qytetet shqiptare dhe do të dukeshin tërësisht të papërshtatshme aty. Uji nxirret nga pusi njëlloj si katërmijë vjet më parë, ose nga ndonjë përrua pranë.
[…]
Shqiptari si luftëtar i hapur
Por, paditurak ose jo, shqiptari ka krijimin bërjen e burrave dhe grave të vërtetë. Burri është luftëtar, një luftëtar i hapur i cili përçmon një avantazh të pabesë; beson në hakmarrje, por e lajmëron kundërshtarin para se ta sulmojë. Nëse ka zanat si bandit, në sytë e tij nuk është e paligjshme; jeton përtej kontrollit të ligjit. E sulmon armikun, por do ta përçmonte të ishte thjesht një vrasës dhe të qenurit bandit është nën të. I ndershëm në marrëveshjet me të panjohurit të cilët pranohen siç duhet prej tij apo komunitetit të tij, dhe këta të fundit janë të sigurt nën çatinë e tij. Është veçanërisht i respektueshëm në qëndrimin ndaj grave. Thuhet se para luftës, e vetme dhe e pambrojtur, një grua mund të udhëtonte e sigurt nga njëri cep i Shqipërisë në tjetrin.
Gratë janë nëna të denja të burrave. Të zellshme dhe punëtore, kam parë qindra, në fakt mijëra syresh, disa prej fëmijëve të vegjël që kan kanë, ulur anës rrugës me disa pleq, duke thyer gurë orë pas ore përgjatë ditës së gjatë, në vapë apo në të ftohtë, dhe duke fituar nga qeveria italiane tre lira në ditë së bashku me bukë dhe djathë. Padyshim që francezët paguajnë po aq sa italianët dhe kështu njerëzit jetojnë më mirë tani ndoshta se në kohën e paqes pasi e kanë të siguruar bukën.
Në Shqipëri gratë janë punëtoret, edhe ortodokset më shumë se muhamedanet; por vetëm punë. Janë edhe të moralshme; prostitucioni është i panjohur dhe kështu një fëmijë i paligjshëm është turp për nënën, familjen dhe komunitetin.
Shqiptaret kanë tipare disi të ashpra, por fëmijët janë të mençur dhe vajzat e vogla janë ndonjëherë të bukura. Paraqitja jo e hijshme e grave rritet, në mos shkaktohet, nga veshjet e papërshkrueshme të mbajtura rëndom në ato kohë, të rreckosura, të papërshtatshme dhe të lidhura bashkë si të munden.
Për popullin e Maqedonisë, të parë në qytete apo përgjatë rrugëve të fshatrave, mund të thuhet e njëjta gjë. Në të dyja fetë, kostumet kanë pak karakteristika. Veshjet, përgjithësisht prodhime europiane inferiore, vishen nga nevoja, pasi edhe në Shqipëri leshi tashmë është i pakët dhe i kërkuar.
Fustanet kombëtare shqiptare shihen vetëm në rastet festive, ku burrat dalin me fustanellë të bardhë mbi benevrekë të ngjitur pas trupit, me këpucë me majë e me xhufka, dhe zakonisht, sidomos kur bie shi, me pallto të gjatë prej lëkurës së deles, zakonisht e zezë. Kapela ose qeleshja, gjithsesi, vishet kurdo të jetë e mundur si simbol i racës.
Në këto ditë, gratë nuk duket sikur kanë një veshje të veçantë. Ndonjëherë shfaqen me pantallona të të njëjtit lloj, me geta të gjata tërhequr sipër; ndonjëherë veshin funde dhe këpucë, nëse kanë.
Gratë e klasave më të ulëta tani shfaqen jo më shumë se kafshë të egra barre, duke mbajtur mbi shpinë tufa degësh apo gurë të rëndë, që qëndrojnë mbi një lloj arke druri në formën e një rafti vendosur mes shpatullave të tyre. Edhe në arë shihen duke pluguar ose duke gërmuar thellë në dhe, gjithmonë me fytyra të trishtuara, të lodhura prej punës e të durueshme, që reflektojnë ashpërsinë e jetëve të tyre.
