Intervistoi: Violeta Murati
Nuk besoj se është aq komode për një shkrimtar si ju të flitet vetëm për letërsinë. Të paktën kjo s’ndodh rrallë me shkrimtarë të dy trojeve, Shqipëri e Kosovë. Pse sot ka aq pak angazhim të tyre, apo indiferencë? Çfarë po ndodh?
Të flasësh me një shkrimtar vetëm për letërsi, është zgjidhja më e mirë, por unë them se tani nuk mund të shtirem për hir të letërsisë, t’ia mbaj anën aq shumë letërsisë dhe të sillem sikur jam i privuar nga e drejta për t’u shprehur lirshëm. Konformizmin e shkrimtarëve, që ndonjëherë është eufemizëm për heshtjen e detyrueshme, e kanë dëshiruar të gjithë sunduesit, që nga antika e deri më sot, e kanë dëshiruar të gjitha diktaturat, ndërsa pushtetet demokratike detyrimin e heshtjes e kanë zëvendësuar me mospërfillje arrogante. Pra, nuk dua ta ndryshoj, as të prish këtë zakon të mirë të shkrimtarëve, më i miri nga të gjitha zakonet, që të flasin e të shprehen edhe kur e kanë të ndaluar, ose edhe atëherë kur duket se nuk ua vë veshin njeri.
Së paku, askush nuk më ndal të ulërij nga zemërimi për zhgënjimin, për shkatërrimin e idealeve, për humbjen e shpresës, të ulërij aty, në mes të Prishtinës, në prani të atyre që më njohin dhe nuk më njohin; të atyre që më duan dhe nuk më duan. Po të ishte për të mos folur dhe për të ikur, për të mos thënë dhe për të bërë asgjë, unë kam mundur ta lë Kosovën dhe Shqipërinë para 30 vjetësh, të gjeja strehë në cilindo vend të Europës. Nuk e bëra, sepse nuk më pëlqente ta dëgjoja rrugëve të një bote të panjohur jehonën e pikëllimit dhe të dëshpërimit tim. Kjo mund të duket patetike, por nuk është aspak e tillë. Dhe tani e shihni çfarë ndodh? Një grup oligarkësh të çmendur po shkatërrojnë çdo gjë, po shkatërrojnë jo vetëm vlerat, por edhe kriteret për matjen e tyre. Janë mijëra njerëz, të rinj kryesisht, që çdo javë, çdo muaj, çdo vit e lënë Kosovën dhe Shqipërinë. Do të ishte tradhti ndaj sojit tim, ndaj sërës sime të hesht tani për atë që ndodh qoftë në Shqipëri, qoftë në Kosovë.
Ju botoni në Tiranë një roman për Prishtinën. Pse e keni shmangur qytetin tuaj? Referenca është më e gjerë, pasi e keni dhënë mendimin se është libri dhe botimet – të parat që do të integrojnë hapësirën tonë kulturore, ku më duket se ende jemi në përpjekje të sforcuara. Nuk besoj se ka vend pyetja çfarë po e pengon këtë, por pse kjo “kokëfortësi”?
Duke botuar në Tiranë unë nuk e shmang Prishtinën, përkundrazi, përpiqem të vendos ose të rivendos ca balanca të humbura dhe të ndreq, për aq sa është e mundur, atë që çdo ditë shkatërrojnë administratat kulturore të të dyja vendeve. Por unë jam vetëm shkrimtar dhe pavarësisht kokëfortësisë sime, nuk ia dal të minimizoj krejt atë që e bëjnë keq këto administrata kulturore. Të gjithë e dimë si kemi ardhur deri këtu, çfarë rruge është ndjekur për ta njohur sadopak njëri-tjetrin. Botuesit në këtë proces njohjeje dhe integrimi kanë pasur rol të rëndësishëm. Por tani, papritmas, kemi filluar të shfaqim mosdurim kulturor ndaj njëri-tjetrit. Kështu, ta zëmë, në Prishtinë tani i jepet më shumë rëndësi një libri të paraqitur në Beograd se në Tiranë; kurse në Tiranë më shumë i jepet rëndësi botimit të ndonjë libri pa asnjë vlerë të ndonjë shkrimtari periferik, ta zëmë, të Podgoricës, sesa të një shkrimtari serioz të Kosovës. Po të ishte për vlera, unë i respektoj ato, por bëhet fjalë për refuzim kulturor me parashenjë të qartë vetëshkatërrimi, sadomazohizmi, ose nuk e di se çfarë mund të jetë.
