Përktheu nga gjuha malazeze: Qazim Muja
Kishte gjithçka: nuk mundesh, nuk e pranon, nuk e duron,
por hesht, përpinë – se je i turpëruar, i nxehur nga inati!
Por kur erdhi puna tek gjëja kryesore që ti je,
Ai që nuk doje të ishe – ti nuk ishe më.
(Radovan Zogoviq: Galileani në shtratin e vdekjes)
Kur vdes një poet i madh, poezitë e tij jehojnë nëpër univers. Ata e zëvendësojnë atë, i garantojnë jetëgjatësi. Poezia, nuk është e vdekshme!
Vdiq poeti i madh malazezo-boshnjak Marko Veshoviq. Një poet me dhunti të patejkalueshme, një njeri – shkëmb morali, një poet i Sarajevës së rrethuar, qytetit që për tre vjet e gjysmë e mbajtën të rrethuar formacionet e tërbuara të Karaxhiqit, duke mbjellë vdekjen në të gjitha anët, duke vrarë gra, fëmijë dhe pleq. Miliona predha mbi qytetin e pambrojtur. Enver Kazaz ka thënë: “Marko Veshoviq dikur ishte një ikonë e mbrojtjes së qytetit gjatë rrethimit të Sarajevës”. Nuk është e lehtë, por është një nder të jesh ikonë, veçanërisht në një qytet të rrethuar. Vetëm një njeri me moral të lartë, dhe një poet i madh, mund të ishte i tillë.
Veshoviq kishte mundësi për t’u larguar nga qyteti – por nuk deshi, qëndroi me bashkëqytetarët e tij, miqtë, studentët dhe nxënësit profesor i të cilët ishte. Ishte ky një akt tejet moral, i cili do të lartësonte Shembujt e burrërisë dhe trimërisë të Mark Milanit, një njeriu në të cilin kulmonte etika malazeze, nga koha kur epërsia e njerëzores arriti majat më të larta. Veshoviqi ishte një derdhje nga ai kallëp, një hero në një kohë joheroike.
Të jesh poet në një qytet të rrethuar do thoshte të ishe në ferr, si Dante (ndryshimi është se Dante i shihte imazhet e ferrit në imagjinatën e tij ndërsa Veshoviqi në realitetin e zhveshur!) për të kaluar nëpër të gjitha tmerret dhe tundimet, për të mbetur njeri. Vetëm një njeri i tillë dhe një poet i tillë mund të shkruante librin Kalorësia e fushës, një kronikë unike poetike për qytetin e rrethuar. I krijuar në një situatë pa rrugëdalje, ky libër u ngrit në lartësitë më të mëdha poetike dhe qiellore. Vuajtjet tokësore u pasqyruan në qiell dhe në këngë, kështu u krijua dorëshkrimi më autentik dhe më poetik njerëzor, i shkruar nga një dorë që nuk dridhej para vdekjes. Duke përshkruar vuajtjet njerëzore dhe vuajtjet e qytetit, Veshoviq shkroi një libër që do të jetojë sa të jetë njeriu. Që do të mbrojë edhe Qytetin edhe Njeriun
Ferri i jetës lindi poezinë më të qëndrueshme se jeta. “Armiqtë tanë nuk i lidhë asgjë tjetër përveç dëshirës për të na shkatërruar,” shkruante poeti polak Zbignjev Herbert, duke përshkruar Varshavën e rrethuar. Marko Veshoviq e mbrojti Sarajevën me vargje, shembull që nuk është i njohur, duke besuar se ai dhe Sarajeva do të fitojnë.
Dhe ata fituan. Dashuria ishte e fortë! Ndërsa Kënga e pathyeshme!
Sa të jetojë ai qytet, do të jetojë edhe poeti që me fjalë u ngrit kundër granatave. Fjala fitoi, dhe bashkë me të edhe poezia, fuqia më e madhe morale. Brodsky e vendosi etikën mbi estetikën. Varri i tij është tani në qytet. Ndërsa varri i poetit – fjalim, është rojtari më i besueshëm.
Qetësohu njeri krenar!
Tani në vend tëndin jeton poezia. Ndërkaq nuk ka dëshmitar më të besueshëm se poezia, e dije. Prandaj jetove për të, ishe i sigurt. Poezia është plaga jote më e madhe dhe mbrojtja jote.
Rozhdestvenski ka thënë: Poetët shpeshherë i vrasin për t’i cituar më pas! Shumë i cituar je këto ditë. Historia do të japë ty të drejtë, dhe jo atyre, që e rrënuan qytetin duke besuar se do ta fshinin nga faqja e dheut. Sarajeva ka një frymë, ka atë që nuk mund të vritet. Ti e ke identifikuar veten me Qytetin – Kalorësia e fushës frymon me shpirtin e tij. Prandaj është një libër i madh!
