Përkthimi dhe prezantimi: Luan Topçiu
Nicolae Labiș, (lindi më 1935 në Suceava – u shua në vitin1956 në Bukuresht) konsederohet si një nga poetët më të talentuar rumunë të të gjitha kohëve. Ai përfaqëson një personazh dhe një rol të përmbushur si Rimbaud, Lautréamont në letërsinë franceze, apo si Migjeni në letërsinë shqipe. Një autor që jetoi shumë pak, një meteor i letërsisë rumune që do të largohej në një moshë shumë të re, vetëm 21 vjeçare. Vdekja e tij është e mbushur ende me mister, shumë kohë është folur për vdekje aksidentale, rënia në orët e vona të mesnatës në shinat e tramvait në Bukuresht, sipas disa studiuesve të jetës së tij, ka qenë një vrasje politike. Ai nuk ka rënë, por është shtyrë para tramvajit nga një person që e ndiqte në dhjetorin e vitit 1956. Popullariteti i poetit dhe qëndrimet antikomuniste dhe qëndrimet e tij pro mbretit në momentet e fundit të jetës, bënë të konsiderohej një personazh inkomod dhe të ndiqej nga policia sekrete “Securitatea”.
Përqasja me poetët francezë, lidhet më shumë me jetgjatësinë e tij, pas një analize të kujdesshme bëhet shumë e qartë se ai nuk kishte asgjë të përbashkët me ta. Ai nuk u afirmua përmes mohimit dhe kundërshtimt të çmeritur dhe konsekuent ndaj një tradite, dhe përmes prurjes të përvojave të reja. Poetë të tillë janë veçanërisht origjinalë, mosha biologjike përkthehet pothuajse drejtpërdrejt në shprehje të reja artistike. Nicolae Labiș ishte moskonformist i një natyre tjetër, poezia e tij ndjek një zhvillim normal, ai ndjek me zell të vërtetën elementare të traditës poetike. Ky enfant terrible i poezisë rumune mbetet një shembull i përsosur i një poeti plotësisht të vetëdijshëm për imperativat e artit që nga kohërat e lashta. “Vdekja e drenushës” dhe të paktën 30 tituj nga “Lufta me inercinë” e bëjnë atë një poet të jashtëzakonshëm. Poezia e Labiș-it hapi rrugën për poetë të tjerë modernë, kuptohet në një evolucion të njëkohshëm të tradicionalizmit, modernizmit dhe avangardës dhe si tension mes tyre). Kritiku Eugen Simion do ta quante “topuzi i një brezi poetësh”. Largimi i parakohshëm ndërpreu realizimin e një vepre të plotë. Ishte një përçapje të ndryshojë rrënjësisht poezinë rumune, duke e çuar më tej. Në zanafillën e këtij fillimi të ri qëndron vepra e fëmijës gjenial, Nicolae Labiș.
Vdekja e drenushës
Thatësira vrau çdo puhizë.
Dielli u shkri dhe rrodhi në dhé.
Qielli mbeti i zbrazët dhe u nxe.
Kovat e drunjta nxjerrin llucë nga pusi.
Gjithnjë e më shumë zjarre, që s’fiken
Vallëzojnë mizorisht, lojëra satanike.
Ndjek atin tim në kodër mes cungjesh,
Dhe bredhat më gërvishtin, shpues e të thatë.
Fillojmë të dy gjuetinë e dhive,
Gjuetia e urisë në malet Karpatë.
Etja po më grin. Vlon në gur
Vija e ujit lëpirë nga çezma.
Tëmpthi shtyp mbi sup. Çapitem si në tjetër
Rruzull, të pafund, të huaj, me kthetra.
Presim në një vend ku ende tingëllojnë,
Nga telat e valëve të qeta, krojet.
Kur dielli perëndon, kur do të ndrijë hëna,
Këtu do të vijnë tufë të pinë nër gëmusha
Një nga një të hijshmet drenusha.
I them atit etje kam dhe ai shenjë bën të hesht.
Ujë marramendës, sa qashtër lëkundet!
Nga etja ndihem i lidhur me jetën që do të vdesë
Në orën që do të ndalet nga ligji dhe kanunet.
Lugina fryn me një shushurimë të nemitur.
Ç’mbrëmje e tmerrshme në gjithësi trokon larg!
Gjaku po rrjedh mbi zenith, gjoksi im i kuq ngjitur,
Të kisha fshirë në gjoks duart plot gjak.
Si në një altar, fierët digjen nga flakët kuqërreme,
Dhe yjet e habitur vezulluan mes syresh.
Ububu, sa do të doja të mos vije, në flijim të mos vije,
Flijim i bukur imi mes pyjesh!
Ajo ia behu me hedhje që këmbëngulin,
Duke parë përreth me hijezime të frikshme,
Dhe flegrat e holla drithërojnë ujin
Me unaza bronzi të shkitshme.
Lëngësht sytë e saj, diçka e paqartë ndriste,
E dija se do më dhimbte, se do të vdiste.
Më dukej se po rijetoja një mit
Me vajzën e bërë drenushe.