Prozë, tregime, romane, drama, kritikë dhe publicistikë, skenarë filmi, shoqëruar me çmime kombëtare, në të dyja anët, Shqipëri e Kosovë. Cili është mundimi, domosdoshmëria e shkrimtarit në shoqëri? A ka mbetur i njëjtë në kohë, klasik e human?
Edhe nëse ka pasur dikur ndonjë rol, tani nuk ka më. Shkrimtarët kanë qenë gjithmonë njerëz të vetmuar, pavarësisht se në momente kanë mundur të ndihen të përfshirë në vanitetet e përditshme të ndonjë shoqërie ose rrethi kulturor. Pra, edhe nëse nuk kanë qenë të tillë, të tillë u ka pëlqyer t’i shohin. Në të vërtetë, këtu bëhet fjalë për një keqkuptim planetar ndaj shkrimtarëve: ata, si çdo qenie tjetër njerëzore, nuk do të donin të ishin të vetmuar, por me kohë soji i tyre është braktisur, është mënjanuar nga jeta sociale, duke i lënë pa ndikim shoqëror, sepse një shkrimtar që di çfarë thotë, që shqipton qartësisht pikëpamjet e tij, është më e përshtatshme ose më e lehtë ta përjashtosh, sesa ta mbash pranë dhe të jetosh në praninë e tij. Shkrimtarët e vërtetë, përveçse ua ndreqin jetën njerëzve, shpesh edhe ua nxijnë.
Keni disa romane që ndjekin një itinerar shqetësues për ju. “E zeza dhe e kuqja” paraprihet nga katër romane: “Selvitë e Tivarit” – që merr shkas nga rrudhja e hapësirës shqiptare, “Im atë e donte Adolfin” – përfshin malësinë shqiptare Krajë-Ulqin, nën ëndrrën për t’u bërë Shkodër, diku nga Lufta e Dytë Botërore, “Hotel Arbëria” – me përmbysjen e diktaturës këtu del edhe fati i shqiptarëve jashtë kufijve, si dhe romani “Edhe të çmendurit fluturojnë” – çlirimi i Kosovës. Është një seri shkrimtarësh që i kam pyetur për vendlindjen, ku gjejnë fëmijërinë, ku është jeta e parë… Është ky shkak i kësaj sage?
Në shumë raste vendlindja është një mbamendje fillestare, shtresa e parë e vetëdijes, një ballafaqim i parë dhe i paharruar me botën. Prandaj aty gjenden shpesh kuptimet themelore të krejt asaj që do të ndodhë më pas në jetën e njeriut. Por, mbi të gjitha, vendlindja ime, për shkak të shumë rrethanave, ka disa veçanti të papërsëritshme: është një vend ku legjendat jetojnë bashkë me njerëzit, ku ëndrrat marrin pamje reale në pikë të ditës, ku fenomenet natyrore kanë shpjegim ndryshe, ku dielli nuk lind si në çdo vend tjetër të botës, ku të vdekurit nuk shkojnë në botën e përtejme, por vazhdojnë t’i bëjnë luftërat ose t’i kërkojnë dashnoret e tyre edhe pasi të vdesin. Ky vend, kur e njeh më nga afër, nuk ka se si mos të të magjepsë, vetëm se dalja prej tij dikur bëhet e domosdoshme, sepse njeriu nuk mund të mbetet gjithmonë në fazën fillestare të njohjes. Kjo dalje nga “fëmijëria e përjetshme” hera-herës di të jetë e frikshme, refuzuese, bota bëhet e vrazhdë, jeta të merr nëpër këmbë, prandaj kthimi në vendlindje, edhe në pikëpamje letrare dhe tematike, shpesh di të jetë streha e fundit e ëndrrave të parealizuara, e ikjes nga vetmia e botës… Megjithatë, unë nuk kam mbetur në një rreth të mbyllur temash dhe përjetimesh, por duket se librat me këtë gjedhë tematike kanë bërë më shumë përshtypje, për shkak se kanë ardhur në kohën e një pjekurie letrare.
Çfarë është Kraja, Shkodra, për ju? Herë pas here në prozën tuaj i riktheheni idesë së kufirit…
Kufiri midis Krajës dhe Shkodrës nuk ka qenë kufi i thjeshtë, një kufi që ndan shtetet, por më shumë një i tillë që ndan jetën nga vdekja, që ndan ëndrrën nga realiteti, ose që i ndan ëndrrat përgjysmë, që i privon njerëzit jo më nga liria, por edhe nga e drejta e tyre për ta jetuar jetën. Pasi ke lindur dhe ke jetuar në një vend të tillë, ideja e kufirit që ndan dy botë nuk të hiqet kurrë më. Kjo është si një plagë e vjetër në trup, e cila zë e sëmbon sapo ndryshon moti.
