Duket se 50-vjetori i Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (Tiranë, 20 – 25 nëntor 1972) nuk po afrohet në zoom ashtu siç është, me dritëhijet e veta. Njihet si kuvend shkencor, pritet me u vështrue në mënyrë shkencore. Emocionet gjithsesi janë ftohur, njerëzit e sotëm janë më pak të indoktrinuar. Është rasti që ngjarja të pastrohet nga grimi i një shtëpie politike me drita të kuqe e të trajtohet ashtu siç është, me bukuritë dhe vragat e fytyrës. Të paraqitet në një dritë natyrore, pa regji. (S)a po ndodh?
Ata që shohin përkryerjen te Kongresi, mbulojnë me terr të vërteta të rëndësishme.
Thonë 1:
Ngjarje historike madhore, Shqipëria u bë me “gjuhë të njësuar”, me “gjuhë letrare”. Me terminologjinë e parapëlqyer sot, me gjuhë të standardizuar.
U bë me “gjuhë të njësuar”?
Por Shqipëria e kishte tashmë “gjuhën e njësuar”. Të pranuar mirashejtaz prej të gjithë shqiptarëve, në Veri e në Jug. Themelet qenë shtruar fill pas pavarësisë, nga Komisia Letrare e Shkodrës (1916-1918). Vepër e mendjeve më të ndriçuara nga Veriu dhe Jugu i Shqipërisë. Me këshilltarë dy dijetarë europianë, albanologun e mirënjohur Maximilian Lambertz, i Vjenës (1882-1963) dhe Rajko Nachtigal (1877-1958), akademik i Gracit, me ndihmesë edhe në albanologji. Për shkak të rrethanave politike të kohës, nuk merrnin dot pjesë përfaqësues nga Kosova.
Ani pse emrat më të njohur të Komisisë ishin nga Shkodra e Komisia u mblodh në Shkodër; ani pse shkodranishtja, me një gegnishte të afërt me të, rrinte në krye për traditën më të gjatë të lëvrimit; ani pse austriakët e kishin për zemër Shkodrën me katolicizmin si fe e si kulturë; Komisia prapëseprapë si bazë të drejtshkrimit nuk përzgjodhi shkodranishten. Ajo përzgjodhi të folmen e Elbasanit. Ishte një zgjidhje pajtuese, bashkuese. E folmja e Elbasanit do të ishte urë lidhëse ndërmjet toskërishtes e gegnishtes. E hapur për vlerat e të dy dialekteve.
Për kah kapacitetet ditunore dhe vepra që kreu, Komisia mund të quhet e para akademi shqiptare e shkencave. Me anëtarë meritorë, jo të emëruar. Standardin e Komisisë e mbështeti Zogu (dekreti i vitit 1923 e më pas), e mbështetën qeveritë nën fashizmin (Instituti i Studimeve shqiptare, 1940-1944). Deri në 1972 ky standard përdorej edhe në Kosovë, në administratë, në shtyp e në radiotelevizion, në shkolla. Madje, shkruan akademik Rexhep Ismajli, “Ajo që flasim në Kosovë… në shoqëri, në familje, në situata formale, më shpesh gjysmëformale, nuk është e folmja lokale e akëcilit prej nesh… por thjesht një gegërishte relativisht e standardizuar…”.
Pse u shemb projekti i gjithëpranuar i Komisisë?
Ata që vazhdojnë duartrokitjet për Kongresin, nuk pipëtijnë rreth kësaj pse-je. Nuk thonë një fjalë për ç’arsye u gremis ngrehina gjuhësore e konsoliduar e Komisisë. Ku kishte ngecur, çfarë nuk shkonte në të, pse duhej rroposur për të filluar rishtazi nga e para.
Para se me planëzue shtëpi të re në një truall, duhet shpjeguar pse u dashka prishur shtëpia që është në atë truall; për më tepër vepër arkitektësh në zë, ku banorët ndihen fare mirë.
Pse pra?
Nuk mund të gjejnë argumente për të përligjur rrënimin e standardit të Komisisë. Zgjedhin heshtjen, e kalojnë sikur s’ka ndodhur gjë.
Thonë 2:
Përzgjedhja e bazës dialektore të “gjuhës së njësuar” pas Luftës së Dytë u bë për arsye gjuhësore dhe jashtëgjuhësore.
Si arsye gjuhësore përmendet trajta letrare e toskërishtes. Thonë ajo ka qenë më e përpunuar.
Mbi ç’kritere mbështetet ky pohim? Më së pakti, për të qenë të kujdesshëm, mund të thuhet se shkalla e përgatitjes së njërit ose tjetrit dialekt për të shërbyer si bazë e një shqipeje të standardizuar, është çështje e diskutueshme. Gegnishtja, a s’kishte mbërri kulmin me Fishtën, Mjedën, Migjenin, Koliqin, Arshi Pipën, Martin Camajn? A s’e kishte një traditë shkrimi pesëqindvjeçare? Një gegnishte më e përgjithshme, ajo e Komisisë, a nuk pati zënë rrënjë si kurrnjë tjetër në krejt hapësirat shqiptare? Në Kosovë qe shtrirë edhe në letërsinë artistike.