Dëshira e tyre kryesore
Shqiptarët ndoshta janë jo më të mirë apo më të këqinj se sa thuhet, por sigurisht që janë të denjë për përpjekjen e nevojshme për të zhvilluar edhe ata shtetin e tyre. Dëshira kryesore që kanë është të lejohen të menaxhojnë punët dhe të punojnë fermat e vogla në luginat pjellore, të kullosin delet dhe të thurin veshjet prej leshi, po qe se lihen të qetë. Nuk i nënshtrohen lehtë qeverisë; nuk kanë dashuri për të huajt e rastit dhe e pranojnë ngadalë ndryshimin e mënyrës së jetesës apo të punimit të tokës.
Nuk është thënë asgjë për mineralet që me siguri gjenden në malet e Shqipërisë. Pak gjë dihet mbi këto të fundit, pasi praktikisht janë të pa zbuluara. Nuk është e pagjasë që me mbërritjen e kërkimit sistematik të ushtrive për minerale, të bëhet pasuri.
Zifti mineral, ose asfalti, është njohur që në kohën e romakëve, dhe pranë Vlorës kam parë ekzemplarët, të pastër, të zij dhe të fortë që premtojnë shumë.
Gjithashtu gjurmë të naftës janë gjetur nga italianët dhe po ndërmerret ose do të ndërmerret shpimi. Bakri dhe hekuri besohet gjithashtu se ekzistojnë në kodrat pranë luginës së Maliqit, dhe qymyri, argjendi e plumbi thuhet se gjenden diku në male.
Minierat e arit janë punuar në kohët e lashta dhe argjendi shqiptar ishte i njohur për Venedikasit, por i gjithë vendi malor është lënë i neglizhuar me kohë. Pa dyshim me ardhjen e ushtarëve, ndërtimin e rrugëve dhe zhvillimin e shtetit që po ndodh tani, sidomos në zonat e pushtuara nga italianët, do të ketë një ndryshime për Shqipërinë dhe popullin e saj.
Klima në malësi e ultësi
Klima e Shqipërisë duket e shëndetshme në malësi, megjithëse i nënshtrohet ndryshimeve të dhunshme me të cilat një i huaj mësohet me vështirësi. Por kur një udhëtar i cili lëviz shpejt rreth vendit me motor – e vetmja mënyrë praktike për të udhëtuar këto ditë – udhëton disa mijëra metra nga një lartësi malore, e ftohtë, me erë, ka të ngjarë edhe e mbuluar me borë, në luginë të ngrohte e me diell, e sërish në mal në fraksionin e një ore, është mirë të ketë kujdes.
Maji është muaji më i këndshëm i vitit dhe luginat duken në më të mirën e tyre. Bora, sigurisht, shtrihet mbi male deri në pranverë, por zor se zgjat përgjatë verës, pasi majat më të larta nuk arrijnë lartësi më të madhe se 2500 metra.
Ethet e malarias mundojnë edhe Shqipërinë, edhe Maqedoninë. Raporti mjekësor i ushtrisë që kam në zotërim jep një shkallë në 25 për qind që prej pushtimit të Shqipërisë – ndoshta mesatare, pasi kam dëgjuar se një komandë kishte 80 për qind të burrave të sëmurë me ethe të malarias përnjëherë. Sidoqoftë, shëndeti i trupave në kohën kur por shkruaj, pranverë e 1918, është shumë i mirë.
Ethet e Ballkanin janë të vazhdueshme, por jo tmerrësisht vdekjeprurëse. Gjithsesi është për t’u frikësuar për efektet që zgjasin dhe dobësinë e madhe që shkaktojnë. Kurimi i zakonshëm është kinina, e cila vendoset në tavolinat e mensës ose mbahet në xhep.
Në Maqedoni, sidomos në veri të Selanikut, është lugina Struma e cila prodhon ndoshta duhanin më të mirë të botës, ku ka një klimë që thuhet se është e ngjashme me atë në bregun perëndimor afrikan.
Dimrat janë të shkurtër por të ftohtë dhe me shi, dhe rrugët e fshatit bëhen thuajse liqene balte të pakalueshme mbi të cilat mund të ketë fare pak lëvizje. Rrjedhimisht, operacionet ushtarake kufizohen te rrugët e pakta të shtruara që ekzistojnë apo te stina e thatë.
Autostrada të mrekullueshme të ndërtuara nga italianët
Para arritjes së Aleatëve, një nga kujdeset e para ishte përmirësimi i rrugëve, pak autostrada ekzistonin në Shqipëri dhe Maqedoni, përveç rrugës së vjetër turke nga Santa Quaranta në Selanik, me degë të saj në ish-shtetin në jug të Janinës, në Greqinë e vjetër, dhe në veri të Beratit.