Kur e keni zbuluar zërin tuaj të brendshëm, publikimin e parë, sigurisht në letërsi?
Nuk besoj se ka shkrimtar që e di se kur i ka lindur nxitja për të qenë shkrimtar. Është njësoj si të kërkosh të kuptosh shumimin e qelizave brenda trupit tënd. Megjithatë, nuk ka asgjë mistike në këtë nxitje. Thjesht, njeriu kërkon mënyrën e vet për ta kuptuar botën, flasim gjithnjë për shkrimtarët që e dinë pse janë shkrimtarë. Një numër syresh, natyrisht, as e dinë dhe as kanë për ta marrë vesh ndonjëherë… Ndërsa publikimi i parë erdhi shumë vjet më vonë, diku më 1969-1970, në revistën letrare “Jeta e re”. Të gjithë shkrimtarët e Kosovës të viteve ’60 dhe ’70 të shekullit XX i ka “zbuluar” Esad Mekuli dhe “Jeta e re”.
A është kjo arsyeja pse ndoshta proza juaj i ngjan realizmit magjik?
Është një si trillim i shkrimtarëve, i cili ndonjëherë edhe mund të besohet, se “ambienti tematik” krijon metodën letrare, ose e përshtat atë me përbërësit kryesorë të kësaj tematike. Unë them se kjo është e mundur, por nuk duhet të besohet gjithmonë. Është e vërtetë, ta zëmë, se prirjen për të ëndërruar, për të fantazuar, prirjen për t’i parë gjërat midis ëndrrës dhe realitetit, për t’i “dekonstruktuar” në përbërës magjikë, mbase e kam trashëguar nga realiteti i ëndërrt në të cilin i kam bërë hapat e parë në jetë. Por kjo sot nuk thotë gjë, ndërkaq, sepse e gjithë bota ka nevojë për më shumë ëndrra, për më shumë idealitet, për më shumë gjëra të pabesueshme dhe të mundshme për t’u ëndërruar. Bota reale është bërë e vogël, shpesh e pamundur për të jetuar dhe për të kultivuar iluzionet, për të mëkuar ëndrrat.
Çfarë është e dhimbshme te liria, ne e patëm këtë pas rënies së diktaturës, ju e fituat me luftën – a zgjidh më shqyrtimi i lirisë probleme filozofike apo ekzistenciale?
Liria është një iluzion, këtë besoj e keni dëgjuar ta thonë shumë filozofë ekzistencialistë, se ajo gjithmonë është e pamjaftueshme, se ka limitet e saj dhe se kuptimi i saj i vërtetë qëndron pikërisht në mungesën e saj. Por ne, njësoj si në Shqipëri, si në Kosovë, jemi në kërkim të një kuptimi tjetër të lirisë: liria jonë është jofunksionale, e gënjeshtërt, që nuk lë të arrish kuptimin thelbësor dhe, me qenë se liria jonë e ka humbur kuptimin qëkur është bërë e përdorshme për shkelësit e saj, ne, shumica, kemi mbetur peng të mosnjohjes dhe mosarritjes së saj. Ne nuk e dimë dhe duket se nuk kemi për ta kuptuar ndonjëherë se jemi njerëz fatalisht po aq të robëruar, siç kemi qenë dikur, dhe se shkelësit primordialë të lirisë vetëm kanë ndryshuar pamje.
Kritika, sipas një psikoze të krijuar këtu, mendohet se vjen nga njerëzit e ashpër, ose i bëjnë të ashpër, ndërsa shpërfillet ndjeshmëria, zhgënjimi… Ju jeni një autor kritik, nga se nxiteni?