Si arsye jashtëgjuhësore, për herë të parë përmendet një statistikë e vitit 1927 për vijimin e shkollave. Aty del se numri i njerëzve të shkolluar në bashkitë e Jugut ishte më i madh se numri i njerëzve të shkolluar në bashkitë e Veriut; kësisoj, procesi i zhvillimit të “shqipes letrare” pas luftës, thuhet, nuk ishte pasojë e ndonjë shtrëngimi, ai ishte pasojë e natyrshme e gjendjes kulturore-arsimore.
Këtij “argumenti” i dridhen gjunjët në mënyrë të pashërueshme, ai rrëzohet përballë një qasjeje serioze, profesionale. Nuk dihet ndonjë vend i botës, ku përzgjedhja e bazës dialektore për standardin e gjuhës kombëtare është bërë duke krahasuar numrin e llogaritarëve, teknikëve e togerëve. Këqyret e shqyrtohet diçka thelbësore: sa numri i njerëzve të shkolluar është përkthyer në lëvrimin e gjuhës amtare, në përhapjen e dijes, në zhvillimin e letërsisë, në botime artistike e shkencore, në shtyp, në kulturë. Argumente mund të kërkohen te përgjigjja e kësaj pyetjeje, jo te statistikat e nxënësve që ndjekin shkollën (në Shqipëri s’kishte shkolla të larta).
Këtij “argumenti” i dridhen gjunjët në mënyrë të pashërueshme, ai s’përballon dot një pyetje të vetme: a nuk ishte e njëjta gjendje kulturore arsimore e vitit 1927, kur standardi i Komisisë, mbi një bazë dialektore gege (elbasanishtja), mori hov e po shkonte drejt konsolidimit përfundimtar? Natyrshëm, i gjithpranuar pa kurrfarë shtrëngimi?
Dhe e fundit, vetë statistika e cituar është e paplotë, e mangët. (S)a janë përfshirë në të shkollat katolike? Në shkollat katolike është formuar një elitë e tërë, pa të cilën krejt kultura shqiptare do të ishte e gjymtuar. Në krye të kësaj elite shkëlqejnë emra të mëdhenj të mendimit, të dijes e të letrave shqipe, që dihen prej gjithkujt.
Njerëzit e dijes përballen me të vërtetat, nuk i zbukurojnë e nuk i hijeshojnë, nuk i shtrembërojnë.
Faktet dëshmojnë se projekti i Komisisë u shemb me vendim politik. Ani pse kish qenë mjaft i suksesshëm. Me gjuhën amtare u luajt si me kampionatet e futbollit, numrimi i të cilave mbas Luftës së Dytë nisi nga zeroja. Se para “çlirimit” futbolli s’kishte qenë futboll! Gegnishtja kishte “biografi të keqe”. Ajo kish marrë trajtë kryesisht në krijimtarinë letrare të priftërinjve katolikë, që luftonin për një Shqipëri perëndimore. Ishte lëvruar kryesisht në Shkodër, qytet qëndrestar kundërkomunist. Shkodrën e Malsinë e saj, fill pas “çlirimit”, i kishte pushtuar Mehmet Shehu me urdhër të Enver Hoxhës, duke i kaluar formacionet luftarake nëpër Jugosllavi, në marrëveshje me Jugosllavinë, për t’i goditur prapa shpine shqiptarët në Shqipëri. E folmja e Elbasanit nuk ishte shkodranishtja, por për shkak të trajtave të përbashkëta gege, nuk mund të kishte tjetër fat.
Në veprën ”Në gjuhë dhe “për gjuhë” (Dukagjini, Pejë, 2002) akademik Rexhep Ismajli i bën një skaner të ftohtë pistës, nëpër të cilën makineria e Tiranës mori hov drejt “gjuhës letrare”. Vërehet se në dy sesione gjuhësore të Institutit të Shkencave, mbajtur njëri pas tjetrit brenda tetë muajsh (janar dhe shtator 1952), flitet më fort politikisht e më pak shkencërisht. Në sesionin e parë: “Veprat e shokut Stalin mbi gjuhësinë dhe problemet tona gjuhësore në dritën e këtyre veprave” (26-29 janar 1952) u deklarua se “juga nxori udhëheqësit kryesorë e më të shumë të lëvizjes, ajo i dha kuadrot më të shumta”, ndaj përparësinë do ta kishte dialekti jugor. “Fakti që fjala e Partisë sonë të Punës gjatë luftës nacl. çl. u tha në toskërisht… fakti që sot i tërë populli është mobilizuar me këtë fjalë të Partisë n’akcione të mëdha për ndërtimin e bazave të socializmit… vetë këto fakte tregojnë se populli ynë, me gjithë dialektet që flet, ka një gjuhë kombëtare të përbashkët që përfaqësohet prej toskërishtes”.
Në referat e në diskutime u vlerësua se:
– gjuha e “Buzukut e e Budit me shokë” i përkiste “feudalizmit e fiseve”;
– shkodranishtja ishte “gjuhë e klerit reaksionar”, që synonte “zëvendësimin e një pushtuesi me një tjetër”;
– udha e hapur prej Komisisë Letrare Shqipe ishte “vepër e Austrisë, e Zogut (?!) dhe e Italisë”.
