Nikola Madžirov diskuton me Belfjore Qose dhe Christian Voss

Kjo bisedë është pjesa e VI-të e serisë “Letërsitë ballkanike-botërore”, e nisur nga Belfjore Qose dhe Christian Voß në vitin 2021. Është dhënë në formë të shkruar nga Nikola Madžirov, poet nga Maqedonia e Veriut.

Poezia Metafizike në kornizën ballkanike dhe universale

“Nuk i kam përkitur askujt  për shekuj me radhë

Si një monedhë e rënë nga cepi i një ikone të vjetër

Jam shpërndarë mes trashëgimive dhe betimeve të rrepta

Prapa perdeve të fateve të rënë në short.

Historia është kufiri i parë që duhet të kapërcej.”^[1]

“Zbulesa”, N. Madžirov

Përmbledhje

Nikola Madžirov-i është një nga poetët më të spikatur bashkëkohorë nga Ballkani, i krahasuar nga “Der Spiegel” me Tomas Tranströmer-in dhe i çmuar nga shumë kolegë bashkëkohorë poetë dhe kritikë^[2].

Poezia e tij është një pikë referimi për Poezinë e Re Evropiane, duke krijuar një dualizëm ngërthyes midis nderimit të traditës dhe thyerjes së paevitueshme të kanonit. Në këtë intervistë, poeti eksploron disa prej temave dhe motiveve më të rëndësishme të poezisë së tij, si dhe disa nga çështjet më të diskutuara për poezinë bashkëkohore, si përkthimi dhe përkthyeshmëria e poezisë, identiteti dhe poezia, rëndësia e kanonit dhe influencat letrare/artistike, ngjashmëritë me shkrimtarët bashkëkohorë, marrëdhënia e realitetit të jashtëm me gjuhën poetike etj. Thuajse gjithçka që diskutohet bazohet mbi realitetin aktual, duke qenë në të njëjtën kohë universale – e tillë është dhe natyra e poezisë së Madžirov-it. Stili i tij poetik mund të vërehet edhe në këtë intervistë, ku lirika dhe ligjërimi filozofik shkrihen në një botëkuptim origjinal, të thellë dhe mendjehollë. Ne besojmë se në poezinë e tij ka ndjeshmëri, dhimbje, dhembshuri dhe thellësi të veçantë, rrënjët e saj janë në origjinën ballkanase dhe në të qenit pasardhës i refugjatëve të Luftërave Ballkanike. Adam Zagajewski ka shkruar: “Poezitë e Madžirov-it janë si pikturat ekspresioniste: plot me ravijëzime të trasha energjike që duket se zënë fill në imagjinatë dhe kthehen menjëherë po aty, si kafshë nokturne të mbërthyera nga drita e fenerëve të një makine.” Ndërsa Mark Strand-i ka thënë se “Poezia e Madžirov-it është si zbulimi i një planeti të ri në sistemin diellor të imagjinatës.”

Për autorin

Nikola Madžirov-i (lindur në 1973 në Strumicë) është poet, eseist dhe përkthyes nga Maqedonia e Veriut. Poemat e tij janë përkthyer në mbi dyzetë gjuhë. Me përmbledhjen poetike  “Guri i zhvendosur” (2007) ai fitoi çmimin për poezinë e Evropës Lindore “Hubert Burda” si dhe çmimin më prestigjioz maqedonas për poezinë “Vëllezërit Miladinov”, në Mbrëmjet Poetike të Strugës. Çmime të tjera përfshijnë “Gjethja e Argjendtë”, “Xu Zhimo” për poezinë evropiane në Kolegjin e Mbretit, Kembrixh, çmimin “Studentski Zbor” për debutimin më të mirë në Maqedoninë e Veriut dhe çmimin “Aco Karamanov” për librin “Diku Askund”.

Kompozitori amerikan i xhazit dhe bashkëpunëtor i Bjork-ut dhe Lou Reed-it – Oliver Lake-u, si dhe Michael League dhe Becca Stevens-i kanë kompozuar muzikë duke u bazuar mbi poezitë e Madžirov-it. Nikola Madžirov-i ishte redaktori poetik i gazetave elektronike “Blesok” dhe “Diversity”. Ai ka fituar mjaft bursa ndërkombëtare^[3] dhe poezitë e tij, esetë dhe kritikat për poezinë e tij janë botuar në “Die Zeit”, “Der Spiegel”, “Tagesspiegel”, “Neue Zürcher Zeitung”, “Sinn und Form”, “American Poetry Review”, “Modern Poetry in Translation” (MPT), “London Times” (TLS), “World Literature Today”, “El Pais” etj.

Nikola Madžirov është përkthyes i Louise Glück-ut, Yehuda Amichai-t, Slavenka Drakulić-it, Georgi Gospodinov-it, Li-Young Lee-së, Vasko Popa-s, Vaclav Havel-it, Faruk Šehić-it, Ana Ristović-it, mes të tjerësh. Ai është një nga koordinatorët e rrjetit të poezisë ndërkombëtare “Lyrikline”, me bazë në Berlin dhe redaktor i një prej revistave më të vjetra letrare maqedonase “Stremež”. Ai ka redaktuar botimin maqedonas të “Antologjisë së Poezisë Botërore: Shekulli XX dhe XXI”. Në gjermanisht libri i tij me poezi “Versetzter Stein” u publikua në botimin e Lyrik Kabinett nga Hanser Verlag-u.

Atdheu dhe pozicionimi rajonal i poezisë maqedonase

Belfjore Qose: Do të doja ta hapja diskutimin me raportin poetik me atdheun dhe shtëpinë. Duke qenë se jemi nga Ballkani, ne e dimë se si atdheu lihet, por gjithmonë me idenë për t’u rikthyer. Tashmë, po largohen përherë e më shumë emigrantë nga Ballkani Perëndimor, pa e kthyer kokën pas. Në këtë kontekst të ri të njerëzve që lënë shtëpitë e tyre për shkak të luftës, si në Ukrainë, poezia na kujton rëndësinë e shtëpisë dhe atdheut për ndërtimin e identitetit individual. Çfarë domethënie ka shtëpia si qendër e marrëdhënies suaj me kujtesën? Çfarë është në fakt ‘shtëpia’ e poetit dhe si e mbart ai atë brenda tij?

