Derisa është thënë se Shqipëria është vend i çudirave, mbi të gjitha Shqipëria është vend i bukurive artistike, i një bote me krijues të talentuar në art, poezi, dramë, roman, që arritën të ecin edhe gjatë kohërave të oportunizmit, por edhe gjatë proceseve të tjera shoqërore, në liri e në robëri. Këtë lloj koherence të çuditshme të ecjes artistike, që manifeston herë tendosjen e herë shtendosjen e muskujve të pushteteve përballë një populli që kishte vuajtur që nga koha romake e deri në ardhjen e Italisë e të Gjermanisë, shkrimtari dhe poeti Primo Shllaku e shpreh edhe në prozën romanore ‘’Pesha e padurueshme e pafajësisë’’, me këto fjalë: Në vend kishte njilloj mungese pushteti, por gjanat ende shkonin mirë (f.7) . Pra, kishte mbrapshti pafund, por njeriu dhe pesha e rëndesës së tij kishin një karar që ekuilibronte masën e duhur për të shikuar të ardhmen pa frikë a zor të madh, siç thonë kosovarët.
Në vitin 2023 Shtëpia e mirënjohur botuese Onufri botoi prozën romanore ‘’Pesha e padurueshme e pafajësisë’’ të shkrimtarit Primo Shllaku, një shkodran i rryer, i cili paraqet me mjeshtri jetën e një qytetari shkodran, të ri në moshë, e të ri përballë virtyteve e epsheve, të ri edhe përballë natyrës që shpurris shpirtin djaloshar. Pa u ndalur në strukturën e narracionit, pafajësia është motivi që do ta ngarkojë autori në supet e personazhit, si në fillim ashtu edhe gjatë tërë rrugëtimit fiksional. Personazhi i Shllakut nuk është personazh intelektual. Autori përmes tij me të drejtë rrëfen për një pjesë të shoqërisë, të madhe në numër, për të paraqitur vështirësitë dhe kuptimin e jetës për këtë kategori që po kalonte tranzicionin nga një vend i pushtuar drejt një lirie që do kushtonte deri në qëndrakun e fundit. Pra, është shqiptari tipik i cili nuk posedon njohuri të bollshme se çka është duke ndodhur jo vetëm në botë, por as në qytetin e tij, madje as në lagjen pranë.
Në fazën e fundit të sundimit të Italisë pastaj edhe të Gjermanisë, jeta shoqërore kishte një kuptim, së paku kjo është thënë jo vetëm nga ata që e shkruan historinë nën tutelën e kohës, që ishin farefisnuar me bolshevizimin edhe në Ballkanin e çudirave, por edhe nga ata që kishin përjetuar këtë etapë kohore. Shllaku e vë në qendër një djalosh që zotëron një zanat hidrauliku dhe mendoj se kjo është mënyra më e mirë për të kuptuar ankthin, depresionin, epshin, vigjilencën dhe karakteristikat e tjera individuale përballë një gjendjeje shoqërore që po kalonte Shqipëria dhe jo vetëm Shqipëria, por i gjithë Ballkani Perëndimor. Kjo do të mund të përkufizohej me thënien e Kamysë se drejtësia është ndarë përfundimisht nga pafajësia, duke e vendosur këtë të fundit në kryq dhe të parën në raft. Kjo temë do ta rëndojë personazhin fund e krye, por autori kujdeset të krijojë një dramë të tendosur ngadalë. Pra, Shllaku nuk nxiton ta portretizojë me shpejtësi personazhin e tij, sa të ngrysur e indiferent aq edhe të rryer, i cili ngjan me shqiptarin e pavëmendshëm përballë asaj se çfarë po ndodhte përreth e që në përgjithësi, tipat e tillë janë të rrallë te ne.
Përmes kësaj figure sa të çuditshme e aq të mallkuar, por tërësisht të pafajshme, Shllaku jep edhe pasqyrën subjektive dhe objektive jo vetëm të karakterit individual, por edhe atij shoqëror se çfarë do të ndodhte me ikjen e një flamuri pushtues dhe vendosjen e flamurit tjetër që zbriste nga malet me krenarinë e triumfuesit çlirimtar. Kjo nuk do të çlironte barrën e shoqërisë dhe peshën e rëndesës, por do të shtonte hallet dhe do të zhbironte mendimet e kujtimet e një populli. Peshë e rëndesës ishte edhe mallkimi historik përmes brezave të tërë duke ia shkulur shpatullat popullatës së mjerë përmes gjyqeve që të kujtojnë ‘’Procesin’’ e Kafkës përmes pyetjeve të shpeshta në roman: Çfarë faji ke bërë? (f.172). Nuk e di!, do të ishte përgjigjja jo vetëm e njeriut të rëndomtë, por edhe e shtresës intelektuale. Sado që pushteti i ri kishte zbritur nga malet dhe zotëronin bindjet e ateizmit agresiv, ata prapë kishin frikën e mallkimit. Ata do t’i burgosnin të gjithë, edhe ata që ‘zotëronin’ fuqi mbinatyrore, sepse i frikësoheshin syrit të keq, pra ky nuk ishte sihariq i mirë për ta, kërcënimeve të çdo trajte ia kishin frikën, ngado që mund të vinin.