Gjatë qëndrimit tim në Shqipëri kam udhëtuar me motor shumë kilometra rrugë të ndërtuara nga italianët – jo thjeshtë linja kalimtare për komunikim ushtarak, por autostrada të përhershme, të gjurmuara në mënyrë të admirueshme dhe të ndërtuara me mjeshtëri. Flas veçanërisht për rrugën 90 km nga Vlora në Tepelenë dhe autostradën nga Santa Quaranta në Vlorë. E fundit është ndoshta një nga shembujt më të interesantë të ndërtimit të rrugëve në të gjithë botën. Ishte ndërtuar, nën urdhrat e Gjeneralit Ferraro, nga ushtarët italianë dhe disa mijëra të burgosur austriakë, të ndihmuar prej fshatarëve shqiptarë që paguheshin nga qeveria italiane. Zgjatet për 130 km, pjesa më e madhe përgjatë Adriatikut, por lart mbi det. Ndërtuar për përdorim të përhershëm nga njerëzit e Shqipërisë Jugore, po aq sa për qëllime ushtarake, është si rrugët romake, e bërë për t’i mbijetuar shekujve, dhe kjo është nga autostradat më të shkëlqyera të botës, edhe nga ana e konstruktit dhe pikëpamjes. Në një kohë fare të shkurtër prej 67 ditësh, u ndërtua mjaftueshëm sa të mund të udhëtoje me motor.
Sot ka një autostradë të shtruar mirë nga Vlora deri përmes gadishullit të Ballkanit për në Selanik, me distancë 585 km. Është autostrada e vjetër turke e cila ishte neglizhuar prej kohësh dhe ishte bërë gati e pakalueshme në disa pjesë, por tani mbahet nën riparim të shkëlqyer nga trupat dhe paratë e Italisë, Gjermanisë, dhe Britanisë së Madhe.
Është thuajse e pamundur të përfytyrosh ekzistencën e një hekurudhe në Shqipëri, por me zhvillimin e shtetit do të vijnë dhe hekurudhat, dhe kush mund ta vërë në dyshim se kjo luftë, e tmerrshme dhe shkatërruese, do të sjellë me vete në rajonet në hije të botës pishtarin e ndriçimit dhe progresit?
Shqipëria ka nevojë për dritë dhe ndihmë nga njerëzit e mëdhenj të tokës. Ka ndenjur shumë kohë në errësirë, me duart e fqinjëve në fytin e saj. Nuk është për t’u habitur se ajo kërkon verbtazi në foshnjërinë e jetës kombëtare mbikëqyrjen dhe kontrollin e një fëmije, por duhet thënë se është foshnje e shëndetshme, që premton të rritet e fuqishme kur t’i jetë gjetur një kujdestar i përshtatshëm dhe i pranueshëm.
Një tokë pasurishë të mëdha
Tokat e Shqipërisë kryesisht zotërohen nga pronarë të mëdhenj. Shumë prej pasurive ishin në duart e turqve para luftës. Pjesa tjetër e pronarëve të mëdhenj janë shqiptarë, mes të cilëve familja e fuqishme e Vlorajve në Vlorë që thuhet se zotëron mbi 400 km katror tokë. Kjo familje, Vlora (lule), i jep emrin qytetit. Si ndikim i përmbysjes prej luftës në Shqipëri, është interesante të vëresh një prej djemve të kësaj shtëpie historike. tani i internuar në Sardenjë; një është pjesë e ushtrisë italiane, një gjendet në Zvicër, dhe një i katërt në Kostandinopojë. Shtëpia e madhe stërgjyshore qëndron e vetmuar dhe e lënë pas dore – strehë për lejlekët.
Tokat e mbjella punohen në masë të madhe nga qiramarrësit, por disa zotërohen dhe kultivohen nga fshatrat apo komunitet rrotull dhe pronësia e tyre është e sigurt. Po tokat e zotëruara nga turqit që mungojnë apo shqiptarët që, si në rastin e familjes Vlora janë të ndarë mes Aleatëve, turqve dhe austriakëve? Kjo pyetje do të ketë rëndësi të madhe në të ardhmen.
Shqiptarët ruajnë metodat antike të bujqësisë. Shkopi i përkulur, ndonjëherë i përforcuar me hekur, vijon të shërbejë si parmendë dhe një çift demsh të vegjël apo një dem dhe një buall tërheqin implementin. Një shat i madh hekuri përdoret nga gratë për të prashitur. Toka ua kthen bollshëm duke prodhuar në lugina, sidomos në jug, kultura të mira të thekrës, tërshërës, elbit dhe misrit. Por delet dhe dhitë janë gati e vetmja pasuri e njerëzve që jetojnë në shpatet e malit.