Nga lart, pahu i hënës u venit,
Mbi gëzof binin lulet e zbehta të qershisë.
Oh, sa doja që ajo të rrojë,
Pushka e babait së pari të dështojë!
Por lugjet jehojnë. Rënë në gjunjë,
Kish ngritur kryet e i tund drejt yjeve,
Më pas i uli duke trazuar ujin
Rendin mizëri të zeza bulëzash.
Një zog i kaltër fluturon ndër degëzash,
Dhe jeta e drenushës drejt agut të vonë
Fluturoi qetisht, si zogjtë me britmë vjeshtare
Kur lënë foletë e hirta e qyqare.
I penguar, shkova dhe i mbylla
Sytë hijesirë, të ruajtur nga brirët e trishtë,
U drithërova i shtangur dhe i zbardhur kur ati
Më pëshpëriu me gaz: – Kemi mish!
I them atit se etje kam dhe ai më bën shenjë të pi.
Ujë marramendës, sa errët lëkundesh!
Ndihem i lidhur nga etja me gjallesën që vdiq
Në orën e ndaluar nga ligji dhe doket…
Por ligji është i kotë dhe i huaj për ne
Kur jeta brenda nesh është vetëm tretje,
Dhe mirësia dhe mëshira janë të kota,
Kur motra ime ka uri, e sëmurë për vdekje.
Pushka e atit nxjerr tym nga njëra grykë.
Mjerisht, pa erë, gjethnaja fryhet!
Babai e bën zjarrin me frikë.
Oh, sa shumë kanë ndryshuar pyjet!
Kap barishtet pa e ditur me dorën e fortë.
Një zile tingull-argjendë shuhet gëmushës.
Babai nga helli nxjerr thonjtë,
Veshkat dhe zemrën e drenushës.
Ç’është zemra? I uritur jam! Të jetoj do të doja prapë…
Falmë e dashur, – drenusha ime ti, për këtë hata!
Jam i përgjumur. Sa i thellë është pylli! Zjarri sa i lartë!
Qaj. Ç’po mendon ati? Unë ha dhe qaj. Ha!
Gjeografia e kohës
1. Pëllëmbët
Po, pëllëmbët – në një vit janë ashpërsuar.
Kallo të përhershme kanë më shumë se kurrë.
Metali që lëndoi në fillim
I ngurtësoi, duke u shkrirë në lëkurë.
Më kërkojnë më shumë të tendosur
Dhe kërkojnë të menduarit e sapokuptuar.
Kërkesa e tyre është shumë më e vendosur,
Kur shpesh mbështetet balli im i rënduar.
Kam filluar ta vërej, më së fundmi, pra,
Se shumë gjëra më mbeten pa u kthjelluar,
Se në çdo fakt ka të vërteta të mëdha
Që dikur dukej të mos isha i interesuar.
Filloj të ndjej mundimin që më ftoh
Të etjes për të ditur këto fshehje,
Për të ushqyer një mall të uritur për to,
Për t’i njohur qashtërsisht, pa veshje.
2. Dashuria
Me të dhe nesër do të bredh nën diell,
Do të jemi ne të dy, të prapë apo të urtë…
Por nuk jam i kënaqur as sot vallë?
Vetëm puthje dhe përqafime të nxehta?
Shpesh, në vend që të mendojë, ajo qesh,
Puthjet zgjojnë ide,
Ende dua, ende dua furishëm
Qenien e saj dhe ecjen e saj të qetë.
Nga nesër, do të shtrembëroj gjithçka që ishte –
Dashuria do të marrë një rrugë të re, ose do të humbasë.
Jam i sigurt se ajo do të më shohë çuditërisht
Dhe do të lotojë, ndoshta, në heshtje.
Do ta ketë të vështirë. Vështirë do të jetë edhe për mua.
Do të duroj, duke menduar se çfarë do të vijë më pas.
Kur ngjitesh në mal, e mposht mundin tënd
Ëndërron kulme, degë të larta.
3. Gjeografia e kohës (1)
Unë e ndryshoj rrjedhën tani në planin e vrullshëm:
Gjeografia e kohës është përpara.
Epoka ime është këtu: fusha dhe male,
Larushmëri e shtrirë dhe e madhe.
Ka mijëra lumenj, disa rrjedhin drejt,
Dhe të tjerët me rrugë të tërthorta,
E megjithatë gjithçka drejtohen tani
Drejt detit të madh, të pastër.
Gjithçka dukej e koklavitur në fillim.
Po shkoja – por ku, nuk më interesonte.
E dija që isha i ri, që të doja thellësisht
Shokët e punës dhe krenarinë,
Nuk i dija rreziqet e mëdha
Dhe ndoshta prandaj frikë s’kisha vërtet…
Është ende bukur të fluturosh! Por sa bukur
Kur fluturon drejt yllit që të thërret!
4. Gjeografia e kohës (2)
Duke kaluar nëpër kohë, ne e kuptojmë atë nën hap –
Kështu e shtyp universi.
Por vetë koha, përmes saj shkelim,
Na ndryshon në mënyrë misterioze zemrën dhe ecjen tonë.