Sot, jemi endacakët e frikës. Perspektiva e të lënit të shtëpisë ka ndryshuar – tani të qëndruarit në shtëpi është mërgimi modern, dinamikat e ekzistencës kolektive. Bota sot jeton me lokalizma dhe largësi të reja – në vend të kilometrave, horizontet e pranisë tonë maten me kilobajt. Mbyllja ne vetvete që më parë konsiderohej si patologjike, sot po kthehet në një tipar të ri të jetës. Në konfigurimin e sotëm të përmbysur të botës, ndoshta Glenn Gould-i nuk do të kishte shfaqur koncerte aq herët, dhe ndoshta Nick Drake-u nuk do t’i kishte dhënë fund jetës duke jetuar me frikën e syrit të mprehtë të medias.

Megjithatë, ka një hendek të madh midis vetmisë si një vendim kolektiv dhe vetmisë si një impuls vetjak. Qindra vite më parë, nostalgjia konsiderohej sëmundje në Evropë dhe njerëzit me një dëshirë të fortë e të pandalshme për t’u kthyer në shtëpi trajtoheshin me opium, shushunja ose pushime të gjata në klimë malore. Tani, malet dhe oqeanet janë futur në shtëpitë tona, bashkë me shtysën për të notuar përtej kufijve të sëmundjeve dhe luftërave. Elizabeta Sheleva shkruan se “nostalgjia është malli për një kohë tjetër – kohën e fëmijërisë tonë, ritmin më të ngadaltë të ëndrrave tona. Në një kuptim më të gjerë, nostalgjia është rebelimi ndaj idesë moderne për kohën…”

Fëmijëria është banesa më e sigurt për kujtimet tona. Vetëm pasi na lind një fëmijë, ndërgjegjësohemi për numrin e madh të objekteve të mprehta që kemi në shtëpitë tona. Ndoshta lindja e një refleksi të ri mbijetese do të na ndihmojë t’i heqim të gjitha thikat e mprehta brenda nesh. Nga Wittgenstein-i te Miłosz-i flitet për gjuhën si e vetmja shtëpi e vërtetë. Do të më pëlqente të flisja për shtëpinë si për një gjuhë, dhe t’i imagjinoja muret si pikësimi në fund të ndjenjës së mallit (përkatësisë). Dritarja e hapur e realitetit më lejon të prek ëndrrat dhe frikërat e mia, të ndiej dinamikat e botës edhe kur nis të besoj te rrënjët e padukshme të përkatësisë. Mbiemri im do të thotë “emigrant” (nga turqishtja muhacir) dhe këtë e zbulova pasi nisa udhëtimet e mia intensive. Ky zbulim më trembi, kështu që nisa t’i emëroj me kujdes gjërat që shoh, prek, rizbuloj… Gjithmonë hulumtoj nëse emrat e rrugëve ku jetoj janë marrë nga librat e historisë apo janë emra që u përkasin historive personale të qytetit. 

Në një nga intervistat e tij të fundit, Mahmoud Darwish-i tha se në epokën moderne të gjitha betejat e botës ndodhin për ndryshimet e toponimeve. Ai pyeti se ku e ndiejmë më fort hapësirën: në gjuhë apo në gjeografi? Shtëpitë e mia të përkohshme gjallojnë nëpërmjet gjuhëve që unë nuk i kuptoj dhe kujtimeve tek të cilat nuk do të kthehem kurrë. Në vend të monumenteve rreth hotelit, u bëj foto dhomave prej të cilave largohem. Rrudhat mbi çarçafin e krevatit në dhomat sterile të hotelit dhe mbresat e thella të këmbëve të karriges mbi tapetin e trashë – janë prania e dikujt që mund të kthehet. Struktura e sendeve në dhomë është sistemi i qarkullimit të gjakut të shtëpive ku banoj dhe lë pas. Kur shkoj diku më duket sikur jam duke u kthyer. Punëtorët e ndërtimit që jetojnë nëpër kabina të përkohshme rreth karabinasë janë zakonisht ata që qëndrojnë atje përjetësisht. Për Ballkanasit, ikja është më tepër një çështje e matjes së kohës se sa një kalendar mungese hapësinore. Pas kaq shumë luftërash, besoj më shumë te heshtja e njerëzve se sa te zëri i lartë i monumenteve.

Mitologjia e fëmijërisë ishte streha ime e parë ndaj frikës së realitetit të parashikueshëm. Ikja shpesh nga shtëpia kur isha fëmijë, i veshur me pizhame dhe me këpucët e tim eti që ishin tri herë sa këmba ime. Udhëtimi ishte veprimi më i sigurt derisa i vumë emrin “braktisje”. Michael Krüger-i në poezinë e tij “Migrimi” shkruan: “Tani dhomat janë të zbrazëta, valixhet / përvijojnë korridorin

bashkë me kutitë nevrastenike / ku librat kacafyten me gazetat.” Librat që kisha për të lexuar më jepnin shpresë për t’u kthyer. Leximi ka qenë përherë karburanti i lëvizjes sime kur isha i rrethuar nga luftëra dhe rregullore vizash. Kujtoj se si ëndërroja të harroja gjithçka, në mënyrë që të mund t’i lexoja të njëjtët libra sërish e sërish. Pasi ndjeva se harresa nuk do të më avitej kurrë, nisa të shkruaj. Kjo është mënyra se si jetoj me gjërat për të cilat shkruaj; përpiqem të ndërtoj një godinë me fjalë dhe lëvizje. Zagajewski thotë që të shkruarit e poezive është si të fluturosh me balona – më shumë se tek timoni, mbështetesh tek erërat. Unë e shoh poezinë si një trup që zhvendoset me çdo lexim të ri. Edhe pse fjala “poezi tingëllon shumë e brishtë dhe e pafajshme, ajo mund të shkaktojë kaos në shoqëritë rreptësisht të kontrolluara. Diktatorët u tremben metaforave dhe hijeve të shumëfishuara të fjalëve sepse duan të ndërtojnë semantika absolute jete, ku çdo gjë, edhe mobiliet, edhe frika, ka vetëm një kuptim.

Christian Voss: Përkthyesi juaj në gjermanisht është Alexander Sitzmann-i, i cili është gjithashtu edhe përkthyesi i Georgi Gospodinov-it. Shkrimtarë si ju marrin pjesë në debatin e përshkallëzuar politik lidhur me njohjen dhe kundërshtimin e gjuhës letrare maqedonase ndërmjet Maqedonisë së Veriut dhe Bullgarisë. Kjo më sjell ndërmend pyetjen: Mendoni se mund t’i shërbeni kanonit kombëtar që thekson dallimet nga Bullgaria, apo veprimi juaj dhe pozicionimi si një intelektual publik janë të orientuara drejt konvergjencës nëpërmjet veprimit brenda një fushe të ngjashme letrare dhe të bazuara mbi të njëjtin ndërtekstualitet si poetët bullgarë dhe nëpërmjet rrjeteve socializuese ndërkombëtare, si Traduki?