Pyjet janë të pakëta e si rregull, malet janë shkëmborë, jopjellorë dhe me pamje të ashpër. Shpesh, gjithsesi, mbulohen me kaçube të shkurtra jeshile. Ndonjëherë lart në male shihen pisha dhe bredha, edhe në fushat me borë.
Turqit nuk i kanë kursyer kurrë pemët dhe si pasojë edhe Shqipëria edhe Maqedonia janë thuajse të zhveshura. Edhe në luginat pjellore lisi, ahu, plepi dhe arra gjenden në numra të pakët. Rrapi është ndoshta pema që bie më shumë në sy. Nga frutat ka man, qershi dhe dardhë, ndërkohë që në Himarë, në bregdet, limonat dhe portokajtë janë të mahnitshëm dhe rreth Vlorës lulëzojnë ullinjtë: për to italianët kujdesen mirë. Rrushët që prodhojnë verë të mirë rriten në Shqipëri e gjithashtu edhe duhani.
Vendasit po studiojnë në fermat eksperimentale të Italisë
Me aplikimin e metodave të reja të bujqësisë, luginat e jugut të Shqipërisë mund të shndërrohen në kopshte të vërteta. Italianët kanë bërë hapin e parë në drejtimin e trajnimit të fermerit shqiptar me mjetet e fermave eksperimentale. Më të mirat që kam parë janë në Vlorë. Është themeluar në një luginë në veri të qytetit, ku ka rreth 400 hektarë nën kultivim, që prodhojnë grur dhe perime si qepë, marule e lakër.
Janë ndërtuar shtëpi për 35 fermerë-ushtarë për të kultivuar këtë fermë e për të udhëzuar vendasit, të cilët janë në numër njëlloj me të punësuarit. Të fundit paguhen një lirë në ditë, bashkë me pak ushqim, kryesisht vakt me misër.
Për udhëzimin e njerëzve të fshatit si dhe për qëllime praktike përdoren metoda moderne të kultivimit dhe vënë në punë makineri të aprovuara për ferma, duke përfshirë parmendën amerikane dhe motorin me benzinë.
Ferma këtë pranverë ishte vetëm në sezonin e dytë, por që tani me një mesatare prej 4000 lirash në muaj të marrë nga shitja e produkteve, kryesisht, sigurisht, për tregun e Vlorës për përdorim nga ushtarët. Fermerët-ushtarë rrisin gjithashtu derra, pula, gjela deti, pëllumba dhe po eksperimentojnë me lepujt e egër.
Kjo është një punë madhështore me qëllim parësor: të jetë shembull për qiramarrësit dhe pronarët shqiptarë të cilëve u jepet farë dhe makineri bujqësore nga qeveria italiane, por në këmbim u kërkohet t’u shesin produktet ushtarëve. Çmimet janë të fiksuara në shkallë të moderuar: për shembull vezët për mensën e oficerëve në Vlorë kushtojnë 14 cent për dyzinë, ndërsa në Romë shiten për 50 cent.
Suksesi i fermës eksperimentale në Vlorë është prej përpjekjeve të gjeneral Ferraro-s i cili është administrator i jashtëzakonshëm dhe i qaset me kënaqësi prej djaloshi këtij aktiviteti në veçanti. Pashë edhe disa ferma të tjera eksperimentale: një në Leskovik, në zemër të maleve dhe një në luginën e pasur pranë Viosës, pranë Përmetit.
Kështu italianët kanë bërë një fillesë të mirë në trajnimin e shqiptarëve me metodat e përmirësuara të agrikulturës. Por duhen koha dhe mundësitë. Është bërë shumë po të kesh parasysh se kjo është periudhë lufte dhe e gjithë puna e përmirësimit pas fronteve varet nga përfundimi i luftës para tyre.
Kushedi sa punë do të bëhej nga italianët për përmirësimin e Shqipërisë nëse do të kishin mundësi t’i përdornin të dyja duart në vend se të ishin të detyruar të luftonin me njërën ndërkohë që punonin me tjetrën…
[1] Vlerësim që më është dhënë në biseda në Shqipëri. Mund të jetë i ekzagjeruar.