Ilustrimi më i mirë i jetës së Marko Veshoviqit do ishin vargjet e Radovan Zogoviqit, të cilat i mora për fillimin e tekstit. Veshoviqi shkroi një libër (disertacion doktorate!) Gjuha në poezinë e Radovan Zogoviqit. Një libër i pavdekshëm – për një poet të pavdekshëm.
Që të dy malazezë, mbrojtën njëlloj, Zogoviqi shqiptarët në Ali Binaku, Veshoviqi boshnjakët në Kalorësia e fushës. Historia u tha atyre: PO! Ndërsa njerëzit i admirojnë dhe do t’i admirojnë! Të gjithë njerëzit qëllimmirë. Manifestet e përjetshme dhe të pathyeshme poetike e njerëzore të të gjithë të kërcënuarve dhe të sulmuarve.
Dhe tani, ajo e domosdoshmja – që duhet ta shkruaj.
Një herë Mihaillo Llalliq më pat thënë në shtëpinë e tij në Herceg Novi, në shëtitoren Pet Danica: Sot ka shumë poetë, Marko Veshoviqi është më i talentuari. E kam mbajtur mend atë fjali, e cila nuk arriti kurrë tek Marko (Markon nuk e kam takuar kurrë, nuk kam pasur mundësi t’ia përcillja!) dhe e ndjej detyrimin ta shkruaj. Sepse e tha Llalliqi. Ishte kjo diku në fillim të viteve tetëdhjetë të shekullit të kaluar. Fjalët e Llalliqit Veshoviq i konfirmoi me veprën e tij. Çfarë do ishte letërsia malazeze pa Llalliqin, Zogoviqin dhe Veshoviqin?
Si do dukej ajo!?
Herceg Novi, gusht 2023
Agimi
Qëndroj në roje. Në agim. Pranë është shtëpia.
Në fakt, një barakë e verdhë. Pranë saj një plep
Përmbi pus. Plepi është i gjatë, për një arsye
Më duket, po aq sa është pusi i thellë.
Mbi shtëpi, si mbi Itakë, mbështillet
Tym i bardhë, ngjashëm me ndrizë fëmije.
Në shtëpi qan fëmija. Gjatë. Prej vitesh.
Duket: kasollja do shembej nëse fëmija do heshtte.
Në roje, njeriu mund t’mendojë gjithçka.
Papritur, nga shtëpia del një vajzë kokëartë,
Dhjetë, më së shumti dymbëdhjetë vjeç. Pa këmbë.
Një invalid mahnitës. Engjëllushë me paterica.
E në fytyrën e saj një skuqje. Si nga agimi. E mua
Më rrodhën lotët. Nga skuqja në fytyrën e saj.
Nga ai agim me paterica! Në roje, njeriun
Mund ta kaplojë çdo gjë.
Dhe e qara e fëmijës nuk ndalet. Thuajse ka
Elektromotor të veçantë. Klithmë që, më duket,
Nuk ka ndërmend të ndalet sa të jetë jeta. Gjersa të ketë
Shpirtra të gjallë nën këto qiej. Vaji që do kumbojë
Nëpër të gjitha amshimet.
Sepse koha, në roje, është e ngadaltë si një akullnajë.
Në roje shpirti, ndonjëherë, dëgjon trokëllimën e tatarëve
Që sjellin lajmin se, nën këtë qiell,
Nuk ka asgjë. Madje as ti s’je. Në roje.
Ka vetëm tym. Jo nga ai mbi Itakën.
Por ai nga fjalia, e shkruar në etruskisht –
E para që shkenca arriti ta deshifrojë:
“Njeriu është vetëm tym”.
Nënshkrimi
Vrapoj në shtëpi me vogëlushen time –
Granatat, përsëri, na befasuan në rrugë.
Granatat, me shekuj, bien për çdo ditë,
Dhe çdo herë befasishëm.
E nxitoj me një zhurmë të zemëruar:
Tërbimin nga gjuajtësit serbë
Po e përcjell te fëmija prej dhjetë vitesh pritur.
Të firmos, më thotë, ndërsa kalojmë
Pranë shtresës së borës, të paprekur, në park.
Në vend që ta qortoj,
E lejova – kush e di pse – që gishti i saj tregues
Atë bardhësi delikate të prekë
Dhe pastaj rreth IVANA VESHOVIQ cirilike
Gishti im tregues përshkroi rrethin
E padepërtueshme
Si në përralla.
Këto krisma
Këto të shtëna në gjak na kanë hyrë. Pa të shtëna
(si pa kafe në mëngjes) nuk mund të esëllohem.
Por a të kujtohet, nga fillimi i luftës, si pas shpërthimit të
granatës, krijohej mes nesh një heshtje ngjashëm
me atë heshtjen e varrit që do krijohej kur dikush,
në tavernë, diçka kundër Titos apo Partisë?