Nuk ka shkrimtar normal që nuk është kritik, madje as të tillë që thonë se në letërsinë e tyre ndërtojnë një botë imagjinare, pa ndonjë lidhje të drejtpërdrejtë me sfiduesit realë. Edhe palaçot e oborreve, pasi i argëtonin mbretërit dhe shpurat e tyre, nëse nuk gjenin mënyrë të thumbonin sunduesit, ndërsa të gjithë qeshnin me hokat e tyre, derdhnin lot në heshtje, duke lënë të kuptohej se ishin të dëshpëruar nga pamundësia për të shprehur të vërtetën, ose një pjesë të saj sado të vogël. Për sunduesit tanë edhe sot mund të jesh shkrimtar i pëlqyer, nëse mbyllesh në “kullën e fildishtë” dhe nga ai vis i paarritshëm aktron kënaqësinë e bërjes së artit të paangazhuar, duke notuar në sipërfaqen e dhembjes njerëzore. Mund ta keni vënë re se të tillët kanë miqësi me të gjitha klasat politike dhe stolisen me çmime dhe mirënjohje, të heshtura ose publike. Si shumë shkrimtarë, ndonjëherë edhe më shumë se të tjerët, unë kam mundur të zgjedh oborrtarinë në vend të angazhimit kritik, por nuk e kam bërë për shkak të vokacionit, ose ndoshta më shumë ngase jam ndier i përgjegjshëm për çdo gjë që ka ndodhur dhe nuk ka ndodhur në këtë vend. Me një fjalë, jam autor kritik, sepse jetoj, sepse marr frymë…
Letërsia shqiptare duket sikur gjithnjë ndan të njëjtin proces historik, si para 200 vjetësh, po mendoj arbëreshët, por edhe para 100 vjetësh, si dhe tani, kam parasysh edhe Kosovën, ku shkrimtarët kryejnë “detyra” apo misione të dyfishta me letërsinë: si veprimtari kombëtare, por edhe kulturore. A është normale kjo për një letërsi normale? Në një intervistë të fundit ju e keni thënë se ka “përdorim të letërsisë”…
Po, por në atë intervistë kam lënë të kuptohet se ky përdorim i letërsisë, duke qenë i përkohshëm, gjen një arsye të fortë të jetë i tillë, sepse ka synuar t’i shërbejë një rrethane të pritshme, lirisë, kur letërsia do ta gjejë funksionin e saj themelor të bërjes së artit. Në esencë, çdo letërsi e angazhuar dhe secili përdorim i saj duhet t’i shërbejë këtij qëllimi. Më anë tjetër, në çdo rrethanë letërsia e ka një funksion, madje edhe atëherë kur nuk ka asnjë funksion. Por letërsia jonë, për shkak të rrethanave, ka pasur shpesh misione joletrare dhe joartistike, ndonjëherë edhe duke u përfshirë në angazhime të drejtpërdrejta politike. Në këtë pikë, si në Shqipëri si në Kosovë kemi shkarje të mëdha, të cilat nuk po arrijmë t’i mbulojmë as tani, kur “shërbesat” që i bën letërsia do të duhej të ishin më shumë artistike dhe më pak ideore. Çuditërisht, si me magji, kundërdogma u kthye në dogma të reja.
Në vitet ’70-’80 keni treguar se keni njohur Shqipërinë, vitet ’92-’99, trazirat e ’97-s, ju gjetën sërish këtu… Cila Shqipëri “sundon” në mendjen tuaj?
Dy janë të tilla, që jetojnë njëkohësisht pothuajse te secili kosovar: është një Shqipëri ideale, e ëndërruar, që është shfaqur si vizion në mendjen e të gjithë atyre që u mungonte liria dhe një Shqipëri tjetër reale, të cilën unë e kam njohur nga afër, në vitet e saj më të dhimbshme, nga viti 1991 dhe prapa. Gjatë kësaj kohe, ndonëse shpesh e kam pasur të vështirë, unë jam përpjekur ta ruaj të paprekur sentimentin për Shqipërinë ideale, të cilin synonte të ma bënte copash realiteti i vrazhdë dhe aspak miqësor i Shqipërisë në anën e këndejme të ëndrrës dhe iluzionit. Tani për mua Shqipëria është një, me dhembjen e së cilës unë tashmë jam mësuar dhe nuk bëj dot pa të, siç e kam rrëfyer edhe te romani “Hotel Arbëria”.
Ndërsa në ’70-ën në Kosovë është tjetër atmosferë, mund të thuhet se shkëlqente “Rilindja” dhe ju ishit aktiv si gazetar dhe një shkrimtar i ri. Çfarë kujtoni?
Jo, mendoj se edhe ju e keni të trashëguar një perceptim të gabuar! As Kosova, as Prishtina nuk shkëlqenin në vitet ’70. Po të ishim të bindur se Kosova shkëlqente në ato vite, kurrë nuk do të ndodhte viti 1999. Në ato vite Kosova mund të ketë njohur një si përtëritje dhe idealizëm, edhe liri mund të quhej, por ajo liri ishte si liria e gaforres, siç thoshte një mik imi poet. Ishte liri e pamjaftueshme, disi e mbetur në tentativë, dhe e tillë ishte letërsia, i tillë ishte arti, e tillë mbeti edhe jeta e njerëzve, të cilët për shumë vjet mbetën duke ëndërruar ose Shqipërinë e idealizuar ose Jugosllavinë “europiane”, por jetën e bënin nëpër rrugë të përbaltura të Prishtinës, të zhytur thellë në provincializëm dhe mentalitet anadollak. Megjithatë, ishin rrethanat e shtrëngesës, njësoj si te ju në Shqipëri, të cilat i bënin njerëzit të krijonin një komunitet disi më kompakt.
