Mehmet Kraja: Rënia e marksizmit në Shkodër (tregim)

Qazim Oruçi jepte marksizëm në Institutin e Lartë Pedagogjik të Shkodrës, në kohën kur ra socializmi në Shqipëri. Kur ia bënë me dije se lënda e tij ishte hequr nga programi mësimor, ai i kishte kaluar të pesëdhjetat, kishte një nënë plakë dhe ishte ende i pamartuar, kishte në pronësi një apartament me një dhomë në një lagje periferike të qytetit, kishte edhe një biçikletë dhe për t’i plotësuar nevojat seksuale, i bënte vizita dyjavore një brigadiereje në kooperativën e Bushatit. Kur i thanë se nuk do të jepte më marksizëm dhe se, po të donte, sa për të mbajtur veten, mund të punonte roje nate në rrënojat e fabrikës së telave të bakrit, Qazim Oruçi i hipi biçikletës dhe shkoi te brigadierja e tij në Bushat. Rrugës mendoi vetëm për një gjë: Si mund ta shpjegonte botën, nëse materializmi dialektik dhe historik nuk ekzistonin më?

Në Bushat arriti gjysmë ore më vonë, atje e kërkoi brigadieren në stallat e kooperativës, por nuk e gjeti askund. Së fundi, shtyu derën e barakës ku banonte ajo dhe befas u gjend ballaballë me Nazlien gjysmë të zhveshur, tek bëhej gati të futej në banjë. Ajo u shpupurish, veshi një fund sa për sy e faqe dhe u ul në krye të shtratit, me një buzëqeshje të shtirë varur në cepa të buzëve. Edhe Nazlia një ditë mund ta tradhtonte! Nuk do të çuditej, nëse nga nesër toka fillonte të rrotullohej së prapthi!

Qazim Oruçi u ul mbi një kanape mbuluar me velenxë të brejtur nga tenja dhe, duke spërdredhur gishtërinjtë i shpjegoi brigadieres gjerë e gjatë punën e marksizmit dhe të materializmit historik. Jo vetëm që ia kishin hequr lëndën nga programi mësimor, por në një mënyrë ia kishin bërë me dije se as botën dhe as historinë nuk mund ta perceptonte si materie në lëvizje, i duhej të gjente një shpjegim tjetër, me gjasë idealizmin e Hegelit, sipas të cilit realiteti ishte produkt i mendimit dhe se zhvillimi i tij rridhte sipas procesit dialektik të tezës-antitezës-sintezës. Kjo nuk kishte kuptim! Edhe në fytyrën e Nazlies u shfaq një habi, sytë iu bënë të mëdhenj dhe të rrumbullakët, çehrja iu mërtis dhe vithet e gjera i lëkundi gjatë mbi jastëkun ku ishte ulur. Prit, i tha ajo burrit në kanape, mos dërdëllis kot, më thuaj, do të japësh marksizëm në Institutin Pedagogjik ose jo? Jo, tha ai me një zë të shuar, duke mohuar me kokë dhe duke nxjerrë nga gabzherri ca tinguj të flashkët. Çohu, dil jashtë! Pa marksizmin ti nuk vlen asnjë dysh!

Ajo ishte labe.

*

Kishte qenë një ditë marsi dhe pranvera ende nuk kishte arritur në Shkodër, teksa unë isha ngjitur në Kala, me ndjenjën e çuditshme se diçka ishte ngatërruar në ardhjen e asaj pranvere. Duke shikuar nga lartësia liqenin me hijezimin e mërtisur të Bjeshkëve të Nemuna, Urën e Shirokës poshtë mureve të kalasë, e cila mezi i mbante lidhur dy brigjet e liqenit, pastaj deltën e Drinit dhe Bunën që ikte kalamendas drejt fushëtirës, në atë ngushticë ku kalaja jepte e merrte me shpatet e Taraboshit, m’u bë sikur pranvera kishte ngadalësuar hapin dhe rrinte disi e mëdyshur, e pavendosur në duhej të shkonte drejt liqenit e pastaj të hynte në Shkodër, ose të kthehej prapa. As era nuk kuptohej se nga frynte: sa i ndiqte retë nëpër qiell, pas pak kthehej me ulërimë dhe i sulej kalasë, ndërsa një çast më vonë davariste mjegullën te Fusha e Rrmajit dhe e shpinte tej kodrave të Bushatit.