Nikola Madžirov: Sa herë që shkruaj për lindjen time dhe frikën ndaj vdekjes, unë përdor gjuhën amtare. Cilën gjuhë mund të përdor nëse shkruaj për vdekjen? Vitin e shkuar, luftova një betejë të gjatë e të ashpër kundër Covid-19-ës. Përreth dhomës sime të spitalit, njerëzit që ishin duke vdekur flisnin e këndonin në gjuhën e dialekteve të fëmijërisë së tyre, edhe kur ishin duke rënë në koma. Kam lexuar se si gjatë shembjes së Kullave Binjake, personat brenda ndërtesave përdorën pa vetëdije vetëm gjuhët e nënave dhe të fëmijërisë në telefonatat e tyre plot frikë dhe lamtumira. Unë përdor gjuhën maqedonase kur nuk dua të them gjithçka, prandaj shkruaj poezi. Ajo më jep sigurinë e një luleje të harruar. Njerëzit duhet t’i transformojnë frikërat dhe pasiguritë e tyre të zakonshme, sidomos në Ballkan, dhe ndalojnë së përdoruri ato si armë.

Georgi Gospodinov-i është një mik shumë i mirë i imi dhe disa prej librave të tij i kam përkthyer në maqedonishte, duke u rrekur t’i afroja fjalët e tij me fëmijërinë time të brendshme, kur ende nuk përdorja fjalë për të kuptuar botën. Përkthyesi ynë, Alexander Sitzmann-i, na futi të dy së bashku nën çatinë e gjuhës gjermane, dhe Traduki na bashkoi në sheshin e hapur të letërsisë, mbi telat metalikë të historisë. Përkthimi është një ritual, lutja e lutjeve, era që bart flakën, mishërimi i një zëri që nuk të përket dhe që flet me fjalët e tua të pafolura. Simone Weil-i tha që “të gjitha mëkatet janë përpjekje për të mbushur zbrazëtitë”, dhe përkthimi është një mënyrë e heshtur për të mbushur zbrazëtitë tona. Sot, si ndryshimi i shtëpive, edhe frika e humbjes së themeleve të qenies, prodhojnë nxitjen për ruajtjen e gjuhës. Që të mund të gjesh diçka, duhet fillimisht ta humbasësh. Humbja nuk është zhdukje, por ndryshim i hapësirës. Ndonjëherë fjalët humbasin në areale gjuhësore të reja, si një fëmijë kureshtar që humbet në rrethina.

Përkthimi nuk pushton hapësira të reja, por i zbulon ato. Kurdoherë që lexoj poezi në gjuhë të ndryshme nga ajo e fëmijërisë sime, instinktivisht nis t’i përkthej. Megjithatë, nuk bëhet fjalë për një përkthim intim apo të brendshëm të “Google”-it të kujtesës sime nga një gjuhe në një tjetër; por më shumë për zbulimin e hapësirave të reja të përjetimit të gjuhës dhe pranisë, një arkeologji të re të realitetit emocional. Dikush do të thoshte se poetit i duhet një kafaz që të mund të shkruajë për lirinë dhe liri që të mund të shkruajë për kafazin. Në të dyja rastet, poeti sheh përmes hekurave. Autori bashkëkohor nuk sheh kufij dhe hija e tyre bie mbi të vetëm kur oficeri i doganës krahason me dyshim fytyrën e tij dhe foton në pasaportë. Gjuha është vatra e tij e vetme, ndërsa atdheu është vetëm një vend ku të kthehet dhe iluzioni i një vdekjeje paqësore.

Korniza e religjionit, traditës dhe fqinjësisë

Christian Voss: A ju ka formësuar fakti që keni lindur gjatë Jugosllavisë? Në këndvështrimin tim, korniza jugosllave e ka penguar margjinalizimin dhe provincializimin e kulturës maqedonase – shembull i spikatur i kësaj mund të jetë ritmi me të cilin klasikë si Judith Butler-i dhe Edward Said-i u përkthyen në gjuhë të ndryshme të Ballkanit. A mund të komentoni, ju lutem, për këtë kornizë jugosllave të Maqedonisë së Veriut?

Nikola Madžirov: Unë jam pasardhës i refugjatëve të Luftërave Ballkanike të para 100 vjetësh, të cilët fshiheshin dhe rrinin të heshtur në qilar për të mbijetuar. Heshtja ishte gjuha e tyre amtare. Unë isha tetëmbëdhjetë vjeç kur në Jugosllavi nisën luftërat e reja. Politikanët në pushtet vendosën një uniformë ushtarake mbi pizhamet e mia të pafajësisë mbi shtratin tim. Një sistem politik u ndërrua me një tjetër. Të dyja ndryshimet ndodhën në të njëjtën kohë, duke i shkatërruar muret e qelqta të fëmijërisë sime dhe perdet e trasha të sigurisë së premtuar. Papritmas, autorët e librave për t’u lexuar në shkolla u deklaruan ose armiq të shtetit, ose klasikë dhe kjo pati një domethënie të vetme: askush nuk i lexonte më. Mua m’u desh ta prisja vetë kordonin e kërthizës dhe të integrohesha në kornizën më të gjerë të letërsisë evropiane. Që atëherë, e gjithë jeta ime u kthye në arratisje – jo një arratisje nga diçka, por drejt diçkaje. Kam më shumë besim tek vrajat e kohës mbi lëkurën tonë se sa te xhinglat e spikatura të uniformave. Kur ushtari vritet, uniformën e tij e merr dikush tjetër dhe i flak tutje gjithë fotot e letrat e familjes së tij nga xhepat. Unë vetëm sa po përsëris historinë e paraardhësve të mi të cilëve iu desh të braktisnin shtëpitë e tyre për shkak të luftës, por morën çelësin me vete – një çelës që do të hapte vetëm portat e kujtesës. Kur udhëtoj unë nuk i marr me vete çelësat. Gjuha ka mbetur pragu im i vetëm i sigurisë. Shpesh kujtoj fjalët e Charles Simic-it, i lindur në një Jugosllavi të ndryshme nga ajo ku u rrita unë, i cili tha se të qenit refugjat nuk e bëri poet, por e bëri atë poet që është. Rënia e Jugosllavisë dhe pavarësia e Maqedonisë më mësoi se asnjë simbol shtetëror nuk është i përjetshëm – të gjithë luanët, shqiponjat, yjet, diejt, gjethet, mund të fluturojnë nga flamuri si një qese plastike që kërkon një erë më të fortë. Midis cigareve më të pëlqyera nga klasa punëtore në ish-Jugosllavi ishin ato që quheshin “Jugosllave me Filtër”, ndërsa ata që ishin “më të barabartë se të tjerët”^[4] tymosnin “Lord Extra”. Meqë përmendëm Edward Said-in, ai thuajse e parashikoi rënien e ish-Jugosllavisë: pas ndarjes, “Jugosllave me Filtër” u riemëruan “Orientale me Filtër”. I njëjti tym tashmë udhëtonte nga Jugu (Jug) drejt Lindjes (Orient), ndërsa sytë e duhanpirësve qenë kthyer nga Perëndimi. Ballkani është plot të vërteta të ndryshme zyrtare, me të njëjtin intensitet dhimbjeje personale në të dy anët e cilitdo kufi. Luftërat zyrtare ekzistojnë në mënyrë që të numërohen heronjtë. Ndërsa në të gjitha luftërat jozyrtare ka vetëm viktima.