Bashkë me poetin Ali Podrimja jeni nga të rrallët në Kosovë që keni krijuar profilin e autorëve në të dyja anët, të njëjtë, e jo identifikues si “kosovarë”, siç ka ndodhur me të tjerët. Ndonëse shpesh të idealizuara, në të vërtetë, si kanë qenë këto kontakte sipas jush?
Unë kam qenë dhe mbetem ithtar i hapësirës unike kulturore dhe letrare shqiptare dhe ta perceptosh këtë hapësirë me njëlloj idealizmi kombëtar, nuk funksionon më. Marrëdhëniet tona tani duhet t’i kundrojmë nga një këndvështrim tjetër, nga perspektiva e “tregut kulturor” dhe e integrimit. Por, më anë tjetër, hapësira unike, njësoj si tregu unik, është konkurrencë dhe jo të gjithë shkrimtarët janë të gatshëm të futen në këtë garë. Disa syresh më shumë e preferojnë të jetojnë të patrazuar në provincën e tyre letrare, sepse ky perceptim i letërsisë i ka favoret e veta. Të jesh shkrimtar në Prishtinë, nuk është njësoj si të jesh shkrimtar në Prishtinë dhe në Tiranë njëkohësisht. Dhe nuk është vetëm gjuha, ajo që krijon kufizime, siç pretendojnë disa, as përvojat e ndryshme letrare; më shumë bëhet fjalë për të gjithë përbërësit letrarë, nga tematika e deri te dija letrare dhe kultura e shkrimit. Keni për ta vënë re se disa shkrimtarë e kanë provuar që të jenë shkrimtarë të krejt hapësirës shqiptare dhe nuk ia kanë arritur, pavarësisht se veprat e tyre botohen ose marrin çmime në Tiranë ose në Prishtinë. Hapësira unike letrare ka më shumë kërkesa, më shumë se një botim, se një çmim, më shumë se një shkrim në gazetë. Edhe një gjë duhet ta keni në vëmendje: refuzimi është i dyanshëm, sepse nuk janë vetëm shkrimtarët e Kosovës që nuk lexohen në Shqipëri, por janë edhe një numër shkrimtarësh të Shqipërisë që refuzohen në Kosovë. Ishte një kohë, në kohën e idealizmit kombëtar të Kosovës, kur shkrimtarët e Kosovës sakrifikonin njohjen e tyre publike në mbështetje të shkrimtarëve të Shqipërisë. Tani nuk ndodh më. Hapësira letrare, njësoj si ajo mediale, është e hapur dhe e lirë për të gjithë.
Ka pasur tone kundërshtuese për romanin “Edhe të çmendurit fluturojnë”, pasi ishte hera e parë që në një roman nuk ka idealizma, patriotizëm, ashtu siç prisnin njerëzit, duke dhënë anën e shëmtuar të lirisë…
Romani u botua në vitin 2004 dhe duke marrë parasysh kohën e shkurtër pas lufte, dukej e papërshtatshme që dikush të merrte guximin ta projektonte lirinë përmes një metafore të tillë: pas hyrjes së trupave të NATO-s, të çmendurit e Shtimjes, qytezë e Kosovës, dalin nga streha e tyre dhe marrin arratinë, me një fjalë, fitojnë lirinë, njësoj si të gjithë të tjerët, por pas një bredhjeje pa cak dhe pa qëllim, meqë nuk dinë dhe nuk kanë nga t’ia mbajnë, kthehen sërish në strehën e tyre. Sekush e perceptoi këtë rrëfim si metaforë kundër lirisë, ose të “lirisë së çmendur”, duke mos e menduar se nja dhjetë vjet më vonë të gjithë do të lëngonin përmasën iluzore të lirisë, përfshirë edhe anën e saj të shëmtuar.
Dua të ndalem pak në librin tuaj të fundit, romanin “Prishtina”, një dimension i gjallë se cili është qyteti ku jetoni. Hyni në qytet, lagje, rrugica, nëpër shtëpi, ata që lidhen me qytetin, për t’i njohur, dëshmuar, duke projektuar një realitet, një “qytet letrar” siç e quani… Ç’është kjo ngarkesë?