Një burrë i shkurtër rrinte dy-tre hapa larg meje dhe, i mbështetur pas murit të kalasë, pinte duhan duke thithur cigaren me mollëzat e fishkura dhe me damarët e mavijosur të qafës. Me sytë që i mjegulloheshin e me mendjen që i merrte erë dhe i bëhej fyrtymë, ndërsa fliste, zëri i tij merrte fëshfërimën e shiut dhe bëhej disi i prajshëm e ujor, si një ecje jerm nëpër një tokë të vërshuar. Më tha se quhej Qazim Oruçi. Kjo erë nga mund të shkonte pastaj, dhe mjegullën ku mund ta shpinte? Ky ujë që rrjedh, pse nuk ndalet një herë?

Matanë Kalasë, Shkodra rrinte e mërzitur nën një copë qiell, ndërsa burri i shkurtër, dy hapa larg meje, pinte duhan dhe thoshte se me mend sa e sa herë ishte përpjekur ta maste me hapa ose me pash madhësinë e botës dhe kurrë nuk i dilte dy herë njësoj. Si ta bëj këtë, asnjeri nuk më thotë, pa marksizmin, jo bre jo, nuk ka mundësi! Bota nuk ka kuptim pa marksizmin! Në anën tjetër, tej fushëtirës, thoshin se ishte deti që rrinte i mërzitur dhe shikonte qiellin, ndërsa Qazim Oruçi i Shkodrës më thoshte se ëndrrat e tij përziheshin me ëndrrat e njerëzve të tjerë. Në kohën e marksizmit gjërat nuk ndodhnin kështu! Idealizmi ishte një ëndërr e shkatërruar, e pakuptimtë, nëpër vrimat e së cilës përshkohet era e liqenit!

Ishte edhe një anë tjetër e botës, atje ku lindte dielli, atje ku shfaqej së pari një vetullim qielli dhe pastaj në rrëke të përflakura derdhej si ujëvarë drite. Andej shihej një mal dhe një mal tjetër. Pastaj asgjë. Bota ishte e rrethuar me një asgjë të trishtë e të ftohtë e të mjegullt, e cila kishte vënë kufirin e vet aty kundruall, në ato re që mbështilleshin rreth Taraboshit, të atij mali që dimër e verë e fshehte diellin pas supeve të tij. Pastaj nuk ndodhte asgjë, përveç se bota kridhej në një muzg të ngadaltë, i cili ngjitej nga liqeni dhe mbushte me vërshimë të errët tokën dhe qiellin. Atëherë ëndrrat fillonin e lëviznin nëpër natë, shtrinin pamjet e tyre nëpër erë, rrokulliseshin, ecnin tutje, ktheheshin prapa, mblidheshin e zgjeroheshin dhe dikur mekeshin e tëharreshin, si të qenë mbaruar nga një dritësim i palëndshëm. Po ku shkonin pastaj, ku treteshin, ku futeshin, përse nuk ishin më, përse nuk ishin gjithmonë…?

Njëditëzaj, Qazimi i Oruçajve i kishte thënë të ëmës, Hanifës së Oruçajve të Shkdorës, m’i bën rrobat gati, se dua të marr një rrugë të gjatë, vetëm që në mëngjes nuk u nis për rrugë, siç e kishte bërë mend, sepse kishte vënë re se nuk kishte opinga, nuk kishte opinga të reja, nga ato që njerëzit i mbathin zakonisht kur nisen për udhë. I gjeti ca opinga, të tilla që në lagjen e tij i merrnin hua për dasma dhe të nesërmen, me të gdhirë, shkoi në komisariatin e policisë, vdekje fashizmit, liri popullit, dua një leje, për ku, për… për diku larg, për askund… Dhe Qazimi i Oruçajve belbëzoi aq keq sa polici i rojës nuk e ngau më, por e çoi te polici i turnit dhe ai i turnit te shefi i qarkullimit dhe ai i qarkullimit, pasi gogësiti përgjumshëm, e futi në një zyrë të vogël, i dha një copë letër dhe i tha, ik tani, dhe ai iku, por me të dalë që andej u mëdysh, sepse nuk e kuptoi se për ku i kishin dhënë leje të shkonte dhe nuk kuptoi se çfarë ishte shkruar në atë copë letër. U ndal, u kthye, përsëri te polici i rojës. Vdekje fashizmit, liri popullit! Desha të di për ku më është dhënë leja, për ku e ke kërkuar, për aaas… ass.. akund! Mirë pra, për atje të është shkruar, dhe Qazimi i Oruçajve kaloi rrugëve të Shkodrës duke mbajtur pusullën në dorë dhe duke shpejtuar hapat, sepse donte të bënte një udhëtim të gjatë, nga ato që njerëzve, sapo i kujtojnë, u merren mendtë dhe bëhen disi të përhumbur.