Po tejkalohej edhe vetë Stalini, që kishte thënë se gjuha s’ka karakter klasor!
Duke parë se argumentet profesionale nuk po hynin në punë, A. Xhuvani rreket me përdorë të njëjtat armë, që po përdornin zëdhënësit e pushtetit. “Sikurse ka thënë J. V. Stalini, thekson ai, “marksizmi nuk pranon eksplozione të papritura në zhvillimin e gjuhës””. Me “eksplozion” ka parasysh ndërrimin e menjëhershëm të bazës dialektore të gjuhës zyrtare, pas vitit 1945. Në një imtë dëshpërimi, Xhuvani shpërthen: gegnishten “nuk asht kollaj me e qasë më nj’anë si gunë të vjetër ose me e çue në muze”!
Në vitet që pasuan, deri në Kongresin e Drejtshkrimit, retorika zyrtare u moderua, por politika gjuhësore jo. Politika gjuhësore mbeti e njëjtë.
Çështja nuk është pse u vu në bazë toskërishtja. Si toskërishtja, si gegërishtja, janë gjuhë shqipe, ato janë njësoj të çmuara për çdo shqiptar. Çështja është është pse për gegnishten u gjykua politikisht e jo gjuhësisht; dhe pse vlera të pazëvendësueshme të gjuhës shqipe në dialektin gegë, u përjashtuan artificialisht.
Rrekja me u kapë te numri i nxënësve, që kanë ndjekur shkollën, është rihedhje në treg e tezës jo aq atdhedashëse për “epërsinë jugut ndaj veriut”. Tashmë nëpërmjet një alibie kulturore, që shtërzen prej sforcimit. Nëpërmjet një “look-u” modern, produkt klinikash (jo)estetike.
Thonë 3:
Përcaktuese ishin relievet e dialekteve. Me fjalë të tjera: ndryshimet ndërmjet nëndialekteve të gegnishtes, më të theksuara se ndryshimet ndërmjet nëndialekteve të toskërishtes, e largonin mundësinë e një standardizimi të gjuhës shqipe mbi bazën e dialektit gegë.
Të dhënat tregojnë tjetër gjë për ndikimin e këtyre relieveve.
A nuk është i njëjti dialekt gegë me reliev më të përthyer, që u tregua elastik e i hapur, u standardizua nga Komisia dhe po ecte për bukuri? Kurrfarë ngecjeje nuk pati.
“Ortografia e gjuhës shqipe” e Prishtinës (1964) është tjetër dëshmi kryefortë. Në hartimin e saj bashkëpunuan edhe gjuhëtarë nga Maqedonia, ku gegnishtja përthyhet më fort se kudo me diftongimin e zanoreve. Në Dibër, në Tetovë e më gjerë, thuhet majr për mirë, moj sajzēz (kujtojmë grupin Elita 5) për moj syzezë. Ia dolën përsëri, kurrfarë ngecjeje.
Elasticiteti dhe hapja e gjuhës shqipe në dialektin gegë spikatin qysh në fillimet e shkrimit shqip. Çabej shkruan se te autorët e vjetër shqiptarë “me Gjon Buzukun në krye”, vihet re “më një anë një shkallë mjaft e përpunuar e gjuhës, një gjuhë letrare, më anë tjetër një formë gjuhësore me tipare mjaft të përbashkëta…”. Ai nxjerr përfundimin se “këta autorë nuk kanë shkruar në dialekt me kuptimin e mirëfilltë të fjalës. Ata kanë shkruar në një formë mbidialektore të gjuhës…”. Bogdani (1625-1689), hasian i rrethit të Prizrenit, nuk i rri besnik asaj që quhet kosovarishte. Ndjek gjedhen e shqipes letrare të përdorur në Shkodër e rrethe, duke e pasuruar me kosovarizma e me krijimet e veta. Shkruan se i është dashur që “me djersë të mëdha” të nxirrte në dritë “shumë fjalë plaka e të harruara” dhe po ashtu të shtinte në përdorim fjalë që përdoreshin “në dhé të Shkodrës”. Gjuha e autorëve të vjetër, shkruan Idriz Ajeti, përbën një farë “koineje” të Shqipërisë veriore. Çabej del me përfundimin se gegërishtja e shekujve të 16-të – 17-të ka qenë “më unitare dhe më afër toskërishtes”.
Thonë 4:
Së fundi këmbëngulin: gjithçka u vendos në një kuvend shkencor, në Kongresin e Drejtshkrimit.
Por a është kështu?
Nuk di sa mund të quhet shkencor një tubim, ku kurrkush nuk mund të shprehë një mendim ndryshe. Delegatët nuk kishin aty të drejtë me shpalue ndonjë qasje tjetër, sado modeste. Kongresi u thirr pas faktit të kryer. Rregullat e drejtshkrimit ishin përcaktuar, për to ishte bërë edhe “diskutim popullor”. Duhej vetëm vula. Pjesëmarrësit ishin thirrur për ta duartrokitur. Teleekrani oruellian vëzhgonte prapa zverkut të secilit.
