Anija ime e shkretë
t’i grisën velat stuhitë,
t’i thyen dallgët direkët.
Tani në breg ke dalë
e anuar mënjanë,
Valët të sjellin më pranë
valët të largojnë prapë…
Nuk e kam takuar kurrë, madje të mjegullt krejt e kam dukjen e tij, gjithsesi, kur pata rastin të ndjek dy orë Papavramin në koncert, kuptova se ndoshta nga nevoja për t’u veshur mendimeve imazh, për t’u vënë gjërave emër, prej kohësh, në pavetëdije, fizikisht e përqasja me Tedin. Ai duket një lloj asketi, jo heroik, as i përulur jo. Ai duket? Nuk është mënyra e duhur e të thënit. Poezia e tij duket. Ai, si Papavrami, (m’u përvijuan këto përngjasime ndërsa sfumaturat më delikate të Sonatës VI të Beethoven më luanin tastet e ndryshkur nga pamëshira e muzikës së rutinës, atje në Katedralen Ortodokse teksa ndiqja koncertin e këtij të fundit shoqëruar në piano nga François-Frédéric Guy), ai, pra, nuk duket. Ai ka mprehtësinë dhe ndjeshmërinë e pakëve nga shumë e shumë shkruesave në tentativë që e zbrazën krejt “bojën” digjitale pa mundur aspak t’i “peshkojnë” në dritë gërmat, fjalët, heshtjet e tyre.
Në “gjurmët” e tij rashë në verën e dy a tre viteve më parë duke lexuar defekt.teknik, faqen që Arlinda Guma e mirëmban me kujdes e sqimë. Qe pikërisht shkrimi i tij “Kritika si aperitiv për kronosin” dhe veçanërisht reflektimi rreth shkrimit të Primo Shllakut “Kush asht Frederik Rreshpja” që më bëri të shoh se shkrimi i tij, sikundër mendimi, nuk është linear, se ai lakohet, përthyhet, shkon në retrospektivë e plugon për të shkuar përtej asaj që është kinse e dukshme. Arb Elo është që në krye të herës, që në gjurmën e parë të majës së lapsit në letër, një antikonformist, por gjithashtu një humanist. Mbi të gjitha ai është në një raport sa dashuror me autentiken, me të vërtetën e trajtat e saj të ashpra që duket se e mahnisin e mbajnë peng, aq edhe të rreptë me veten në këtë drejtim.
Ai quan “patologjike” qasjen e Shllakut i cili e konsideron zërin e Rreshpjes “një klithmë agonie të pashoqe në poezinë lirike”, një puhi të lehtë që shkon e vjen pa lënë gjurmë, një grahmë së cilës i mungon dëshira a vullneti për të qenë më shumë.”
Ku janë të tjerët?
Bosh kjo arkë,
Fillikat vetëm
Noeu i ngratë.
Ndërmend këto vargje ndërsa kujtoj monodebatin e tij me Shllakun. Dhe e kuptoj si ka mundësi të dali nga ky “luftëtar” që nuk ka nevojë ose nuk qahet për mungesën e “bashkëluftëtarëve”, si derdhet, pra, nga Elo gjithë kjo empati.
Ta shihnim tjetrin si vetja
e veten si tjetri,
me sy të dhuruar,
një herë si dhënës lëmoshe
e tjetrën si lypës,
ndaj kemi dy të tillë,
ndaj kemi dy duar.
Në emigracion, me sa rrëfen, që prej ’90-ës së largët, pa shumë të afërt rrotull apo zhurmë frymorësh me dykëmbë, humanizmi që kultivon Elo është i kulluar. Shqisat e dashurisë nuk janë dëmtuar nga agjërimi shpirtëror në të cilin autori duket se mban veten, përkundrazi, janë mprehur.
Në një lexim të shkujdesur, siç na fton rëndom e dembelos poezia e njerëzve të njëmijë e një profesioneve ndër të cilave edhe atë të poetit, poezia e tij nuk duket e mbërritshme. E megjithatë, po ta lexosh me vëmendje, pa sforco, ama, zbulon se je përballë diçkaje të endur me qartësi e vetëdije të frymëzuar. Cerebrale dhe e ndjeshme njëherësh në tonalitetet e ngjyrave të ftohta, poezia e Arb Elo është moderne. Me këtë nuk dua të them se nuk gjenden aty-këtu gjurmë të ekspresionizmit të Trakl, të cilin ai e ka përkthyer, por ndjehet se zëri i tij del nga e vetmja kordë që mund ta prodhojë atë, nga ajo e Arb Elo.