Ndihem si një vetë-refugjat në kohërat e një paqeje të rreme. Në kohën e Luftës së Ftohtë mësova të gjej ngrohtësi midis dy heshtjeve. Nuk besoj se poezia mund ta ndryshojë botën, por poezia mund të ndryshojë largësinë nga e cila shohim plagët e hapura të botës. Poezia mund të mbjellë një farë brenda plagëve kur askush nuk e ka mendjen. Gjithsesi, më mirë të them që natyra e poetikës është ndryshuar nga bota. Ka ndodhur që në emër të kudondodhjes botërore një poet mund të jetë duke shkruar për tenda plot me njerëz të pashtëpi, me sy ku banon dëshpërimi, ndërkohë që vetë rri ulur në kolltukë të butë. Brodsky na ndërgjegjësoi për këtë me pemën e tij “Melodi Boshnjake”: “Ndërsa vështron se si shënojnë atletët, / kontrollon statusin tënd të fundit, apo / i këndon fëmijës tënd një ninullë, / njerëzit vdesin.” Zgjimi i poetit nuk varet nga kudondodhja e tij.Para pak kohe, përktheva në maqedonisht disa poezi të shkruara nga poetë ukrainas, miq të mi, të cilat qenë të mbushura me alarme bombardimesh dhe çati të shkatërruara. Luftërat, për fat të keq, nuk të shpien kurrë në periferi, në një kohë padukshmërie paqësore. Megjithatë, poezia shërben për të dëshmuar realitetin me sy të hapur e të thatë, meqenëse lotët rrjedhin ndër venat e poetit, sikurse do të thoshte Cioran-i. Sikurse shpartallimi dhe fitorja nuk mund të përcaktohen me terma ushtarakë, sikurse theksoi Darwish-i, ashtu dhe universalizmi i fjalëve nuk mund të matet me numrin e “like-ve” por me thellësinë e plagëve në trupin e fjalëve. Ingeborg Bachmann shkruan: “Medalja jepet / kur nuk ndodh më asgjë, / kur artileria hesht, / kur armiku është bërë i padukshëm.” Poeti nuk ka nevojë për medalje për të treguar të vërtetën. Heshtja e paqes është e mjaftueshme. Gjatë luftërave dhe diktaturave poezia duhet domosdomshmërisht të kthehet në një brishtësi të fuqishme, një shenjë jashtë instrumenteve të fuqisë. Librat shkollorë jugosllavë ishin plot me rreshta revolucionarë që u zhdukën bashkë me portretet e udhëheqësve. Poezia si shenjë udhëton ngadalë, por rrugëton gjatë në kohë dhe në hapësirë, si një letër brenda një zarfi pa adresë.

Christian Voss: Në Gjermani, disa vite më parë, kolegu ynë Christian Prunitsch nga Dresdeni, i cili është ekspert për minoritetin e vogël sllav në Gjermaninë lindore, nisi të shkruante një libër për konceptualizimin specifik të “kulturave të vogla”^[5] – për shembull, ai mund të vërtetonte se metaforat, si deti, fari, dhe vijat e baticës janë thelbësore për shprehjen e frikës së sorbëve nga asimilimi. A do ta vlerësonit të shkruarin tuaj prej autori maqedonas si rast tipik të një “kulture të vogël”?

Nikola Madžirov: Të gjithë endemi rreth qerthullit të kohës për të gjetur muzeun e pafajësisë së botës. Ravgimi është hapi i parë i të kthyerit diku – në dhomën tënde apo në fëmijëri. Nuk mund ta imagjinoj trupin tim në asnjë kontekst absolutizmi. Hija më e madhe e realitetit tonë të qëndrueshëm në Ballkan është uria për udhëtimin pas në kohë. Njerëzit braktisin shtëpitë dhe kujtimet për shkak të luftërave dhe varfërisë së imponuar dhe çfarëdo sendi që marrin me vete bëhet një objekt i çmuar ose simbol, një zë i mekur i ritualizmit personal. Gjyshja ime mbante çelësin e shtëpisë së saj të braktisur në të njëjtin raft ku mbante dhe ilaçet e saj, duke menduar se ai çelës ndonjë ditë mund të hapte derën që nuk ekzistonte më. Në dhomat tona kemi sende që na mbajnë larg vdekjen. Nëna ime ruante gjithë rrobat e fëmijërisë sime, duke më thënë pa zë se dëshironte që të bëhej gjyshe e t’i jepte fëmijës sime ende të palindur rrobat e mia, që kur unë nuk i kuptoja ende fjalët e botës. Nëna ime mbante të gjitha furçat e përdorura të dhëmbëve, pasi mendonte se ato mbartin një grimë të shpirtit të atyre që i kishin përdorur. Ajo vdiq tre vjet më parë dhe tani im atë e pastron foton e saj bardh-e-zi mbi gurin e varrit me furçën e saj të përdorur të dhëmbëve, po aq me kujdes sa dhe një arkeolog para një zbulimi me rëndësi planetare. Kam shkruar një ese për obsesionin e njerëzve me sendet dhe metamorfozën e tyre utilitare gjatë krizës ekonomike në komunizëm. Sendet kapërcenin çdo kufi sistemesh dhe matjesh të njohura simbolike. Imagjinata empirike e krijuar me dhunë për kotësinë e jetës, pa dashur, i ktheu në novatorë autoktonë njerëzit që besonin ende te sistemi ku jetonin.