Në Kongresin e Manastirit (1908) qenë paraqitur dy alfabete. Atje organizatorët dhe pjesëmarrësit ishin njerëz të lirë. Ndërsa në Kongresin e Drejtshkrimit nuk u lejua një projekt alternativ, as sa me la gojën. Ortografia e gjuhës shqipe (1964), e hartuar nga akademikët në Prishtinë, ishte vepër shkencore e mirëfilltë. Përfaqësonte vazhdimësinë, pa “eksplozione”. Në gjurmët e Komisisë, rregullat e Ortografisë bazohen në dialektin gegë, por afrohen me toskërishten më fort se çdo projekt parandej. Një sy nuk iu hodh. As sa për sy e faqe. Nuk u përmend kund qenia e tij.
Nuk di sa mund të quhet shkencor një tubim, ku pjesëmarrësit nuk ishin ftuar sipas ndihmesës e kapacitetit shkencor, por sipas kredencialeve politike. Kongresi i mbylli me gjakftohtësi dyert për emra të shquar të dijes, që jetonin në Shqipëri në hije. Midis mungestarëve të mëdhenj spikat një personalitet si Selman Riza. Mendje e rrallë, që Tirana e Beogradi ia gjuanin shoqi-shoqit nga burgu në burg, si top futbolli. Mbasi qe lëshuar mbi të një rrungajë (ortek) përmbytëse fletërrufesh në universitet, profesori i madh qe degdisur ciceron muzeu në një rreth, pa të drejtë fjale si shkencëtar.
As që bëhej fjalë me u ftue dijetarë me vepra nga mërgata, si Martin Camaj, Arshi Pipa, Namik Resuli, Atë Zef Valentini, Karl Gurakuqi. As që bëhej fjalë me u shtrue për debat ndonjë parashtresë e tyre, qoftë edhe pa ia zënë në gojë emrin autorit. Ndonjë citim a referim? Mos e ço nëpër mend. Krejt diaspora përkapej si “mërgatë qyqesh”, mbushur me agjentë të zinj, që komplotojnë kundër Shqipërisë (në Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe, 1980, mungon fare fjala diasporë). Kreja (elita) e saj, po se po. dNë Kongres s’kishte vend për dijetarët elitarë të mërgatës. Të parapëlqyer ishin delegatët e zgjedhur sipas “vijës së masave”. Mes tyre edhe mësues të thjeshtë. Edhe me shkollë të mesme.
Nuk di sa mund quhet shkencor një tubim, ku të gjitha vendimet miratohen 100 për qind, si në kongreset e partisë komuniste.
Nuk di sa mund të quhet shkencor një tubim për gjuhën shqipe, i mbledhur në Tiranë, ku ishte, por nuk ishte patriarku i gjuhës shqipe. Ku ishte, por mungonte Eqrem Çabej!
Mënjanimi i patriarkut
I vlerësuar si dijetari më i madh që ka jetuar e punuar në trojet shqiptare, një personalitet si Eqrem Çabej – akademi lëvizëse mbi dy këmbë të gjata – do ta nderonte cilëndo akademi të kontinentit. A nuk mund t’i ngarkohej atij drejtimi shkencor i kërkimeve për gjuhën shqipe, përfshi veprimtarinë përgatitore mbi njëzetvjeçare për “njësimin” e saj?
Luks i madh të kesh në krye të këtyre punëve një Çabej. Por Shqipëria nuk kishte hyrë në kohën e luksit e të elegancës së dijes.
Shqipëria kishte edhe gjuhëtarë të tjerë të vlerësuar e të mirëpritur: Aleksandër Xhuvani, Mahir Domi, Kostaq Cipo. [1]
Përsëri jo. Për të vënë në jetë politikën e re gjuhësore u shmangën gjuhëtarët, në skenë u thirrën militantë. Drejtuesit e Institutit të Shkencave në vitet pesëdhjetë (M. Konomi, S. Pollo) nuk ishin fare gjuhëtarë. Në vitet gjashtëdhjetë – shtatëdhjetë u parapëlqye A. Kostallari. Gazetar e gjuhëtar, ndihmesa më e rëndësishme e tij kishte qenë për një fjalor rusisht-shqip.
Mbrojtësit fanatikë të standardit të Kongresit bëjnë sikur nuk e vënë re bërrylin që iu vu Çabejt. Nuk e përligjin dot këtë sjellje, që nuk bie erë shkencë. Ndaj zgjedhin heshtjen. Bëjnë sikur s’ka ndodhur gjë.
Çabej nuk e mbështeti kurrë strategjinë gjuhësore, që po ndiqej në vend pas vendosjes së pushtetit komunist. I ashtuquajturi njësim i gjuhës po bëhej nën hije Sizifi. Në lakun e njëzet vjetëve ai përpunoi tri teza, ku e ku larg me strategjinë zyrtare për gjuhën shqipe.