Burgjet, kampet e përqendrimit, shkalla e veprimeve hetimore dhe gjyqet në Emër të Popullit, që mund të ishin gjithçka tjetër, por jo në emër të popullit, do të bëhen objekt studimi në roman. Vuajtjet do të jenë të rënda, tragjike, do të kenë çmimin që flamurtarët e rrejshëm të lirisë kishin vendosur mbi kokat e banorëve, brenda kësaj margjine evropiane të quajtur Shqipëri, mbi një popull të vogël ku çdokush do të japë llogari se përse nuk e rroku pushkën e të ngjitej në mal apo të mbështeste këta çlirimtarë të çuditshëm. Për secilin do të bëhej gjyqi, sikur për Marin Shitajn, i cili duhej ta pranonte fajësinë për fajin që nuk e kishte bërë. Fajësia dhe pafajësia do të rëndonin mbi personazhin, por ai do të gjente motivet për ta shtyre tutje, jeta brenda burgut do t’ia shfaqte peshën e rëndë të një rendi të ri shoqëror në ardhje e sipër, kur çdokush do të frikësohej kur thirrej emri i tij brenda atyre mureve të improvizuara të burgut, sepse shiu i butë lag të marrë e të urtë (f.224); hetimet do të nxjerrin me darë mendimet e tyre, edhe ato që nuk ishin formuar ende, sigurisht se kjo do ta tmerronte edhe Frojdin, do ta kalonte edhe Inkuizicionin e Madh, pra ishin çaste të paimagjinueshme kur njeriu lutej të ishte insekt: Ah, sikur të isha bubrrec! (f.228)
Edhe dashuria është temë e romanit. Shllaku arrin të përshkruajë bukur çaste idili, por edhe të atilla që shkaktojnë thelloma brenda një shpirti të trazuar të një hidrauliku. Shpirti i një hidrauliku tundohet para një gruaje të trazuar e cila vjen dromca-dromca në shpirtin e tij. Tatjana do të notojë lirshëm në mendimet e tij, edhe pse ai i frikësohet forcës së mallkuar që bart brenda vetes, por shpirti i tij është një zgavër që përballë dashurisë turpërohet deri në maje të kokës. Autori shpesh luan me ndjenjat e lexuesit duke menduar skenat në të ardhmen, por ato faniten e bien pre e një malli të pakapshëm. Është edhe mençuri artistike që disa gjëra nga pritshmëria të mbesin vetëm imagjinata për lexuesin, pra efektet morale shpalosin kureshtjen dhe mbesin me pritje deri në faqen e fundit të romanit. Dashuria do ta shkundë hidraulikun sikur truma që donte provën për derdhjen e ujit brenda gypave.
Romani i Shllakut është i ndërtuar me një strukturë të bukur rrëfimi, i kapshëm për lexuesin dhe shohim një gegërishte të përsosur, por edhe struktura të standardit gjuhësor. Shpesh komunikimet kanë një poetikë të bukur, më këtë do të merren njohësit e gjuhësisë për të kuptuar se gegërishtja është pasuri gjithëkombëtare. Secila ndarje në roman përbën pjesë të themelësisë gjuhësore të rrëfimit apo mund të merret si tregim më vete. Këtë përdorim gjuhësor nuk duhet ta kemi frikë, përkundrazi duhet të analizohet me pritshmëri dhe pa ndonjë hezitim.
Romani i Shllakut, aq sa është ndërtuar mbi provat apo dëshmitë e një shoqërie që kishte kaluar një etapë skëterre në emër të lirisë, tregon përvuajtjet politike që popullit ia katandisën mbi supe, për pasojë edhe vetë subjektit të romanit. Pafajësia del si përpjekje e panevojshme përballë aparaturës shtetërore apo, siç thuhet në roman nga të pavuajturit: Nëse beson se je i pafajshëm, keq e ke punën…(fq.187). Një shtet i egër, i dalë mode, dinte të krijonte prova dhe të përthithte edhe ëndrrat e qytetarëve të saj, prandaj edhe në ëndrra duhej të kishin kujdes. Këto detaje interesante gjenden te ‘’Pesha e padurueshme e pafajësisë’’, ku e padurueshmja shpesh bëhet sindromë e shoqërive totalitare.