Kur lexon poezinë e Arb Elo, duket se autori është i zhveshur nga iluzionet, kupton se ai ka mbërritur në një fazë urtësie dhe pranimi që nuk ngjajnë me dorëzimin, por thjesht me ndriçimin. As aventura e shkrimit nuk ia shton entuziazmin. E megjithatë, ai nuk është i dëshpëruar. Poezia e tij ka një arkitekturë të brendshme, ndaj ajo nuk e sorollat lexuesin e mirë. Nuk kemi të bëjmë më një nga ato lloje poezish të koklavitura që kërkojnë ecejake, kolovarje e hedhje nga lartësi të rrezikshme për t’i hyrë në brendësi. Por edhe e thjeshtë nuk është. Kërkon përqendrim. Kjo më duket fort grishëse, sikundër shqipja shkruar pa, pothuajse, asnjë gabim ( kuptohet, nga ato fjalë që unë i di mirë, apo që kanë dalë se janë të sakta edhe pas shfletimit apo diskutimit rreth tyre). Mbresëlënëse kjo, kur edhe në kopertina librash të promovuar në mediume letrare gjen probleme me drejtshkrimin e saktë. Por, jo më kot, përveç se poet, përkthyes e kritik ai është edhe arkitekt. Këto mund të ndërrojnë edhe vendin mes tyre. Pak rëndësi ka, e njëjtë mbetet përkorja dhe përgjegjshmëria që vihet re në artin e tij poetik ku ai përpiqet që ndërtesat e tij të bëjnë sens
(Pamje ballore), të jenë estetike, të jenë origjinale e të ruajnë ekuilibrat midis etikës dhe estetikës. Të kujtohet diseksioni që i bënim bretkosave në biologji për të njohur ndërtimin e tyre anatomik. Arb na udhëheq në meandrat e shpirtit të njeriut, në mizerjen e tij pa urrejtje, pa mëllef.
Skifteri më pa në mes të turmës,
pëllumb gri si gjithë të tjerët,
nuk arrita ta pyesja “ Pse unë?”,
kur ranë të përgjakura pendët.
Në një lexim të parë mendon se në shkrimet e tij njeriu përballet me ekzistencën dhe metafizikën e saj. Dhe kjo është e vërtetë. Por ai nuk është ekzistencialist, të paktën jo në mënyrën e Sartre për të cilin ekzistencializmi është humanizëm. Në atë të të krishterit Kierkegaard? Nuk duket se po, edhe pse diku i drejtohet Zotit. Njëjtë i drejtohet ai edhe natyrës, ndërgjegjjes, absurdit, vetes…
E lexoj ngulshëm sic dëgjohet një guru, një mësues i përshpirtshëm që gjithë duke të treguar rrugën mëton ta çelë edhe për vete portën që të nxjerr matanë. Por matanë ku? Për tek Fjala, në Pekin, në Ninive apo në pavijonin e psikiatrisë K11B ku një i afërm fshihet nga sytë e egër të botës? Tek kjo e fundit asgjësimi i qenies në një pavijon psikiatrie, paralelizëm me çmendinën ku jetojmë të gjithë, me mjediset e hidhëta ku ndërtojmë veç iluzionin e mundësisë së pranimit të tjetrit. Lufta ndaj homofobisë është thjesht një kauzë në paranojën e një shoqërie mizogjene e cila na shenjon:
mbushur me viza të gërricura, damka e kore plagësh,
si të ishim trungje a mure, ku anonimë lënë emra e data,
stacionesh, qelish, v.c.-ësh me shkrime të verbërish,
me brisk e gjak….
Apo matanë, tek vishnja me degë të zeza në kopshtin rrethuar nga mur i ngrohtë aty ku një vëlla mbështetet për t’u shplodhur përgjithnjë? Ç’është ajo që hap edhe portat e përtejme, dashuria vallë?
Tash nuk je, mungon, si negativ i varur në fill të bardhë,
rrugë bore e lotit që ngrin në rënie
……………………………………………
Nëse ditën kur do të shtrihem do të hapet një portë,
unë e di se cila do të jetë ajo…
Rrallë mund të ndodhë të mos e kemi takuar kurrë dikë e të kemi shumë për t’i thënë. Këtë çlirim valvule e bën familjariteti që na ofron shpirti i tij. Aq më i begatë është ky familjaritet kur ai arrin të krijojë një shqisë të brendshme me të cilën arrin të prekësh situata e vende të pasoditura nga shqisat tona natyrore. Kështu ndodh me poezinë “Vizitë imagjinare në çmendinën e Elbasanit”.