Çabej 1:
Nuk janë pjekur kushtet për standardizim të ri të shqipes. Thotë se “Problemi i formimit të një gjuhe të përbashkët është i lidhur me punën e të dy dialektevet”; ndaj çështjen e formimit të kësaj gjuhe e sheh “të pazgjidhshme, pa u studiuar më parë mirë dialektet e shqipes”. Shprehet kështu në sesionin shkencor kushtuar “problemit të gjuhës sonë letrare kombëtare e problemeve të tjera të gjuhësisë sonë të lidhura me të” (10, 11, 12 shtator 1952). Dialektet le të zhvillohen krahas, natyrshëm; një ditë njëri do të fitojë epërsi, kjo epërsi do të dëshmohet me studime. Pikërisht ai që do të fitojë epërsi, ai të ketë përparësi në përcaktimin e bazës së gjuhës zyrtare. Xhuvani po ashtu: rruga drejt një gjuhe të njësuar shqipe duhet të vazhdojë, mbështetur në traditën kur dy dialektet kanë ndikuar ndërsjellazi te njëri-tjetri. Thelbin e qasjes së tij Çabej e përmbledh në një pyetje, që mbeti retorike: “Si do të vemë ne për bazë njërin nga të dy dialektet, kur nuk janë studiuar mirë as njëri as tjetri?”.
Shtatë muaj më përpara, në sesionin e parë të Institutit të Shkencave “Veprat e shokut Stalin mbi gjuhësinë dhe problemet tona gjuhësore në dritën e këtyre veprave” (Tiranë, 26-29 janar 1952), Çabej qe sulmuar për mënyrën “apatriotike” në studimet e tij. Qe shantazhuar si njeri “pa një thërrime patriotizmi!”.
Ai u mbajt me guxim, me dinjitet. Nuk u trysnua. Nuk doli nga vetvetja.
Çabej 2:
E ndjek si kurrkush ecurinë e gjuhës shqipe. Ia ka kushtuar jetën prej shkencëtari. Nga fundi i viteve gjashtëdhjetë vëren me dhimbje: “Gjuha më një anë ka përparuar, më anë tjetër ka shkuar prapa; më një anë ka pasur një lulëzim, më anë tjetër është stërkequr”. Ku e sheh këtë stërkeqje?
Ai tund një kambanë të frikshme. “Ky zhvillim negativ karakterizohet me largimin e gjuhës së shkruar nga gjuha e popullit. Në këtë kuptim mund të thomi se sot ka gjer diku dy gjuhë ndër ne: më një anë gjuha e shkruar e intelektualëve, më anë tjetër gjuha e thjeshtë e popullit…”. Këtë ua thotë studentëve në një ligjëratë. Është botuar në veprën Hyrje në historinë e gjuhës shqipe, pjesa e parë (botimet Çabej, 2008). Në thelb i rikthehet idesë që ka shprehur qysh në fillim, në sesionin e shtatorit, 1952. “Midis gjuhës ekzakte të shkrimit dhe gjuhës së gjallë të popullit ne duhet të mbajmë një rrugë të mesme. Sa kohë që duam që shqipja jonë as mos të mbetet një gjuhë e pasme (e prapambetur), as mos të bëhet një gjuhë artificiale”.
Një gjuhë artificiale?
Historia jep shembuj të pamëshirshëm. Të gjitha gjuhët e sotme romane, nga siujdhesa Iberike (Spanja, Portugalia) deri buzë Detit të Zi (Rumania), kanë dalë prej latinishtes. Prej latinishtes së shkruar, zyrtare? Jo. Latinishtja e shkruar vdiq e u harrua, sepse u shkëput prej të gjallëve. Mbeti nëpër letra, me të vdekurit. Ndërsa latinishtja popullore, zyrtarisht e papërfillur, rridhte gjithandej e freskët, me gurgullimë. Prej saj u krijuan frengjishtja, italishtja, spanjishtja, portugalishtja, rumanishtja, romanshe.
Historia shpalon përvoja, që ne shqiptarëve nuk na përshtaten. Popujt e latinizuar ishin shumë, kishte boll edhe për t’u ndarë edhe për të mbetur secili syresh i madh në numër. Ne, tërë shqiptarët e bashkuar, jemi pak. Jemi vëlla i vetëm në një katund të madh. Një çarje e pandreqshme e gjuhës së shkruar me gjuhën e folur do të ishte grusht hidraulik në zemër të kombit. Nuk do të mbijetonte kurrnjëra. As “gjuha e shkruar e intelektualëve”, as “gjuha e thjeshtë e popullit”.
“Gjuha e mesme”, që këshillon Çabej, është kundër ekskluzivitetit të një dialekti. Ajo nënkupton hapje për vlerat e qenësishme të dialekteve. Jo përjashtim, por gjithëpërfshirje.
Çabej 3:
Bash në Kongresin e Drejtshkrimit Çabej guxon me ba thirrje për “një gjuhë të përbashkët, tej caqeve shtetërore”. Kjo gjuhë, thotë ai, “mbetet shprehja e një njësie nacionale dhe e një shkalle të caktuar të kulturës së bashkësisë që e flet”. Në formulim të çdo rregulle ai këshillon të jetë e pranishme “vetëdija që është puna për një drejtshkrim të caktuar jo për disa mijë veta, po për katër milionë njerëz, që e kanë shqipen gjuhë amtare”. Aq shqiptarë ishim asokohe në rajon.
Një mospajtim i qartë me shpërfilljen që po u bëhej Kosovës e krejt shqiptarëve në ish-Jugosllavi edhe në fushën e gjuhës. Shpërfillje kundër logjikës shkencore, kundër interesave kombëtare.