Jo pleqëri, vrapim pas,
Drejt vdekjes hapi kërkon të na çojë,
Por vetëm pjekuria rritet tek ne
Dhe ne piqemi deri në vdekje.
Nga epoka, nga fluturimi i saj dhe i imi,
Uzina është një pjesë, një arterie.
Nuk zien jo vetëm hekurin dhe mineralin,
Është lëngu që ushqen këtë epokë.
Pulsimet e saj mund të ndihen
Edhe bari kërcit nën brinjë –
Me to-përzihen dëgjohen
Pulsimet tona të stuhishme.
Odë diellit
Lind nga plazma e agut me qashtërsi të bardhë,
Na jep në gjysmë ciklesh pahun përmes rrezes rradhë –
Ngjitja jote e epërme më gazmon,
Rënia jote në hone të thella më trishton.
Kur ngjitesh, e nginj tokën me qiellorin gjakun tënd,
Vret pa mëshirë bakteriet vrasëse pa trand.
Por kur bie tejposhtë zenitit, xhuxhët mburren me të gjata
Hije që humben, por të mëdha, por të pamata.
Jam shpirti i thellësive
Jam shpirti i thellësive,
Jetoj në një botë ndryshe nga e juaja.
Në botën e pijeve të forta,
Aty ku vetëm gjethet
E zhgënjyeses pafuqi janë të vyshkura.
Kur e kur
Ngjitem në botën tuaj
Në netë tmerrësisht të qeta dhe të qarta,
Dhe pastaj ndez zjarre të mëdha
Dhe nxjerr thesare
Duke ju lënë pa gojë ju që më kuptoni.
Më pas zbres sërish në qilarin sfilitës
Në ujin e ndritshëm, të magjishëm.
Jam shpirti i thellësive,
Jetoj në një botë ndryshe nga e juaja.
Valle
Vjeshta në tym shpirtin ma tret…
E kërcejmë tani vallen e vjeshtës së tretë,
Vjeshta më sjell mizëri gjethesh në shpirt.
Dehje tragjike, përkundje lehtësisht…
Përgjaket violina e zezë mes pasqyrash.
Mendime të cofura, nënshtruar dëshirash.
Pa një ofshamë. Mjaft të shtrish paduruar
Krahët e ajrit drejt çastit të shkuar.
Sytë e mi me rrathë. Të tutë të qashtër janë.
Sa të pashpresë janë hapat tanë!
Si një erë që gjethet nga pyjet shkullon,
Si një erë që derën nga mentesha rrotullon…
Do të jemi të huaj nesër në agim,
Do të shohësh në heshtje nesër në zgjim
Si nëpër kopshte, shkurrishte shkretane,
Vorbullohen vurata të venitura mjegullane…
Dhe do të qëndrosh e nemituar siç unë qeshë,
Kur vajtova dashurinë time – humbur në vjeshtë,
Dhe do të dëgjosh bririn e erës të shungëllojë,
Tufën e reve në qiell drejt agimit do të shkojë.
Ndërsa do kaloj nën gështenjat kuqereme,
Shtegut me buzët e gurta, të zbeme,
Dhe hapat e mi do t’shuhen lehtë –
Në rërë, kërcitshëm, lënë pendimin e nxehtë…
Mëmë
S’kam qenë në fshat ka kohë e më thotë
Një njeri i ardhur nga shtëpia
Se si pat lulëzuar në kopësht qershia
Dhe ti po thinjesh, zbardhesh mëmë.
Një syresh më tha se ishe shëndetligë.
Kaq shumë lajme, t’i besoj – vështirë.
Ndërsa nga letrat që ti më shkruan,
Çdo ditë që shkon dukesh më e përtërirë.
Mbyllje
Tokë e pyllëzuar, shihemi sërish
Ndaj ndonjë burimi gjith’ e më rrallë,
Më thuaj, nuk i ke për zemër si më parë
Zogjtë e egër shtegtarë?
Mbi vise të huaja në këtë botë
Çojnë një puplën tënde, të një kënge,
Dhe vdesin me ty në zemrat dënge
Kur mposhtin fluturimin e plumbtë të rrobave.
S’harroj se për herë të parë këtu kam qeshur,
Se sharjen e parë këtu e kam ndeshur,
Kam shijuar mjaltin e ëmbël në zgërbonjë
Ose shijen e lotëve të kripur në gojë.
Mëngjarash, i dashuruar së pari paskëtaj,
Ta pata thanë, kur ende nuk ia kisha shprehur asaj…
Ti më mbikqyrje përkulur përdhimshëm
Hapat e mi të parë të guximshëm.
Fëmijët rriten dhe disa syresh ndahen
Nga ata që dhanë jetën për dashuri.
Largimet nga ty në botë të tjera
Për ndarje asnjëherë mos i merr ti.
Kur unë gaboj ose spërkitem me baltë,
Më thërret dhe vij pa u ndjerë prapë,
Dhe në shushurimën e pahut nga ajo gjethnajë
Ti më bën sërish të ndihem fëmija i pafaj.