Banorët e saj ngjajnë me tesha të hyra në ujë,
t’veshura me ngut e të thara në trup, që i rrinë
të zotit ngushtë si këmisha force, me dritare
ngjajnë, të shqyera nga muret, lënë përtokë,
…………………………; o lumëmadh
me tre të katërtat ujë, tashmë je veç dënesë”
Por “ferri janë të tjerët”, çmendina është jashtë, aty ku shoqëria, përmes një sistemi të pacen, ngre në piedestal shpellën kundrejt qytetërimit, ku mbështet përdalshëm prirjen e individit që shtaza tek ai të sundojë e asgjesojë kafshën e butë.
Të marrët e vërtetë luajnë jashtë me armë,
para e pushtet drama pa spektatorë, me role
për të tërë, drama që s’mbarojnë për së gjalli
ia marrin a japin jetën kujt nuk mbrohet dot,
e shesin dhe e blejnë të varfrin, deri Zotin vetë…
E përsëri, ky sy i mprehtë, i dhembshur pa qenë patetik, por insistoj, i dhembshur ngase veç kur është i tillë mund të shohë kaq në thellësi mizerjen njerëzore për ta kuptuar e zbutur sado pak mizerjen brenda vetes, me mjeshtërinë e një zbutësi me përvojë, ky është një humanist njëzet e katër karatsh, një humanist i pakompromis. E teksa hedh këto rreshta me lind pyetja a do ta linte ky mëtues i thekur i fjalës, i rithurjes së botës përmes saj, a do ta linte, pra, mënjanë atë, sikur aty jashtë të kish pasur më shumë shpresë, sikur të zbulonte se qoftë edhe në një grimë të tij boshi mund të mbushej nga jeta, pa u dashur autosugjestionimi. Pra, a do ta linte Arb poezinë për jetën? Pyetje absurde, kur e lexon dhe duket se ka vetëm një jetë të vërtetë për të dhe ajo modelohet në çdo ngjizje të kujtesës, ndërgjegjes e imagjinatës me fjalën.
Dallohet në poezinë e tij një dialog i përhershëm në gradë të parë herë-herë, në të dytë të tjera, me veten. Vetja e parë përmes asgjësë dhe tjetrit, prania e detyrueshme e të cilit në vend të na çlirojë nga kjo asgjë, na e bën më të prekshme atë. Tjetri është pasqyra, një pasqyrë që vazhdimisht na kujton kobshëm se ajo është aty, në çdo hap e frymëmarrje, në çdo prani e përqafim. Tek poezia
“ Reanimacion” lexojmë:
Ashtu më bëhet se po më sheh tash
shtrirë si pasqyrë, pranë e më pranë
honit që na puth sëfundi, dashtit kot,
që na thith jetën, që na vdes së gjalli
na mbush me kashtë e na vë jashtë
të trembim tjetrin si dordolecë varresh
Tjetri është edhe i frikshëm sa herë që na sheh, sa herë na afrohet, sa herë na përgjon a hyn vrullshëm në jetën tonë. A nuk jemi të gjithë pak autikë? Ka njëfarë çlirimi në të pranuarit e kësaj. Arb që i njeh frakturat e tij ka edhe guximin të na i paraqesë siç do t’i parashtronim vetëm në divanin e një psikanalisti të zoti. Ai e di se tjetri nuk na mbërrin dot shëndetshëm për shkak të ekraneve në vend të syve, të cilat autori i refuzon për të mbërritur tek thelbi i vetes sa më i pandikuar, në qoftë e mundur kjo. Tek “ Kërmill, 90o” lexojmë”:
E kam frikë sipas radhës
derën, kur hapet nga jashtë
dritaren kur bie muzgu,
dhe karshi, kur është i ndezur,
ekranin
……………………………….
Kam frikë veç se si i shoh,
kanë edhe ata të drejtën
të më shikojnë mua.
Tjetri është edhe malli që na kaplon si nevojë për ta zbutur destinin, rrjedhën që merr jeta e secilit, vetminë para së cilës na vë kjo rrjedhë e pamëshirshme që na ndan nga bashkëudhëtarët tanë, bashkëndarës potencialë të vetmisë sonë ekzistenciale: vetmi e dyfishtë. Tek poezia “Stacion” lexojmë:
Bashkë patëm ikur asaj bote dikur, po jo herën e fundit
se secili zbret në një stacion pa orare, pa vagonë dalë
nga shinat, nga ku as të pret, as të përcjell njeri dot
Ka një kapërcim fluid nga vetja tek tjetri dhe anasjelltas, duke e nxjerrë tjetrin herë si një plotës e herë si një antagonist të vetes. Kur thotë “Llambë jam edhe unë e brenda kam një tjetër”, duket se për të shpëtimi vjen pikërisht prej andej, prej njeriut, prej atij vetë. Vetja dhe tjetri shndërrohen në një entitet të fuqishëm. Nga foshnja të braktisura, të degdisura, të hallakatura dallgëve të jetës, ajmé, bëhemi thesare kur takojmë të singjashëm. E siç është e vërtetë se “ ferri janë të tjerët”, është e vërtetë edhe se ndoshta të tjerët janë jo shpëtimi, por një shteg, një yll që ndriçon natën e thellë. Në këtë moment tjetri shndërrohet në vete.