Në Prishtinë qe bërë punë e mirëfilltë shkencore, me shumë përkushtim. Dijetarët shqiptarë kishin ecur më shpejt se kolegët në Tiranë. Kishin përfunduar Ortografinë e gjuhës shqipe (1964), që e zumë në gojë.
Tirana zyrtare u tregua e papërgjegjshme përballë veprës së tyre. Heshti në mënyrë fyese, siç heshtet për një letër pa vlerë.
E njëjta heshtje mbuloi jo vetëm Ortografinë. Ajo u shtri mbi krejt ndihmesën e vendosur të akademikëve kosovarë për një standard të përbashkët të shqipes. Një fjalë trimëruese nuk u tha për këtë ndihmesë. Nuk u zu një herë në gojë. U bë e paqenë.
Ky qëndrim kishte prapavijë politike.
Ata prapëseprapë nuk u thyen moralisht. Në konsultën e Prishtinës (1968) vendosin me mbështetë çfarëdo zgjidhjeje që do të parashtrojë Tirana, sipas parimit Një komb – një gjuhë letrare, një drejtshkrim. Në Kongresin e Drejtshkrimit votojnë për projektin që paraqitet. Votojnë politikisht. E bëjnë për interesin kombëtar. Janë deri në fund të vendosur me parandalue krijimin e dy “gjuhëve shqipe”. Ndarja gjuhësore e shqiptarëve në të dy anët e kufirit ka qenë strategji e pandryshueshme e Beogradit. Në memorandumin e Akademisë Serbe të Shkencave e Arteve, 1986, fakti që këtyre dy “entiteteve”, Shiptari e Albanci, u qe dhënë mundësia për gjuhë letrare e flamur të përbashkët, cilësohet “lëshim që prek interesat serbe”.
Konkluzat e Konsultës së Prishtinës u botuan në Tiranë dikur vonë, pas Kongresit të Drejtshkrimit, në përmbledhjen dyvëllimëshe “Probleme të gjuhës letrare shqipe dhe të drejtshkrimit të saj”. Edhe atëherë u botuan të censuruara. Studiuesit e gjejnë përse-në te pjesa e prerë e tekstit. Në pikën 8, njëra prej pikave të hequra, flitet për njësinë (unitetin) e kulturës kombëtare. Kjo pikë ishte formuluar prej një ideologu si Fehmi Agani dhe ishte zbërthyer në diskutimin e akademikut Ali Hadri. Në mënyrë tragjike, ky shprehte bindjen se zgjidhja Një komb – një gjuhë letrare, një drejtshkrim do të kishte “përqafimin e përzemërt të kombit amë”. Zhgënjim i menjëhershëm. U pa se Tirana zyrtare nuk dëshironte kurrfarë njësimi me Kosovën, as kulturor e gjuhësor. Kosova le të ndjekë “rrugën e vet”!
Duket se edhe një tjetër emër i madh i letrave, edhe ai shqiptar toskë si Çabej, nuk pajtohej me politikën që po ndiqej për gjuhën shqipe. Në media qarkullon një shenim, që i referohet prof. dr. David Lukës. I papërgënjeshtruar prej kurrkujt.
“Vetëm një pjesëmarrës i Kongresit të Drejtshkrimit nuk e ka firmosur rezolutën. Ky ka qenë poeti Lasgush Poradeci.
Kur këtë fakt ia kumtova prof. E. Lafes në një tubim në Shkodër, tek përkujtonim N. Joklin, ai fillimisht e kundërshtoi, po pastaj u kujtua dhe më tha se Lasgushi u sëmur sapo mbaroi Kongresi. Ne shkuam në spital t’ia merrnim firmën, më tha ai, por ai nuk ishte mirë, dhe ne u larguam.
Po atë vit, unë e takova poetin në një shoqëri konfidenciale dhe e pyeta me shejtanllëk për këtë mosfirmosje e për këtë sëmundje, për të cilën e kisha marrë vesh se ishte e shpifur dhe e bërë me qëllim. Autori (Lasgushi – m.e.) më vështroi gjatë, pastaj më tha:
– Unë e kam frikë historinë!”
Shkruajnë dhe çuditin
Nuk janë amatorë, por bëjnë pohime amatorësh. Është studiues ai që shkruan:
Edhe pas Kongresit, autorët gegë të traditës janë botuar në gegërisht.
Nuk është e qartë pse duhet sjellë në vemendje ky fakt i njohur. A thua gjatë ose pas Kongresit është hedhur ndonjë mendim me e ndryshue gjuhën e autorëve gegë të traditës, me e kthye Mjedën e ndoshta Pashko Vasën në standardin e bazuar në toskërishten, por pastaj është hequr dorë nga kjo kirurgji gjuhësore e pashembullt? Është hequr dorë, kur dikush i ka thirrur arsyes e ka thënë jo, kjo nuk mund të bëhet, s’ka kuptim, nuk shkon; Kongresi nuk është akt ligjor i jashtëzakonshëm, me fuqi prapavepruese.
Tërthorazi, pohimi i mësipërm le shteg me hamendësue se mund të ketë pasur një nismë të tillë, e cila është hedhur poshtë. Ani pse nuk duket e besueshme.