Është vërtet e vështirë që ta kthesh në materie letrare një ambient në të cilin rropatesh çdo ditë, pa krijuar më parë një distancë më të madhe fizike dhe kohore, ose së paku për një kohë të qëndrosh larg tij. Në qenien e saj reale, Prishtina nuk është, nuk mund të jetë “qytet letrar”, siç nuk janë të tilla të gjitha qytetet që kalojnë periudhën e vështirë të transicionit, prandaj është e domosdoshme që “letrarizimi” i tyre të kalojnë nëpër procesin imagjinar të plotësimit me përmbajtje dhe gjetje të reja. Mbi të gjitha, Prishtina e tridhjetë viteve të fundit është qytet me një dramë të jashtëzakonshme: pushtim, gjenocid, rënie e komunizmit dhe e ideologjisë së tij, shkatërrim tragjik i një shteti që e ka sunduar gati për njëqind vjet, pastaj liria “e çmendur”, protektorati ndërkombëtar dhe në këtë e sipër, shumë drama njerëzore, pastaj shumë ëndrra, shpresa dhe zhgënjime. Një përmbajtje e këtillë është shumë tërheqëse për secilin shkrimtar, por shumë e vështirë për t’u kthyer në materie letrare.
Nëse francezët e quajnë Pamuk-un Balzaku i Bosforit, shikoj shumë të ngjashme me ju, sa për t’ju quajtur me veprën tuaj të fundit Balzaku i Prishtinës, me një libër epik, prej 350 faqesh, që na tregon jetën në liri të shqiptarëve të Kosovës, metamorfozën urbane dhe politike të Prishtinës. Në një roman: ironia dhe fati i një shteti…
Nuk e di nëse janë shumë pretenduese këto cilësime, por ka të ngjarë që Prishtinës të mos i ndahem as në të ardhmen, jo për t’u bërë “Balzak”, por sepse gjithnjë vazhdoj ta ndiej dramën e saj, e cila është shumë specifike dhe e papërsëritshme, komplekse, madje e panjohur në botën letrare. Duhet shumë bojë dhe letër për ta përfshirë një Prishtinë të këtillë në vepra letrare. Realiteti në këtë vend prodhon çdo ditë drama të reja njerëzore, situata tragjike, të denja për çdo shkrimtar të botës, ndërkohë që letërsia e ka hequr velin e misterit, është më e drejtpërdrejtë dhe në ndërtimin e metaforave ka adoptuar një sistem të ri kuptimesh të bartura dhe asociacionesh. Vetëm një gjë ka mbetur e pandryshuar: enigmat e pazgjidhshme të jetës dhe kuptimi universal i dramave individuale.
A keni të njëjtën dëshirë për të shëtitur rrugëve të Prishtinës? Këtë pyetje ia kanë bërë edhe Pamukut, identik, i cili, ndër të tjera, shprehet se nuk “dua t’i shoh ata klientë të lumtur”?
“Klientët” e mi nuk janë të lumtur dhe ndryshe nga personazhet e Pamukut, një numër i të cilëve mbajnë shaminë e kokës, perçen e zezë ose fesin e Qabesë dhe prandaj ngjajnë të tillë, pra hipotetikisht të lumtur, ose të kamufluar si të tillë, në romanin tim, duke qenë së paku dhjetë hapa më afër Europës, “klientët” e mi kanë një botë më të hapur, më të drejtpërdrejtë dhe për shkrimtarin shumë më të vështirë për t’u “manipuluar”. Në të vërtetë, unë vazhdoj ta eksploroj Prishtinën çdo ditë, vetëm se ndonjëherë sikur e kam të vështirë ta ndaj, kur jam duke bërë jetën reale dhe kur jam duke jetuar imagjinatën krijuese. As lexuesi, besoj, kurrë nuk do ta kuptojë tamam se cilat zhvillime në romanin “Prishtina” janë ngjarje reale dhe cilat janë imagjinare, përfshirë edhe vetjet dhe personazhet.
Në romanin tuaj ka personazhe reale, një lloj ç’mitizimi të tyre në histori njerëzore. Në fakt, kemi një çudi, fenomen, si lartojmë e pastaj “luftohet” për ta shkatërruar mitin.