Zbulimi i pragmatizmit polisemantik ishte një zbulesë jo më pak e rëndësishme se estetika e “jetës së fshehtë të sendeve” të De Chirico-s. Mungesa e parave i bëri njerëzit t’i kthenin kutitë e mëdha prej teneqeje, që përdornin për të mbajtur djathin, në vazo për të mbjellë limona, pa i ricikluar. Kanoçet e zbrazura të pijeve me gaz u kthyen në mbajtëse stilolapsash. Fletët ku mbaheshin llogaritë dhe të tjera me përmbajtje burokratike u kthyen në kausha letre për të shitur në rrugë fara kungulli dhe kikirikë; monedhat 1 ose 2-dinarëshe përdoreshin për të hapur kavanozat; doreza e derës përdorej si një pajisje për të hapur shishet e birrës; kapakët e shisheve të birrës dhe Koka Kolës ishin niveluese të shkëlqyera për këmbët e tavolinave dhe karrigeve të paqëndrueshme; kutitë e këpucëve ktheheshin në vende për të ruajtur kasetat dhe librat. Duket paradoksale, por del që pikërisht Socrealizmi riprodhoi pragmatikisht vizatimet surreale të René Magritte-it – Ceci n’est pas une pipe (Kjo nuk është llullë). Pak javë më parë, marketeve iu ndalua shitja e qeseve plastike klientëve të tyre. Që ditën tjetër, në disa ballkone, vura re çanta të vjetra plastike “Lidl” të lara e që po thaheshin, ndoshta të sjella nga farefis që punojnë jashtë shtetit. Ditën tjetër, në një mur u shfaq një shkrim anonim: “Njerëzit që lajnë qeset e tyre plastike, nuk do të jenë kurrë në rrezik zhdukjeje”.

Metafizika e kohës dhe e tingullit

Belfjore Qose: Poezitë në “Mbetjet e një epoke tjetër” për mua qëndrojnë përtej kohës dhe hapësirës së veçantë kur janë krijuar, edhe pse ka shumë detaje që dëshmojnë natyrën teknologjike ose dhe antropologjike të kohës sonë, të tilla si antenat, kabllot, plastika, automjetet, etj. Por, në përgjithësi, poezia juaj është qëllimisht e painteresuar për dimensionin social, horizontal, ndërsa theksohet kërkimi metafizik, i dëshmuar disa herë me vargje, si “Jam i zbrazët si një qese plastike e mbushur me ajër”^[6] (Poezia “Hija e tokës kalon”). Ka shumë poezi në të cilat përkohshmëria i kalon emocionet, përpjekjet, gjithçka prej së cilës përbëhet jeta tokësore dhe më duket se kjo na jep një qetësi të thellë e të justifikuar. Por poezia juaj nuk është kalimtare, përkundrazi ajo kanonizon poezinë^[7] përtej Maqedonisë së Veriut. Si e arrijnë poetët detyrën e lartë të përdorimit të efemeres për të kuptuar të përjetshmen? A besoni në misterin e krijimit artistik?

Nikola Madžirov: Më pyesin shpesh – ju jeni nga Ballkani dhe nuk ka gjak në poezitë tuaja? Po, nuk ka gjak midis fjalëve, por ka gjak që rrjedh në kujtesën time. Shpesh, frikërat e trashëguara dhe të dëshmuara të luftës më bëjnë që sa herë që shoh një pemë të vetmuar, të mendoj për kufomën e një ushtari nën rrënjët e saj. Shpesh pohoj se nuk kam iluzionin se po them diçka të re, sepse çdo gjë ekziston edhe pa qenë e dokumentuar, si minerali në një minierë ende të pazbuluar. Më shumë besoj te lodrat e fshehura, se te sekretet më të mëdha të luftës. Ndonjëherë, që të mund të shkruash, është e nevojshme që të rrish në një vetmi që nuk sjell frikëra dhe kujtime më të rënda se vetë vdekja. Mënyra më e sigurt për të kujtuar ëndrrën e fundit është që të mos shohësh nga dritarja kur zgjohesh. Unë besoj se nxitja për të (ri)treguar do të ekzistojë përderisa ekziston ende misteri i ikjes dhe kthimit. Shumë shpesh ndihem më i sigurt kur flas në ëndrra dhe hesht në realitet.

Kritikët e cilësuan John Donne-in “metafizik”, se gjëja e parë që duhej mbajtur mend për të është që ai ishte katolik, dhe e dyta që ai e tradhtoi fenë e vet. Mendoj se ky është mallkimi që ndjek pas hapat e heshtur të çdo shkrimtari: të tradhtojë përkatësinë në momentin kur ndien sikur ka nisur të përkasë. Në një nga intervistat e tij të fundit, të titulluar “Unë jam një katolik i dështuar, por jam ende katolik”, Adam Zagajewski tha: “Të kërkuarit qëndron te kërkimi, jo te përcaktimet e forta.” Shumicën e kohës ndihem si një nomad, edhe pa e lëvizur trupin tim nga një realitet gjeometrik në një tjetër. Kam udhëtuar dhe kërkuar intensivisht për më shumë se njëzet vjet, e megjithatë, gjyshja më thoshte se ajo kishte qenë në gjithë ato vende, edhe pse ishte gjithmonë ulur në kolltukun e saj të vjetër në dhomën e ndenjes. Ballkani shpesh t’i mundëson këto udhëtime të pafundme nëpërmjet ideologjive, mbretërive dhe republikave, edhe duke qenë ulur në karrigen tënde. Mjafton të ulesh e të presësh që të tjerët të ndryshojnë kufijtë.

“Një shkrimtar është bota e ngujuar te një person”, shkruante Viktor Hygo. Ndihem i sigurt në shpellën e hapur të përkatësisë. Misteri i krijimit artistik fle në themelet e metamorfozës befasuese, kur e amshuara kthehet në efemere dhe e anasjellta – kur një engjëll ka nevojë për maskë oksigjeni që të hyjë në spital për të ndihmuar një pacient ne hjekje apo kur një top i flakur mbi çati bëhet pjesë e një yjësie të pazbuluar. Joachim Sartorius shkruan: “Çdo gjë ndryshon trajtë. Shkrimi ynë/mishi ynë, edhe dashuria. Prej gjithë kësaj/dhe prej asaj që s’ndihemi kurrë si në shtëpi/ lind poezia”. Një metamorfozë moderne po ndodh teksa flasim, kur njerëzit hapin perdet e jetës së përditshme, duke hequr maskën për të shfaqur një fytyrë të rreme. Dubravka Ugrešić i hoqi maskën realitetit aktual duke thënë: “Pjesëmarrësit në një karnaval në kohët para-digjitale mbanin maska. Sot, të gjithë bëjnë të pamundurën për të shfaqur fytyrën.” Gjatë fëmijërisë sime të hershme, para se të mësoja shkronjat dhe papërsosmërinë e fjalëve, shkruaja në muret e dhomës. Prindërve të mi u duhej ta rilyenin dhomën me të bardhë çdo verë. Duket absurde por muret qenë palimpsesti i parë i lirisë sime. Nisa të shkruaja poezi kur mësova shkronjat, por nisa ta kuptoj poezinë kur mësova heshtjen. Sigurisht, kjo ndodhi para se të niste lufta në Jugosllavi. Kjo luftë më ndihmoi të kuptoj nevojën për të bërtitur nëpërmjet letrës, kur gjithçka e gjithkush përreth bërtet. E di që sot duket patetike kur dëgjon se si një poet përdori gjakun e tij në vend të bojës për të shkruar vargjet e tij të fundit, por në hapësirën ku jetoj, disa njerëz përdorin gjakun e njerëzve të tjerë për të shkruar histori të reja dhe mite te imponuara.