djep e foshnjë në lumë, profet n’bark të peshkut
tundemi, zgjohemi, qajmë, biem prapë në rrymë,
derisa na gjejnë, na hapin dhe shohin veten.
Në të tjera herë kjo “vete” të duket kaq e huaj sa as të vjen keq të përleshesh me të e ta vësh përfund, t’ia zhbësh kufijte fizikë dhe mendorë të cilët nuk të lejojnë të depërtosh përtej. Po fundja përse kjo çartje e pangopur për përtejin, ç’është ky ngulm sa i lodhshëm aq edhe vetasgjesues për të gjetur atë që nuk e ka gjetur kush më parë? Asgjë heroike pos nevojës nuk ka në këtë mësymje, nevojës për dritë që e kanë ata që e njohën terrin e botës.
Ëndërroj të dal nga kuti e trupit,
………………………………….
të lyp rrugëve të natës yje
sa për të shuar urinë e territ,
që hëngri dritat e prapë s’u ngop
që s’di se ç’do, që nuk fle dot.
Ca kocka ëndrrash për qenin e zi,
Nuk jam i zoti, jam unë ai.
I urituri për dritë është njëkohësisht dhe qen i zi. E keqja, pra, nuk qenka e kundërta e së mirës, por e pandara e saj, na thotë Elo.
Terri erdh’ nga poshtë si ringjallje hijesh,
që zot kanë dritën se nuk e shohin dot
Tema e vetëvrasjes është një bashkëshoqëruese që e përhim cohën apo fijen me të cilën endet poezia e tij. “ Ligsht po heshtet/ qielli nga shurdh i zbrazët, veç vetëvrasim, asgjë tjetër…”, shkruan ai tek poezia “ Reanimacion”. Vetëvrasja qendron sa e pranishme e kërcënuese aq edhe e trajtuar me qartësi dhe qetësi të paktën jashtazi. Por autori nuk beson tek vetëvrasja, ai e cik për hir të ndershmërisë që ka karshi vetes ndoshta edhe për të krijuar një shtresë mbrojtëse karshi saj siç përpiqemi t’u japim zë frikërave tona a t’i shohim në sy ato për t’i bërë zap. Shkarazi apo jo arsyeja ia sjell këtë alternativë para, dhe ai nuk e fsheh, por siç nuk është ekzistencialist, Arb nuk është as fatalist. Ndaj i drejtohet një transhendence, që nuk e di në ekziston, me shpresën që ta shpëtojë nga vetja.
Nuk do ish çudi netëve si këto t’ia heqësh vetes
prizën, t’i fshihesh si hëna botës, pas reve, fikur,
të shuhesh pa sinjal, pa rrymë, pafundësisht kot,
Ruajna Zot! Ruajna të pafajët, të vegjlit, shpirtin!
Autori jo se beson tek jeta: “gjithnjë është kurrë, më mirë të shkojmë sot”- shkruan ai. Diku tjetër nënvizon krejt përkohshmërinë e jetës nga rrjedh dhe kotësia e saj. Por, ah, përsiatja e vazhduar rreth kësaj teme, nuk lë pa na vënë në mend se, ndoshta pavetëdijshëm, kuptimi fillon e merr formë e qendron pikërisht te ky ngulmim për ta rrokur atë. E vënë në pyëtje, e dyshuar, më pas e provuar pas analizash e përqasjesh përmes përvojave personale apo ato të të tjerëve, kotësia e jetës mbetet sa shtangëse aq edhe një argument rreth e pavarësisht të cilit zhvillohen, gjithsesi, ngjarje, rrjedhin jetë.
Po më pyetën matanë si qe,
s’do t’u them asgjë, do të hesht
si pellg, ku sytë shohin jeten
rrathë në pellg, ç’është jashtë
është brenda, bosh, e thjeshtë.
Por nuk beson as tek vdekja. Nuk ka fort në dorë, por asgje nuk e pengon të “ marr(ë) një dorë fjalë e do t’ia hedh(ë) në varr/ kufomës, shtatores së gjymtuar të heshtjes”. Fjala është opozita që i bëhet vdekjes.