Tani predhat në kocka na hynë. Kur është heshtje,
je i shtrënguar si telat. Gjithmonë ke në mendje: Zot, çfarë
po na përgatisin tani? Me atë heshtje edhe më shumë
na fusin frikën në kocka. Dhe sapo të dëgjohet mitralozi,
unë menjëherë lirohem, gruaja fillon të shlirohet,
fëmijët të kakarisin nëpër shtëpi. Përsëri të shtëna, do thotë,
përsëri gjithçka është në rregull. Dje, u ktheva nga puna
dhe pyes: a ka pasur të shtëna kur unë nuk isha?
Vajza më e vogël më thotë: oh, ta dish, babi,
sa bukur fërshëllyen dy sosh.
Në mbrëmje shtrihesh në shtrat
dhe ti e di që kot shtrihesh: nesër do ngrihesh më i rraskapitur
sesa kur u shtrive. Në mëngjes ngrihesh nga shtrati
dhe e di se kot ngrihesh: dita e djeshme të pret,
me streset e djeshme. Me poshtërimet
e pardjeshme. Me dëshpërimin e tejpardjeshme.
Ky rrethim nuk zgjat dy vjet,
por një javë, e cila nuk ka fund.
Nga kjo, më duket, vetëm deti
mund të më pushojë. Por kush e di nëse do e
shohim më ndonjëherë? A do qëndroj
përsëri mbi shkëmbinjtë ku rrymat e ajrit janë
aq të forta sa që kësula e hedhur të kthehet pas?
Por nuk kam mall, këtë herë, për detin me gjethet
e trasha të agavave ku janë të gdhendur
emra dashurie. Për ullinjtë e përdredhur
me ngërç si laokonë të gjelbër. Për kapelat e
Meduzave që duken si një ombrellë mëndafshi nga përrallat
lindore. Nuk kam mall për bukurinë
monotone të dallgëve që poeti krahason
me metrikën e Homerit. Nuk kam mall për atë bojën
me të cilat mund të shkruhen miliarda
dhe miliarda Iliada dhe Odise.
Unë kam mall për atë trishtim
që të pushton duke ngulur sytë në blunë e përjetshme
dëgjuar në murmuritjen e asaj përjetësie.
Për trishtimin që të thotë se sërish ke shpirt.
Jo mbase as për trishtimin. Por kam mall për të bukurën
zbrazëtirë të melhemtë.
Të zhytësh shpirtin në boshllëkun që preh.
Shëron. Përtërinë. Të shikosh me orë, as në det të hapur,
as mbi det të hapur, por – ashtu! Boshnjakisht.
Derisa të harrosh se çfarë je dhe ku je
dhe nga je dhe si e ke emrin.
Vetëm e di se brenda teje janë – milje e milje zbrazëti.
Dhe se pafundësia e detit ka thith nga ti
të gjitha shekujt, gjer te Adami. Boshllëku përhimë shpërtheu
gjer në fund të botës dhe, anasjelltas, gjer në fillin e saj.
Dhe sheh. Po çfarë – sheh? E ndjen në qiellzë:
çfarë gëzimi do mbizotërojë pas Ditës së Gjykimit!
Gjithçka do fshihet, si nga dërrasë e zezë shkollore
shkarravitjet fëmijërore, e ëmbëlsia e pastër do mbetet!
Dhe e shijoni që më parë, të paktën me një lugë kafeje,
lumturinë në të cilën bota do shpërthejë!
Bluzë femre
Errësohet. E në perëndim, këmbë e dikujt shtyu
qypin me verë që u derdh horizontit.
Një hënë e re si brirë nga një përkrenare në të cilën,
në filma, paraqesin Moisiun. Mban erë
pishe në një përzierje limoni dhe temjani.
Në roje një luftëtar, i gjatë, dhe i brishtë si një kashtë thekre.
I brishtë nga rinia dhe dashuria. Nxjerr nga gjiri
një bluzë të bardhë femre. Dhe fytyrën zhytë në të.
Gjatë, gjatë, thith aromën e saj. Ato pesë-gjashtë gram tekstil
mund t’i tërheqë nëpër unazën e martesës.
Një pamje, e pashprehur në mënyrë hyjnore. Të thuhej me fjalë
do ishte sikur pesha e rrezeve të diellit
në peshore të matej.
Papritur, nga e gjitha, nga perëndimi i verët,
nga hëna e re me brirë, nga bluzë e femrës nëpër
aromën e së cilës, si nëpër fije, del nga ferri –
përnjëherë, nga e gjithë kjo, e pata më lehtë në shpirt.
Dhe më lehtë në këtë botë.
Gjithnjë e di në tokë që ekziston
lufta si lëmsh i zi. Por me të shpirti do
luante si një kotele. Se vdekja vazhdon të
shikohet përmes gjithçkaje. Jo si një kafkë
e ngritur përmes lëkurës së fytyrës. Por si fara
përmes një kokrre rrushi: e bën më magjik.