Pas tri ditësh, Qazimi i Oruçajve të Shkodrës ishte kthyer në shtëpi i pluhurosur dhe me opingat e shqyera. Njerëzve që e pyetën se ku kishte qenë, u tha se kishte bërë një udhëtim të largët, se kishte shkuar më larg se Fusha e Rrmjait, përtej kodrinave të Bushatit dhe se që andej dikush i kishte treguar Mjedën, por atje nuk kishte qenë. Ishte kthyer prapa, kishte kaluar Urën e Shirokës, kishte ecur një kohë shpateve të Taraboshit, përsëri ishte kthyer te Ura e Shirokës dhe po atë ditë i qe ngjitur kalasë nga prapa, nga ana e Xhamisë së Plumbit, për të ecur pastaj për një kohë nëpër anën tjetër të botës dhe nga ajo anë tjetër e botës e kishte parë Shkodrën si të shtrirë barkas rrëzë liqenit, dhe pastaj kishte dalë në një anë tjetër të botës dhe asaj rruge kishte arritur deri afër Bajzës, atje ishte shtrirë në shpinë, kishte parë retë dhe kishte menduar për retë dhe e kishte zënë gjumi duke shikuar retë, dhe kishte fjetur deri sa ishte bërë një ditë e nesërme, dhe një ditë tjetër e nesërme.

Kur u kthye në shtëpi Qazimi i Oruçajve të Shkodrës, njerëzve që e pyetën se ku kishte qenë, u tha se i kishte rënë botës rreth e rrotull dhe atyre që ishin më kureshtarë, ua tregoi lejen që kishte marrë, vdekje fashizmit, liri popullit, po ku do të shkosh, askund, mirë, ik tani, dhe se atë leje gjatë gjithë atij udhëtimi e kishte mbajtur në dorë dhe se tani, sa nga djersët e sa nga pluhuri, ajo ishte shlyer tërësisht dhe se, po ta shikoje gjatë, të bëhej sikur asgjë nuk ishte shkruar atje, sikur mbi të kishte fryrë erë e shkretëtirës, të atyre shkretëtirave që Qazimi i Oruçajve ndonjëherë i shihte ëndërr dhe se, kur zgjohej, nuk e dinte saktësisht nëse ajo ëndërr kishte qenë e tij. Kishte harruar tashmë si i shpjegonte ëndrrat marksizmi dhe nuk e kuptonte, nëse materia nuk zhdukej, përse boja në lejen e tij pothuajse ishte fshirë.

*

Tani Qazimi i Oruçajve të Shkodrës rrinte dy hapa larg meje dhe, i mbështetur pas murit të kalasë, pinte duhan duke thithur cigaren me mollëzat e fishkura, e me damarët e mavijosur të qafës, e me sytë që i mjegulloheshin, e me mendimet që i merrnin erë dhe i bëheshin fyrtymë. Pikat e shiut, të ngatërruara me erën… Jo, asgjë tjetër, vetëm se Qazimi i Oruçajve të Shkodrës, ndërsa kaloja atë copë kalldrëm që çonte te dera e kalasë, më doli përpara, më shikoi me një palë sy si prej uji të ndenjur, më zuri për llëre dhe më shpuri te njeri prej atyre puseve rrethuar me gurë të bardhë. Dëgjo, meqë je jabanxhi mund të ta them, unë e di se nga del nata që mbulon Shkodrën, që këndej, këtu është vendi ku lindin mendimet, marksizmi e shpjegon mirë, Hegeli nuk e dinte!

Gurët që rrethonin puset nuk ishin krejt të bardhë, por ishin më të bardhë se gurët e tjerë të kalasë dhe bardhësia e tyre ishte disi ujore, e rrëshqitshme, si retinat në sytë e verbër. Të tregoj diçka në besë? Frymës së tij i vinte erë e rëndë, raki dhe kulloshtër. Hegeli ka vdekë në vetmi. Të gjithë vdesin në vetmi! Vetëm materia nuk vdes kurrë!

Kërceu në pus dhe pusi ushtoi disa çaste nga britmat e tij. Pastaj ra heshtja. Pusi i Kalasë ishte dymbëdhjetë pash i thellë.