Belfjore Qose: Kur flasim për poezinë, sidomos nëse i referohemi gjuhës poetike, ka një lidhje te veçantë midis realitetit dhe fiksionit. Po zgjedh ta shmang parantezën për konceptet strukturaliste lidhur me gjuhën poetike dhe do ta drejtoj diskutimin kah vargjeve tuaja. Poezia juaj shqyrton nëse rrethanat na bëjnë ata që jemi dhe idenë që çdo gjë ekziston brenda nesh. “Asgjë nuk ekziston jashtë nesh”^[8] është vargu i parë i poezisë “Sende që duam të prekim”, ndërsa në poezinë “Ishte pranverë” gjejmë vargjet “Shumë gjëra e kanë ndryshuar botën/qysh atëherë, bota ka ndryshuar/shumëçka te ne.»^[9]. Ku qëndroni ju midis këtyre dy citimeve dhe si ndihmon poezia për të reflektuar rreth përjetimit dhe imagjinatës?

Nikola Madžirov: Poezia mund të jetë një shtëpi me dritare të hapura kanat më kanat: ndihesh i mbrojtur por dhoma nuk ngrohet kurrë – era e botës po të pastron nga të gjitha idetë e përkatësisë së përcaktuar. Udhëtoni përmes të çarave në murin e historisë zyrtare, që është mbjellë në fushën e harresës personale. Duhet ta harrosh kapakun e historisë tënde personale që të mund të hysh në foto-albumin e historisë kolektive. Besoj se emërtimi i gjërave e fut historinë në qelizat e tyre të gjakut. Kur isha fëmijë mendoja se në Detin e Kuq gjallonin vetëm peshq me ngjyrë të kuqe dhe se Deti i Zi shfaqej vetëm në mesnatë… Mbiemri im Madžirov do të thotë i pashtëpi, dhe unë udhëtoj shumë, pa ndonjë çelës në xhepin e kujtesës sime. Për shkak të gjithë luftërave dhe varfërisë së madhe në Ballkan gjatë sundimit të Perandorisë Otomane, sikurse dhe në kohën e Luftërave Ballkanike, emrat personalë mbetën i vetmi thesar i trashëguar përmes kohërave.

Emrin Nikola e trashëgova nga gjyshi im dhe nëpërmjet atij emri pritej që të trashëgoja gjithë ëndrrat dhe dhimbjet e tij. Emri personal mbetej përbërësi bazë i ndërtimit të ndërgjegjësimit dhe pritshmërive jashtë historisë së përcaktuar. Murgjit ndërrojnë emrat e tyre kur hyjnë në komunitetin monastik dhe këtu çdo pushtues ndërron emrat e qyteteve, ndërsa njerëzit përleshen për historinë e tyre personale duke përdorur emrat e vjetër të rrugëve dhe objekteve. Luftërat nisin me fshirjen e emrave dhe kujtesës – pastaj vjen plumbi. Në Ballkanin ku jetoj, njerëzit shpesh e glorifikojnë historinë në mënyrë të gabuar sepse kanë frikë se mos gjuhët e tyre mund të zhduken e të mbeten vetëm në faqet e historisë. Gjuha në të cilën shkruaj flitet prej vetëm 2 milionë njerëzish që po emigrojnë përditë në kërkim të një vendi të sigurt për të jetuar, duke i lënë kujtimet e tyre në hapësirat e reja para mobilieve. Mes këtij paniku nga zhdukja, shumë kombe e udhëheqës të përkohshëm në Ballkan i janë kthyer historisë që u ofron hapësirë dhe zjarrin rreth të cilit mund të tregojnë historitë e zakonshme (të frikshme). Poezia u ngrit mbi estetikën e zhdukjes së Paul Virilio-s dhe u ushqye nga rrënjët e asaj që ishte folur por nuk ishte shkruar ende. Në Ballkan, jemi bashkë në luftë dhe të vetmuar në poezi. Klaustrofobia është bërë filozofia kryesore e të jetuarit – apartamente me ballkone të vogla dhe tavane të ulëta për të ruajtur më mirë pasigurinë e vetvetes. Në çdo shtëpi fle fragmentarizimi i kujtesës.

Të parët e mi ishin refugjatë lufte dhe nuk shkruan poezi ndërsa kalonin kufirin dhe malet në këmbë, as nuk morën ndonjë libër me vete kur po vendosnin se çfarë mund të mbartnin me vete ndërsa po iknin nga shtëpitë e tyre. Nga ana tjetër, ka kaq shumë libra të shkruar për eksodet, sa besoj se gjithë shtëpitë e braktisura të botës nuk do të mund t’i nxinin. Në rrethana të tilla, e konsideroj veten si një dëshmitar të padukshëm, si dikush që vjedh libra të vjetër, apo si dikush që vjedh historitë dhe fotot nga albumet e familjes. Të shkruarit është një mënyrë për të shtyrë mungesën tonë. Në botën virtuale qysh tani mungojmë; në këtë mënyrë ndiejmë më pak përgjegjësi për gjërat që emërtojmë apo vëmë në pah. Pas ekranit mund të bërtasim me buzë të mbyllura. Interneti ka një ndikim të veçantë po aq të fuqishëm sa dhe një fjalim politik euforik: edhe kur ndodhesh në mes të një turme ndihesh sikur udhëheqësi po të drejtohet vetëm ty. Me një ndërgjegjësim të tillë për oqeanin e stërmadh të informacionit, çdo autor shpreson se teksti i tij është një ishull mbi të cilin dikush mund të ndalojë për të marrë pak frymë para se të vijojë kroçerën, një term që, ndryshe nga lundrimi, lë më shumë hapësirë për përthithjen meditative të letërsisë. Poezia është liri edhe kur është e kyçur në një raft. Bei Dao shkroi se liria s’është veçse largësia midis gjahtarit dhe presë. Kur shkruan je gjahtar dhe pre njëkohësisht, ndërsa poezia është ajo distancë e bukur e lirisë. Kuptova se studioja e piktorit është më sublime se galeritë e ekspozitave, se procesi i të shkruarit është shumë më thelbësor se zhvendosjet e trupit tim. Unë shkruaj si një fëmijë që e fsheh fletoren me njërën dorë, e që lejon vetëm zogjtë dhe të vdekurit të shohin ç›është shkruar.