Midis të dyjave, jetës dhe vdekjes, ka një oazë, dashuria, aq sa për të të shplodhur një grimë nga beteja shpartalluese në të cilën ka mbetur ngërthyer kjo “ kuti” ( trupi) brenda së cilës ndodhet ky “pëllumb” ( shpirti)
Lexova me gishta n’atë shkrim të verbër,
n’atë përgamenë kafke, si në llum kafeje,
psalme dhe sure, atë që dimë dhe dot s’besojmë,
që deri sa duhemi akoma rrojmë.
I paska kjo jetë ca çaste të vërteta, ca të vërteta shqisore (ndoshta më shumë se aq) që e zgjojnë” të verbrin” në ne. E këto janë aq të ngrohta e të gjalla sa autori shqetësohet se “ Si do t’ia bëjmë kur të kalbemi?” Për të vijuar më pas me vargjet kumbuese me aromë kantiku. Arb na rrëfen se gazshendi nuk është ushqim i të mençurve, por nuk na fsheh se mund ta dëgjojmë e gëzojmë tringëllimën e jetës (edhe pse) pothuaj vetëm symbylltazi.
Gjuhë të re do të shpik atëherë vetëm për ty,
me fjalë të reja, të virgjëra, të pathëna mot,
…………………………………………
Për shpresën mbarsur me dritë, për dritën
dhe përjetësinë, për hyjninë do të tregoj
për atë që gjallon përtej fjalës, për plakun
që pret anës rrjedhës dhe varkën e tij plot…
Arb Elo përdor gjithfarë referencash për të rrokur botën, njeriun dhe fatin e tij, jo si i krishterë, hebre, mysliman, hinduist, budist a taoist por me gjithë mjetet e botët e tyre, i vendosur të kalojë përtej asaj që shihet, mendohet, ndjehet a imagjinohet nga një i vetëm (sado milarda sinapsesh lidhshin neuronet e tij!) përmes përvojave, rrugëtimeve të bëra nga njeriu historik. Nga endja e hebrenjve në shkretëtirë tek fuksat 70-leksh, nga Buddha tek Muhamed Ali e George Foreman e kështu me radhë, tablotë janë të gjalla e gama e argumentave po aq. Poezia e tij ka atmosferë këtë e krijon sa me kameran e ftohtë e realiste të mjediseve ku ai jetoi, sa me asonancat, aty-këtu rimën, satirën, gjuhën origjinale, profilin e ulët dhe tonin që përdor.
Arb Elo, ky “i shqetësuar” plot vetëkontroll, ky antikonformist që kërkon ta rrokë botën me gjithë sfumaturat e saj të mundshme, ky katalogues i ethshëm dritëhijesh njerëzore, ky i uritur kronik për dritë, bashkëjetues i përkorë i territ, pa lutje e pretendime tek “ Shpresa ime” na lejon ta shohim. Po, po, të shohim atë vetë. Edhe pse arsyeja na pengon të shohim shpresë për të buzëqeshur në këtë tragjedi me të vrarë e të përzënë e burgje e tiranë, shpresa ekziston pavarësisht dialektikës, pavarësisht njeriut, pavarësisht të keqes, pavarësisht të mirës.
….as ju nuk jeni shqiponja
s’janë sytë tuaj aq të fortë sa të shquajnë
rrekjen e një fijeje të hollë për gji,
për tokë të ngrohtë
E lexon Arb e ndjehesh solidar, sepse poezia e tij të lexon, gjithashtu. Por, me ngashërimën që të ngjitet deri në sy ia beh mendimi gjakftohtë se ajo që ndien, ajo që kupton, veç ty mund të ndihmojë, tjetrin jo, ndërsa tjetrin jo, në mos qoftë edhe ai në të njëjtat ujëra.
thua të fundit lamtumirë
e bebëzat zhduken nga dera
vetëm bardhë
mizë në dëborë
Ja se ç’qenkërkëshim, tre herë asgjë! Nuk e ndërruaka këtë as dialogu me të Epërmin e kësaj bote, Universin, a Zotin a ç’qënkësh tjetër se ai “ bën nyja të tjera, hesht, pa anë e fund kjo cergë merimange”. E kotë ta provojmë ta zgjidhim se edhe vet jemi trungje me nyje.
Po sikur të ndalim një hop e të jetojmë pa e menduar botën, parë që çrafë ajo ka më të mirë nuk vjen prej mendjes së njeriut?
Verbër
u deshëm e nuk ditëm çfarë,
verbër thithën sytë
sisët e pamjes