Shkruan po ashtu:
Mund të verifikohet lehtë se shkrimtarët gegë, si para 1972-shit, ashtu edhe pas këtij viti e kanë përdorur pa pengesë dialektin e tyre në veprat e veta letrare (bie fjala, Llazar Siliqi ose Kolë Jakova kanë vazhduar të shkruajnë në gegërisht). Madje, gegërishtja u lejua edhe në përkthime. Një nga variantet më të goditura të “Zonjës Bovari” në shqip është shkruar në të folmen gege. Ky pohim, thuhet, mund të verifikohet lehtë.
Mund të verifikohet lehtë dhe verifikimi dëshmon të kundërtën. Pas Kongresit, detyrimi për të shkruar “në gjuhën letrare kombëtare” nuk mbeti thjesht porosi; ai u shndërrua në akt ligjor.
Në vendimin e Këshillit të Ministrave të Republikës Popullore të Shqipërisë, nr. 50, dt. 8 mars 1974 “Mbi masat për zbatimin e drejtshkrimit të njësuar të gjuhës shqipe”, pika 3, thuhet: “Në botimet e të gjitha kategorive të përdoret detyrimisht drejtshkrimi i njësuar dhe norma e gjuhës letrare kombëtare”.
Pra detyrimisht.
As një poezi nuk mund t’i përcillet më lexuesit, nëse nuk është shkruar me “drejtshkrimin e njësuar”. B. Beci vëren se qysh prej asaj kohe e “deri më 1992 shkrimtarët nuk kishin të drejtë të zgjidhnin, pra mohohej e drejta e zgjedhjes estetike”. Llazar Siliqi, Kolë Jakova ose Frederik Reshpja nuk botuan më një rresht në gegnishten e mëparshme. Botuan vetëm në “normën letrare”.
Pas Kongresit u thirrën shqipëruesit e mëdhenj, Pashko Gjeçi e Gjon Shllaku, falë të cilëve kryegjenitë e botës së letrave, Dantja dhe Homeri, folën në gjuhën shqipe, në dialektin gegë të saj. Ata u ngarkuan zyrtarisht me një detyrë të veçantë: për t’i ripërkthyer të njëjtat vepra në “gjuhën letrare të njësuar”!
E kam ndjekur me vemendje një intervistë të mjeshtrit Gjon Shllaku në televizion, kur u pyet për këtë çështje. Iliadën e përkthyer në gegnisht e ktheva në gjuhën standard për një botim të ri, tha ai; dhe pas kësaj çfarë doli? Poema doli dhjetëra faqe më e gjatë. Sepse nuk ishte puna vetëm me i zëvendësue grupet ue me ua, r-të e rotacizmit me n, apo â-të (hundore) me ë. Atij i ishte dashtë me dëbue një numër fjalësh e shprehjesh frazeologjike të gegnishtes, shoqet e të cilave nuk mund të gjindeshin në toskërisht. Për ta mbushur disi ikjen e tyre të trishtuar u thirrën parafrazimet. “Më kushtoi nëntë vite të tjera punë. Më habiti shumë kur dolën 327 vargje më tepër” pohon Shllaku në një tjetër intervistë, dhënë shtypit dy muaj para se me ndërrue jetë.
Gjuha e Iliadës në këtë ripërkthim u varfërua. I lëshojmë një sy similitudës së famshme, ku vërshimi i akejve krahasohet me bletën që lëshon, një krahasim i gjatë që merret si shembull përkryerjeje artistike. Në botimin gegnisht ajo nis me vargjet:
Porsi atëherë kur krina e plymtë e bletëve
Del e roit nga vrima e shkambit zgaverr…
Në botimin në “gjuhën letrare kombëtare” vargu i parë është bërë:
Porsi atëherë kur luzma e madhe e bletëve…
Fshirja e epitetit i plymtë, fjalë e burimit indoeuropian të shqipes, kërcet. Ai zëvendësohet me mbiemrin i madh, që nuk arrin dot me u bâ epitet. Mbiemri i madh në këtë kontekst – e, do të thosha, në përgjithësi në poezi – tingëllon i çngjyruar, nuk krijon kurrfarë ndjesie poetike. Edhe muzikaliteti i vargut venitet.
Sa për Zonjën Bavari “në të folmen gege”, me gjasë është lajthitje ose lapsus. Romani në gegnisht i Floberit, përkthim i Zekeria Rexhës, është botim i hershëm, shumë vjet para Kongresit.
Tre tenorë të mëdhenj, këndojnë ndryshe
Tre tenorë këndojnë bashkë një këngë tjetërqysh. Tri realitete thërrasin për vemendje cilësisht të re për gjuhën shqipe.
Realitet 1:
Tashmë edhe ata që thurin panegjerikë për Kongresin, nuk bëjnë sikur i besojnë përrallës për standardin “si një koine sui generis, në të cilën janë shkrirë organikisht elementet e përbashkëta të të dy dialekteve dhe elemente të veçanta të tyre…”.
E vërteta nuk mund të mjegullohet më. U privilegjua një dialekt, u gradua “gjuhë letrare”, “gjuhë e njësuar”, ky është fakti. Kongresi i Drejtshkrimit i dha fund kohës kur bashkëpunonin të dy dialektet. Kur shkonin drejt zbutjes shkallë-shkallë të dallimeve.