Kur snajperisti serb
qëlloi fëmijën e mikes sime në krah –
pushova të besoj në zot. Ti nuk ekziston, o zot
thashë, je i shlyer përgjithmonë
dhe pikë. Sepse Zoti që lejon që fëmijët nënave
në kraharor
t’iu vrasin ashtu, kot, thjeshtë për qejf
një zot i tillë mua s’më duhet
E të tjerët – si të duan.
Përndryshe, para luftës mendoja se
qiejt do binin mbi mua po të hiqja dorë
nga besimi në zot. Por ja, nuk ndodhi asgjë.
Asnjë tjegull nuk u thye në çatinë e shtëpisë sime
Unë jam ende unë. Sarajeva ende Sarajevë
Qielli ende qiell. Dhe ja qëndron aty ku ishte edhe më parë
Edhe pse zot nuk ka. Po them, nuk ekziston për mua
E të tjerët – si të duan.
Gjithçka rrokulliset sipas adetit
të moçëm. Madje më duket se më lehtë e kam
Kështu, pa zot. Nuk mundem, kam frikë,
ta shpjegoj këtë siç duhet. E di, ecet më lehtë
pa asgjë në duar, se kur tërheq një shportë
Po, Mirë e thash. Pa zot, disi
është më e lehtë të ecësh nëpër këtë jetë gungaçe.
Vetëm, në çdo çast e ndjej
se duart i kam bosh.
Bosh, dhe për këtë të rënda.
(Nga libri KALORËSIA E FUSHËS)
BIOGRAFIA
Vdiq në Sarajevë në moshën 78-vjeçare shkrimtari, kritiku letrar, eseisti dhe përkthyesi i shquar malazez dhe boshnjak Marko Veshoviq.
Veshoviq ka lindur në vitin 1945 në fshatin Pape afër Bijelo Poles. Gjimnazin e kreu në Bijelo Pole, ndërsa Fakultetin Filozofik në Sarajevë. Studimet pasuniversitare i kreu në Fakultetin Filologjik në Beograd, ndërsa punoi si mësimdhënës në Shkollën e Mesme të Komunikacionit në Sarajevë dhe në gjimnazin “Pero Kosoriq”. Për rreth dhjetë vjet Veshoviq ishte profesor në Fakultetin Filozofik në Sarajevë, dhe për disa vite edhe redaktor në shtëpinë botuese “Veselin Maslesha”. Në Fakultetin Filozofik u kthye në vitin 1992. Një dekadë më vonë, mbrojti disertacionin e doktoratës “Gjuha në poezinë e Radovan Zogoviqit” në fakultetin amë në kryeqytetin e Bosnjë e Hercegovinës.
Ishte një kritik konsekuent i turbulencave shoqëroro-politike në hapësirën e ish-Jugosllavisë. Pikërisht tre dekada më parë ai ngriti zërin kundër luftës në ish-Jugosllavi, duke u bërë thirrje njerëzve që të vijnë në vete. Mirëpo, thuajse askush nuk i dëgjoi thirrjet e shkrimtarit Marko Veshoviq. Ai do mbahet mend edhe si një kronist i guximshëm i rrethimit të Sarajevës në vitet 1992/95.
Veshoviq botoi më shumë se 30 libra me poezi dhe prozë, përkthime me poezi, ese dhe polemika. Disa nga veprat e Veshoviqit me të cilat do të mbahet mend janë “Kalorësia e fushës”, “E diela”, “Observatori”, “Paraardhësi”, “Gjeniu i katërt”, “Vdekja është një mjeshtër nga Serbia”, “Mbreti dhe rrënoja”. “. Veçanërisht domethënëse është vepra e tij e prozës së luftës “Vdekja është një mjeshtër nga Serbia” (1994), në të cilën ai përshkruan edhe përvojat e tij të paraluftës me Radovan Karaxhiqin, dikur një kolegë i tij, poet.
Marko Veshoviq ka doktoruar për poezinë e Radovan Zogoviqit.
Fitoi çmimin “Ratkoviq” në vitin 2008, për koleksionin “Ndarja nga Arencana”, por nuk pranoi ta merrte, duke theksuar se ky çmim, duke iu dorëzua Radovan Karaxhiqit në fillim të viteve 1990, ishte “njollosur” përgjithmonë.
Ishte kolumnist në disa gazeta malazeze dhe boshnjake. Në një periudhë ai ishte edhe anëtar i Dhomës së Përfaqësuesve të Parlamentit të Federatës së Bosnjë e Hercegovinës, ku u zgjodh si kandidat i Partisë për Bosnjë e Hercegovinë.
Marko Veshoviq u varros në Sarajevë, më 21 gusht.