Belfjore Qose: Drita është element qendror në poezinë tuaj, e shumëpranishme dhe e ngarkuar emocionalisht, ajo mund të jetë një metaforë e gjurmëve të jetës njerëzore^[10], e pastërtisë^[11], shpirtit ose hirit^[12] etj. Kjo dritë lidhet me nivelin metafizik të poezisë suaj dhe më kujton dritën në ikonografinë ortodokse, e cila buron nga interpretimi biblik i Krishtit si drita e Fjalës. Ndonëse shkruar në një zhanër dhe stil krejt ndryshe, “Tundimi i fundit i Krishtit” i Niko Kazanzaqisit përdor të njëjtin simbolizëm për të përshkruar dritën që buron nga Krishti; ndërsa në pikturat e El Grekos, drita që transformon figurat e tij në trajtat ekstazike autentike të tij nuk vjen nga lart, por nga subjekti më i shenjtë, qoftë ky fëmija i shenjtë, pëllumbi apo shenjtorët. Si përcaktohet poezia juaj nga kjo dritë simbolike? Mendoni se poezia mund t’i shërbejë diçkaje më të madhe se vetes?

Nikola Madžirov: Kur ndodhem përpara oxhakut dhe ndiej acarin e erës dhe kur ndodhem larg shtëpisë dhe ndiej dritën e oxhakut – atëherë mund të flas për dritat dhe hijet e të mospërkiturit të bukur. Carolyn Forché, në poezinë e saj “Ruajtësi i Dritës” (The Light Keeper) shkruan: “Shko përherë drejt dritës, edhe pa anije.” Të ndjekësh dritën do të thotë një gjendje e përhershme e të qenit zgjuar, edhe po të jesh poet – një somnambul me sy të hapur. Kur përpëlitesha për të marrë frymë në spitalin e Covid-it, përnatë prisja rrezen e parë të agut që hynte poshtë shtratit tim nga një dritare e vogël, që të mund të flija pa frikën se vdekja vjen e veshur vetëm me hijen e natës. “Zgjohesh dhe qirinjtë ndizen si vetvetiu,/ yjet mblidhen, ëndrrat derdhen mbi nënkresat tuaja,/ dhe dërgojnë buqeta të ngrohta ajri.”, shkruan Mark Strand te “Lindja e Dritës”.

Edhe një element tjetër më mahnit dhe më tremb në të njëjtën kohë – uji. Kam dashur përherë të jem afër ujit, të vëzhgoj lëvizjet e tij valëzuese si një metaforë e përkryer për kardiogramën e jetës sonë. Te “Vigjilja e Vitit të Ri”, Josif Brodskij dëshironte të ishte përherë pranë ujit, të shihte “një dallgë që godet bregun në mesnatë. Ajo, për mua, është koha që del nga uji.” Drita ka hijen e vet në ujërat e thella. Trupi ynë është më së shumti ujë dhe, si kur vdesim, ashtu dhe kur thahet një liqen, mund të shohësh me qartësi se çfarë ishte mbledhur dhe hedhur brenda nesh dhe në liqen. Unë e pranoj që drita vjen nga brenda nesh dhe vetëm në këtë mënyrë mund të ngadhënjejmë mbi historinë e errët që ndodhet tani në Ballkanin plot diell. Junichiro Tanizaki te “Lavdërimi i Hijeve” shkruan: “Nuk e shohim bukurinë te vetë sendi por te modeli i hijeve, drita dhe errësira që krijon një send ndaj një tjetri.” Pena në dorën time më duket si një fener në labirintin e errët të së shkuarës së parashikueshme. Kur isha fëmijë, ëndërroja që një ditë të shihja hijen e diellit, dhe të qëndroja nën këtë hije, pa pritur askënd, i vetëm, pa fjalë, sikurse do të thoshte Paul Celan-i. Këto ditë, ndiej vetëm hijen e luftërave që më ndjekin si qen endacakë të uritur…

Belfjore Qose: Heshtja dhe ritmi i ngadaltë i poezisë suaj na shtyn të mendojmë, ta përjetojmë thellësisht cilëndo situatë. Të njëjtën atmosferë perceptoj te novelat e L. Krasznahorkai-t, në kinematografinë e A. Tarkovskit ose në muzikën e Arvo Part-it. Si ndikoheni ju dhe poezia juaj nga muzika dhe heshtja?

Nikola Madžirov: Muzika ka trupin e vet, sikurse dhe teksti ka zërin dhe tingullin e vet. Coltrane-i e kishte zakon të thoshte se në gjuhën e muzikës ai donte të shkëlqenin fjalët. Kurse unë mendoja se nëpërmjet fjalëve mund të bëja të shkëlqente heshtjen. Arkitekti Peter Zumthor kërkonte lloje të ndryshme heshtjesh por edhe “tingullin anonim” të një qyteti ku është e mundur edhe të gjesh qetësi brenda “një oqeani mbrojtës prej tingujsh”. Emily Dickinson-i shkroi “Heshtja është pafundësi”. Gjyshja ime më thoshte se kur vdesim bëhemi të pafundmë. Kështu, për mua, të jetuarit dhe fjalët janë të barabarta, sepse besoja se heshtja lidhet vetëm me vdekjen dhe simetrinë e varreve. E megjithatë, në varre bërtitet më shumë. Kam pasur jetuar, si shumica e njerëzve në Ballkan, në një shtëpi ku tre breza bashkëjetonin me nja 100 botëkuptime. Fjalët luftonin për të fituar statusin e rëndësisë – ndërsa disa flisnin për kujtime dhe shanset e humbura të jetës, përgjigja nga ana tjetër ishte plot me pritshmëri dhe dëshira të palindura. Në këtë luftë të përditshme me bajonetat e fjalëve, vetëm të dëgjuarit e Arvo Part-it me zë të lartë më krijonte hapësirën për heshtjen e të menduarit.

