[Hemingway] ka mpakur velin ndarës mes letërsisë dhe jetës; gjë për të cilën çdo shkrimtar orvatet. A e keni lexuar ‘Një vend i pastër, i ndriçuar mirë’?… Është mjeshtëror. Ç’është e vërteta, bëhet fjalë për një ndër tregimet më të mirë që janë shkruar ndonjëherë.”
James Joyce
Ishte vonë dhe në kafene nuk kish mbetur njeri përveç një plaku të ulur nën hijen e gjetheve të pemës që mbulonin ndriçimin elektrik. Gjatë ditës, rruga ishte e pluhurosur, por natën vesa e sheshonte pluhurin dhe plakut i pëlqente të ulej vonë pasi duke qenë shurdh, e ndjente dallimin tani që natën ish qetë. Dy kamerierët brenda kafenesë e dinin se plaku ishte pak i pirë; e pavarësisht se ai i përkiste sojit të klientëve të mbarë, ata dinin gjithashtu se po të pihej tepër plaku do të largohej pa paguar. E për këtë arsye nuk ia hiqnin sytë.
“Javën e kaluar desh të vriste veten,” tha njëri kamerier.
“Pse?”
“Ish bërë helm.”
“Për ç’arsye”
“Për hiçgjë.”
“Nga e di ti se për hiçgjë?”
“Se e ka kuletën plot.”
Ata qenë të ulur bashkë në një tavolinë mbështetur ndanë murit ngjitur me derën e kafenesë dhe vështronin nga tarraca, atje ku tavolinat ishin të gjitha bosh përveç asaj ku ishte ulur plaku nën hijen e gjetheve të pemës që era zhvendosi lehtas. Një vajzë dhe një ushtar kaluan në rrugë. Ndriçimi i rrugës bëri që të shkëlqejë numri i tunxhtë mbi jakën e tij. Vajza nuk mbante shami në kokë dhe nxitonte krah tij.
“Kanë për ta gjetur rojet,” tha njëri kamerier.
“E ç’rëndësi ka nëse ia arrin qëllimit që i ka vënë vetes?”
“Bën mirë të mos dalë rrugëve. Rojet do ta zënë. Kaluan këtu vetëm pesë minuta më parë.”
Plaku i ulur në hije i ra pjatëzës me gotë. Kamerieri më i ri në moshë i vajti pranë.
“Çfarë do?”
Plaku i drejtoi shikimin. “Edhe një konjak,” i tha.
“Do pihesh,” i tha kamerieri. Plaku i drejtoi shikimin. Kamerieri u largua.
“Ka për të ndenjur gjithë natën,” i tha shokut të vet të punës. “Po më zë gjumi tani. Kurrë nuk arrij të futem në shtrat para orës tre. Më mirë ta kish vrarë veten që javën e kaluar.”
Kamerieri mori shishen e konjakut dhe një tjetër pjatëz prej banakut brenda kafenesë dhe u drejtua jashtë për te tavolina e plakut. Uli pjatëzën dhe mbushi gotën me konjak.
“Më mirë ta kishe vrarë veten që javën e kaluar,” i tha plakut të shurdhër. Ky lëvizi gishtin e tij. “Edhe një çikë,” tha. Kamerieri hodhi aq sa konjaku doli nga buzët e gotës dhe rrëshqiti mbi pjatëzën në majë të grumbullit. “Faleminderit,” tha plaku. Kamerieri ktheu shishen brenda kafenesë. Pastaj u ul sërish në tavolinë me shokun e tij të punës.
“Tani është pirë,” tha.
“I pirë është përnatë.”
“Pse deshi të vriste veten?”
“Nga ta di unë?”
“Po në ç’mënyrë?”
“Vari veten me litar.”
“Po kush e shpëtoi?”
“Mbesa.”
“Po ç’e shtyu?”
“Meraku për shpirtin e tij.”
“Sa para ka ai?”
“Sa të duash.”
“Duhet t’i ketë nja tetëdhjetë vjet.”
“Sidoqoftë, po themi se ishte tetëdhjetë vjeç.”
“Do desha shumë që të ikte në shtëpi. Kurrë nuk arrij të hyj në shtrat para orës tre. Orë për t’u futur në shtrat është ajo?”
“Ai rri zgjuar pasi i pëlqen kjo gjë.”
“Ai është fillikat. Unë jo. Kam grua që më pret në shtrat.”
“Edhe ai kishte një grua dikur.”
“Një grua nuk do i bënte më punë tani.”
“Që ç’ke me të. Një grua do i bënte punë”.
“Kujdeset mbesa për të. Ti the se qe ajo që e shpëtoi.”
“E di.”
“Nuk do desha kurrë të isha aq plak. Një plak të ngjall ndot.”
“Jo gjithmonë. Ky është plak i pastër. Pi pa u ndotur. Madje dhe tani që është i pirë. Shihe.”
“As ma ndjen ta shoh. Dua vetëm që të shkojë në shtëpi të vet. Ai as që e vret mendjen për ata që kanë punë.”
Plaku hoqi sytë nga gota dhe hodhi një vështrim përgjatë sheshit, pastaj pa nga kamerierët.
“Një tjetër konjak,” tha, me gishtin drejtuar gotës. Kamereri që e kishte me ngut i vajti pranë.
“Mbaroi,” ia ktheu, duke ngrënë fjalët siç përpiqen debilët kur duan të shpjegohen para të dehurve apo të huajve. “Kaq sonte. Mbyllur tani.”
“Edhe një,” tha plaku.