Prishtina, për shkak të rrethanave dhe të prirjes njerëzore që pamundësitë t’i kthejë në mitologji, ka krijuar shumë mite, deri në fund të shekullit të kaluar. Më pas filloi një fazë e banalizimit të miteve dhe e zhvlerësimit të tyre. Unë nuk kam rënë në gracka të tilla as më parë, as tash së voni. Në vitet tetëdhjetë kam shkruar dy romane, “Udhëzime për kapërcimin e detit” që është një metaforë e dhunës dhe zhbërjes së identitetit të Kosovës pas vitit 1981, dhe romanin voluminoz “Net bizantine” (mendoj ta ribotoj me titull të ri), në të cilin kam ç’mistifikuar tërë historinë tonë, të lashtë dhe më të re. Pra, në këtë pikë unë jam disi konsekuent, vetëm se përvoja letrare tani është tjetër dhe “shkatërrimi i miteve” dukej ndryshe në pendën e një romancieri tridhjetëvjeçar dhe ndryshe në dorën e një shkrimtari me përvojë. Po pse duhen rrënuar mitet? Them se kjo duhet të bëhet për t’i hequr vellon një realiteti të kamufluar dhe cinik, i cili sikur ka marrë të drejtën të tallet me ne.
Filozofia: kuptimi i jetës vjen nga vdekja, jo gëzimi, hareja… më tej pason mëdyshja se vjen nga askund. Si mund të funksionojë kjo filozofi nga hiçi?
Nuk e di nëse dilemat ekzistenciale dhe gnoseologjike mund të shprehen kaq lehtë, por nuk ka se si të ndodhë që shkrimtarin, cilido qoftë ai, mos ta lënë pa gjumë edhe kërkime të njohjes përtej së dukshmes dhe përtej mundësisë mendore për t’i shpjeguar fshehtësitë e botës. Gjatë shkrimit unë nuk resht së kërkuari enigma të pazbërthyeshme, jo vetëm pse dua t’i bart mesazhe të kësaj natyre lexuesit, por thjesht më duket e pamundur që personazhet e mia të jenë aq budallenj, sa të mos kërkojnë të shohin përtej errësirës së natës, e cila mund t’iu rrijë përpara.
Këtu në Shqipëri pati hezitim në dhënien e çmimit si libri më i mirë i vitit, me argumentin se shkelni etikën teksa merreni me emra konkretë, personazhe të gjalla të jetës politike dhe kulturore të Kosovës. Në fakt, ç’është etika apo morali në letërsi sot? A ka më kuptim ta konsiderojmë shkrimtarin si “ndërgjegje e kombit”?
Respekti që kam për letërsinë nuk më lejon të shprehem me përçmim ndaj të gjithë atyre jurive që marrin guxim të flasin për etikën e shkrimtarit, ose të përmbajtjeve që shpalos ai. Juri të këtilla do ta kishin dënuar me varje Aristofanin që i vinte në lojë gjithë athinasit dhe akoma më keq do ta pësonte Dante, sepse në rrathët e tij të Ferrit u gjendën aq shumë emra, që mund t’i identifikonte secili qytetar i Firences. Edhe Leonardo da Vinçi duhej të ishte djegur në turrë të druve, pse ia vuri në buzë një gruaje reale atë shprehje enigmatike, një si tallje mospërfillëse me krejt perënditë dhe racën njerëzore. Me marrëzinë e tyre, njerëzit tanë ndonjëherë ua kalojnë edhe inkuizitorëve më të egër. Por, më anë tjetër, është e çuditshme se si juritë, ose kushdo tjetër, i japin të drejtë vetes të bëhen kujdestarë të moralit në një krijim fiktiv, ndërsa në jetën reale bëhen pjesë e ndodhive nga më të shëmtuarat. Lidhur me atë që thoni ju, shkrimtari nuk ka mandat të bëhet “ndërgjegje e kombit”, por askush nuk duhet të presë që atij mund t’i mbyllet goja aq lehtë.
A duhet letërsia ta “korrigjojë” historinë? Danilo Kish thotë që letërsia duhet ta korrigjojë atë…
Jo, nuk mendoj se letërsia mund të marrë një rol të tillë. Do të ishte një përdorim dhe keqpërdorim i saj, sepse projeksioni real i një ngjarjeje, të cilën e përshkruan historia, nuk mund të korrigjohet me një projeksion fiktiv. Kish jetoi në një kohë kur socializmit po i vinte fundi dhe duke qenë shkrimtar që ishte marrë me deformimet dhe zhgënjimet e tij, ishte pak entuziast, se edhe letërsia kishte luajtur rol në fundin e kësaj epoke të errët. Por më vonë u pa se epoka e errët nuk erdhi nga ndonjë proveniencë qiellore, por buroi nga mendësia e vetë racës njerëzore, e cila “e krijoi” socializmin për t’i dhënë formë errësirës brenda vetes.