Duke shkruar, pohoja heshtjen e fjalëve. Paraqitja me shkrim e një imazhi nuk do të thotë ta vesh në kornizë, dhe të paraqitësh me shkrim një tingull nuk do të thotë ta regjistrosh – është një përpjekje për të ruajtur dinamikat e botës. Grisja e fletëve mund të mbetet demonstrimi më i fuqishëm pamor dhe dëgjimor i luftës së shkrimtarit me vetëcensurën, ndërsa djegia e librave në sheshe do të na kujtonte për fundin dramatik të ndonjë ideologjie. Tani, me një të shtypur butoni, novela e memuare të tëra, adresa dhe premtime zhduken pa zë… Poezitë e mia i lë mënjanë për një kohë para se të botohen apo përkthehen, ndoshta sepse druaj apo dyshoj se diçka që e ke bartur për një jetë të tërë mund të nxirret brenda pesë apo 10 minutash. I lexoj heshturazi, me zë, në aeroporte, në dhoma të pastra dhe sterile hotelesh, duke u përgatitur për ndarjen me to. Shumë poetë nga Bosnja më kanë treguar se gjatë rrethimit të Sarajevës, në një nga luftërat më mizore të shekullit të kaluar, në mungesë të letrës, i shkruanin poezitë e tyre në anët e gazetave të vjetra, në peceta letre apo letër higjienike, të cilat të gjitha përshkoheshin lehtësisht nga pena, sikurse the trupat përshkoheshin lehtësisht nga plumbta. Kam ndjesinë se poezitë kurrë nuk nisin brenda meje por gjithmonë vijojnë. Çdo varg është lëmuar nga vitet si një gur që lëmohet nga deti.

Megjithatë, për mua, gjeografia më e pastër e pranisë është zëri i pashkruar. Tradita gojore e shtyn tmerrin e historisë zyrtare. Heshtja e traditës gojore është burimi thelbësor i besimit, ndërsa heshtja e mëvonshme u kthye në një pasojë dyshimesh. Besoj se zogjtë heshtin vetëm mbi parvazet e dritareve të njerëzve të cilëve u besojnë. Ose kur ndiejnë se do të nisë bombardimi. Në shkrimet e mia ka një jehonë të largët të gjithë historive dhe këngëve që kam dëgjuar nga gjyshërit para dhe pas ëndërrimit. Fjalë të pashkruara jetojnë në kujtesën time si fluturat që ngordhin kur i prekin.

Heshtja nuk është mungesë. Stockhausen-i në një nga intervistat e tij tha që nuk ka heshtje absolute në botë, që dëshironte të ngjyroste heshtjen, “përpiqem përherë të zgjeroj marrëdhënien midis tingullit që mungon dhe tingullit që dëgjohet.” Ilya Kaminsky shkruan: “Të gjithë poetët e refuzojnë mësymjen e gjuhës. Ky refuzim manifestohet nëpërmjet heshtjes së ndriçuar nga kuptimësitë e leksis-it poetik – jo kuptimet e asaj që shpreh fjala, por të asaj që fsheh.” Për këtë arsye, do ta krahasoja të shkruarin e poezive me rënien e rërës në një orë rëre më shumë se me vizatimin e kornizave të kohës. Preferoj më mirë të shkruaj për heshtjen e ndërgjegjësimit të përhershëm sesa të flas për të, duke qenë se të flasësh me zë për heshtjen është si të mbjellësh pemë në oqean. Kur ndalon së foluri mund t’i dëgjosh rrahjet e zemrës.

---

^[1] Madžirov, Nikola: Mbetjet e një kohe tjetër, Përkthyer nga maqedonishtja nga Peggy dhe Graham W. Reid, Magdalena Horvat dhe Adam Reed, BOA Editions Ltd., Rochester, NY, 2011, fq. 39.

^[2] Disa prej emrave që kanë shkruar për poezinë e tij janë: Adam Zagajewski, Mark Strand, Charles Simic, Michael Krüger, Tomaž Šalamun, Bei Dao, Kapka Kassabova, Simon Armitage, Carolyn Forché, Li-Young Lee, George Szirtes.

^[3]  “DAAD” dhe “LCB” në Berlin; “Villa Waldberta” në Mynih; “International Writing Program (IWP)” në Universitetin e Iowa-s në USA; “KulturKontakt” në Vienë; “Landis & Gir Stiftung” në Zug; “Marguerite Yourcenar” në Francë; “Civitella Ranieri” në Itali; bursat “Traduki” me rezidencë për shkrimtarët në Split (“Udruga Kurs”), Tiranë (“Poeteka”) dhe Beograd (“Krokodil”).

^[4]  Referencë për “Fermën e Kafshëve” të G. Orwell – “Të gjitha kafshët janë të barabarta, por disa kafshë janë më të barabarta se të tjerat”.

^[5]  Prunitsch, Christian: Konzeptualisierung und Status Kleiner Kulturen. München 2009; ders.: ZurSemiotikkleiner (slavischer) Kulturen. In: ZeitschriftfürSlavischePhilologie 63 (2004) 1. S. 181-211; ders.: KulturelleKleinheitalsKonzept. In: Bulletin der deutschenSlavistik 12 (2006). S. 11-15.

^[6]  Madžirov, Nikola: Remnants of another age, Translated from the Macedonian by Peggy and Graham Ë. Reid, Magdalena Horvat and Adam Reed, BOA Editions Ltd., Rochester, NY, 2011, pg. 35.

^[7]  Poezia e Madzirov-it është përkthyer në shumë gjuhë dhe ka arritur lexueshmëri botërore, si dhe ka tërhequr shumë studiues dhe kritikë, duke qenë një poet i mirënjohur bashkëkohor. Aftësia e tij për të përfaqësuar poezinë moderne të Maqedonisë së Veriut dhe për të qenë njëkohësisht pjesë e Letërsisë Botërore bazohet te vetë natyra e poezisë së tij që angazhon lexues përtej lexuesve në gjuhën e tij amtare.

^[8]  Madžirov, Nikola: Remnants of another age, Përkthyer nga maqedonishtja nga Peggy and Graham W. Reid,

^[9]  Ibid, pg. 41.

^[10]  “Ne jemi drita e një shkrepseje të djegur

që kthehet në pluhur

kur e prekin.” (Poezia “Dritë dhe pluhur“)

Ibid, pg. 81.

^[11]  “Gjithmonë e bardhë për shkak

të dritës.” (Poezia “Kthimi“)

Ibid, pg. 83.

^[12]  “Ndërmjet ijes dhe kafazit të saj të kraharorit

drita derdhej përnatë.” (Poezia “Dy hëna”)

Ibid, pg. 79.

Përktheu nga anglishtja Albion Zilfe