“Jo. Mbaroi.” Kamerieri fshiu anët e tavolinës me një pecetë dhe tundi kokën në shenjë mohimi.
Plaku u ngrit në këmbë, numëroi pjatëzat me ngadalë, nxori një kuletë lëkure nga xhepi dhe pagoi për pijet, duke lënë gjysmë peseta bakshish. Kamerieri e pa tek dilte në rrugë, atë burrë plak që ecte duke u lëkundur, por me dinjitet.
“Pse s’e le të qëndronte dhe të pinte?” pyeti kamerieri që s’e kishte me ngut. Ata po mbyllnin qepenat. “Nuk ka vajtur dy e gjysmë.”
“Dua të kthehem në shtëpi dhe të futem në shtrat.”
“Ç’vlerë ka një orë më shumë?”
“Për mua ka më vlerë se për atë.”
“Një orë nuk bën ndryshim.”
“Flet si të ishe vetë plak. Ai mund të blejë një shishe dhe ta pijë në shtëpi.”
“Nuk është e njëjta gjë.”
“Jo, nuk është,” pranoi kamerieri me grua. Nuk donte të tregohej i padrejtë. Veçse e kishte me ngut.
“Po ti? Nuk ke frikë të kthehesh në shtëpi përpara orarit të zakonshëm?”
“Mos do të më fyesh?”
“Jo, hombre, thjesht po bëja shaka”.
“Jo,” tha kamerieri që e kishte me ngut, teksa çohej pasi kishte ulur qepenat. “Kam besim tek vetja. Jam plot me besim te vetja.”
“Ke rininë, ke besimin te vetja, ke dhe një zanat,” tha kamerieri më në moshë. “I ke të gjitha.”
“Po ty çfarë të mungon?”
“Të gjitha veç zanatit.”
“I ke të gjitha njësoj si unë.”
“Jo. Nuk kam pasur kurrë besim te vetja dhe nuk jam i ri.”
“Ec tani. Mjaft fole së koti dhe vëri drynin.”
“I përkas atyre që u pëlqen të rrinë deri vonë në kafene,” tha kamerieri më në moshë. “Bashkë me ata që nuk duan të shkojnë në shtrat. Bashkë me ata që kanë nevojë për ndriçim natën.”
“Dua të shkoj në shtëpi dhe të futem në shtrat.”
“Unë dhe ti jemi prej dy sojesh të ndryshëm,” tha kamerieri më i moshuar. Ai ishte veshur dhe bërë gati për të vajtur në shtëpi. “Nuk është vetëm punë rinie dhe besimi te vetja, edhe pse këto janë gjëra shumë të bukura. Çdo natë unë ngurroj ta mbyll kafenenë pasi mund të jetë ndonjë që ka nevojë për të.”
“Hombre, ka bodegas që rrinë hapur gjithë natën.”
“Ti nuk po kupton. Kjo është një kafene e pastër dhe e këndshme. Me ndriçim të mirë. Ndriçimi është vërtet i kënaqshëm. Ka dhe hije degësh për më tepër.”
“Natën e mirë,” tha kamerieri më i ri në moshë.
“Natën e mirë,” tha tjetri. Ndërsa mbyllte dritat, ai vazhdoi të bisedonte me veten. Ndriçimi sigurisht që ka rëndësi, por është e domosdoshme që vendi të jetë i pastër dhe i këndshëm. Muzikën s’ke ç’e do. Sigurisht që s’ke ç’e do. E as mund të rrish me dinjitet para një klubi pavarësisht se veç këtë mundësi të jep ajo orë e natës. Nga çfarë kishte frikë? Nuk ishte as frikë as droje. Ishte një hiç të cilin ai e njihte fare mirë. Ish veç një hiç dhe njeriu është një hiç po aq. Kaq ishte dhe ndriçimi ishte e vetmja gjë që nevojitej, si dhe njëfarë pastërtie dhe rregulli. Disa e jetonin nga brenda dhe kurrë nuk ia ndjenin praninë, por ai e dinte se gjithçka ish nada y pues nada y nada y pues nada. Nada jonë që je nënada, nada qoftë emri yt nada mbretëria jote u nada vullneti yt si në nada ashtu dhe në nada. Nada tonë të përditshme falna sot dhe nada tona siç u nada ne nada tanë dhe mos na nada në nada, por na çliro nga nada; pues nada. Të falemi hiç, hiçplot, hiçi është me ty. Ai buzëqeshi dhe mbajti hapin para një klubi që mbante ndezur makinën për bluarje me presion të kafes.
“Ç’do pish?” pyeti banakieri.
“Nada.”
“Otro loco mas,” tha banakieri dhe ktheu krahët.
“Një gotë të vogël,” tha kamerieri.
Banakieri ia mbushi.
“Ndriçimi është vërtet i madh dhe i këndshëm, por klubi ka pluhur,” tha kamerieri.
Banakieri e pa, por nuk u përgjigj. Ishte shumë vonë për të këmbyer fjalë.
“Do një tjetër copita?” pyeti banakieri.
“Jo, faleminderit,” tha kamerieri dhe doli. Nuk i pëlqenin klube e bodegas. Një kafene e pastër dhe me ndriçim të mirë është tjetër gjë. Tani, pa e vrarë më shumë mendjen, do të shkonte në shtëpi, drejt e në dhomën e tij. Do shtrihej dhe pastaj, ndaj të gdhirë, do ta zinte gjumi. Në fund të fundit, thosh ai me vete, me gjasë është veç pagjumësi. Shumë duhet ta kenë.
[Përktheu nga origjinali: Edon Qesari]