Keni thënë se “letërsia e Kosovës nuk ekziston më, është një letërsi në shuarje e sipër”… Çfarë duhet të kuptojmë me këtë?
Shoh se kjo thënie paska nevojë për sqarim, sepse e shkëputur nga konteksti mund të duket disi apokaliptike. Pra, nisemi nga faktorët që e bënë letërsinë e Kosovës, që domethënë se Kosovën e bëri të ndarë nga Shqipëria një fatkeqësi historike. Më vonë, pas Luftës së Dytë Botërore, Kosovës iu dha mundësia për emancipim: ajo kaloi një periudhë iluminizmi dhe kulturimi. Nuk bëri komb tjetër, as gjuhë të ndarë, as letërsi të ndarë, por, duke jetuar për një kohë të gjatë në rrethanat e ndryshme nga Shqipëria, Kosova krijoi një përvojë letrare disi të veçantë. Më 1999 faktorët politikë, të cilët bënë që letërsia e Kosovës të dukej ndryshe, pushuan së ekzistuari. Nuk ekziston më asnjë arsye objektive që në gjuhën shqipe të zhvillohen dy letërsi, sepse ne jemi popull i vogël dhe nuk kemi potencial numerik për aventura ndarjesh të këtilla. Por, ndarjet mbi bazë përvojash vështirë se do të shuhen edhe për një kohë të gjatë.
Njohja e letërsisë mes dy vendeve, dilematike: çështje kulturore apo letrare?
Kulturore, në rend të parë, vetëm se dilemat u krijuan dhe ne ramë në grackën e tyre, për shkak të një shpirtngushtësie kulturore, në njërën anë, dhe të provincializmit tonë kulturor, në anën tjetër. Por unë jam idealist dhe nuk heq dorë nga letërsia integrale shqipe, të cilën e lexoj, e njoh dhe e kultivoj. Nuk besoj se gjërat mund të shkonin ndryshe, duke pasur dijeni se administratat tona kulturore bënë të pamundurën që integrimi të përfundojë në disa “kalendarë kulturorë”, të cilët, veçmas së fundi, hartohen nga burra dhe gra që nuk gëzojnë autoritet në ambientet krijuese as në Prishtinë, as në Tiranë, prandaj ngjajnë më shumë me kurtuazi diletantësh. Komunikimi kulturor Kosovë-Shqipëri nuk mund të bëhet me amatorë që promovojnë veten e tyre, sepse audienca ka arritur nivel tjetër dhe kërkon njohje reciproke dhe prezantim më përfaqësues.
Ka disa përjashtime te ju: jeni akademik dhe nuk heshtni, jeni shkrimtar, por shkrimet publicistike shkaktojnë reaksion të fortë politik në shoqëritë tona. Çfarë ndodh në këtë alkimi, sidomos kur flet politika?
Asnjë përjashtim. Vokacioni im themelor është shkrimtar dhe si i tillë, duke qenë dëshmitar i zhvillimeve shoqërore, politike dhe kulturore, kam të drejtë dhe obligim të shfaq mendimin tim. Nuk është alkimi, është një simbiozë e natyrshme intelektuale në një rreth shoqëror, ku të jesh vetëm shkrimtar është e pamjaftueshme, tepër komode, madje disi e ngurtë dhe përjashtuese. Unë ndonjëherë ndiej se kam përgjegjësi, prandaj shprehem, gjithnjë me idenë se nëse arrij të turbulloj ujërat e politikës, kam bërë gjënë e duhur.
Si gjithnjë, pyetjen e fundit e ndajmë për lexuesin: a mendoni vërtet se nuk lexohet, se shpërfillet letërsia shqipe? Pse kaq izolim përtej kufijve… komplekse kur vjen puna te njohja?
Jo, mendoj se lexohet më shumë nga ç’është lexuar ndonjëherë, por nuk lexohet ajo që duhet, ajo që kultivon shijen, ushqen shpirtin dhe mendjen e njeriut. Unë nuk çuditem pse nuk lexohet letërsia shqipe, sepse, në përgjithësi, jetojmë në kohë të vështira për letërsinë. Por më bën të ulërij, pse profesionistët e letërsisë nuk lexojnë letërsi, pse shkrimtarët nuk lexojnë njëri-tjetrin dhe kanë shumë smirë, dashaligësi, snobizëm…