Dihet se një dialekt, qoftë edhe më i pasuri e më i përpunuari, është më i varfër se e tërë gjuha. Ndaj lihen hapur dyert për të thithur vlerat e dialektit ose dialekteve të tjera. Këto dyer në Tiranë u mbyllën. Politika përjashtuese për vlera të qenësishme të shqipes në dialektin gegë e varfëroi gjuhën zyrtare. Ia cungoi fuqinë shprehëse.
Realitet 2:
Shqipëria ka një milion halle, por gjithsesi rreshtohet në kampin e vendeve (gjysmë) të lira.
Kosova u bë e pavarur.
Shqiptarët në Maqedoninë e Veriut, në Mal të Zi e në Kosovën Lindore kanë më shumë të drejta e liri demokratike.
Në krejt hapësirat e veta në Ballkanin Perëndimor, si dhe në mërgatë, shqiptarët lëvizin lirshëm. Shkojnë e vijnë te shoqi-shoqi. Shkëmbejnë mallra, kulturë, vlera. Shkëmbejnë dashuri.
Vetëm gjuha zyrtare vazhdon me i këqyrë ftohtë. Gjithnjë me të njëjtin kostum të ngrirë, prerë e qepur në një kohë pa liri.
Rrethanat e ftojnë me iu afrue më shumë shqiptarëve, me qenë familjare me të gjithë ata. Thjesht: me i çlirue me kritere shkencore potencialet e brendshme, që ka vetë shqipja.
Realitet 3:
Dy prirje madhore spikatin në këtë botë, ku na ka hedhur Krijuesi. Integrimi europian dhe globalizmi. Integrimi europian është strategji mbarëshqiptare.
Një shqiptar i emigruar në një vend fqinj, më shkruante për takimin me ambasdorin e Republikës së Shqipërisë, të akredituar aty. “Na ndihmoni me libra, që t’u mësojmë fëmijëve shqip, iu lutëm ambasadorit. Mësojuni gjuhët e huaja, pa shqipen e mësojnë vetë, po të duan!, na u përgjigj ambasadori”. Nënçmimi i vlerave kombëtare është shndërruar në përmasë të politikës shtetërore.
Bashkimi Europian është thyezim vezullues ngjyrash të bashkuara në liri. Gjuhët e identitetet kombëtare i sheh si pasuri. Ne marrim peshën e duhur në BE vetëm duke hyrë si shqiptarë, me ADN-në e me tiparet që na identifikojnë. Vetëm duke i dhënë diçka Europës nga vlerat tona e duke u pasuruar me vlerat e saj. Mos ia ul pazarin vetes, se boll ta ulin të tjerët, thotë një këshillë e moçme.
Te kjo dukuri planetare, që quhet globalizëm, të gjithë japin diçka për të fituar diçka. Por rreziqet për të vegjëlit e pambrojturit janë më të ndjeshme. Në mos u kujdesshin për veten, mund të humbin shumëçka.
Kush jemi ne, krahasuar me Francën e me Gjermaninë, për shembull? Vende të mëdha e të zhvilluara, me vetvetësi (identitet) të qartë, secili me standard gjuhësor të kristalizuar. E prapëseprapë ndërmarrin reforma në gjuhët e tyre. Gjithnjë kërkues, e ftojnë brezin e ri me ba më shumë. Po ndiqja në televizionin francez një bisedë të regjistruar të akademikut Zhan d’Ormesô (Jean d’Ormesson, 1925-2017), shkrimtar, gazetar, filozof. Shtjelloi do mendime për frengjishten dhe tha këto punë duhet t’ua lëmë në dorë të rinjve. “Nuk mund të presim shumë nga akademia e prostatës… Këtu bëj pjesë edhe unë”, shtoi gjithë humor. Ka qenë afro gjysmë shekulli anëtar i Akademisë Franceze.
Ka fusha ku duhet të tregohemi “proteksionistë” metodikë. “Proteksionistë” te vlerat kombëtare, te gjuha shqipe. Duke e dashur dhe vlerësuar çdo tingull të gjuhës shqipe. Duke ia ndier çdo dhimbje. Duke e mbrojtur në çdo qelizë. Asaj i duhen kundërtrupat, që e bëjnë imune. A ngjizen kundërtrupat me duartrokitje për çka është bërë para pesëdhjetë vjetësh, me frymëzim marksist, orëellian?
Gjuha shqipe thërret:
1. Me e mbrojtë nga agresioni i vetvetishëm, i pandalshëm, i gjuhëve të huaja. I anglishtes sidomos. Herë-herë të krijohet përshtypja sikur shqipja është e përndjekur në atdheun e vet, në Shqipëri. Gjithfarë virusesh po ia shkërmoqin strukturën gramatikore, po ia bjerrin fjalët. Ndërtime fjalish përmbys, struktura të huazuara. Shprehje kalk. Derdhazë fjalësh të huaja, të panevojshme. Në jetën politike, në zyrat e larta të shtetit, në media, në praktikën gjyqësore, në veprimtaritë kulturore e të ekonomisë së tregut, në institucionet shëndetësore, njësoj. Një kompleks inferioriteti, i shfaqur në trajtën e snobizmit e të kozmopolitizmit, e shndërron shqipen nga zonjë në Hirushe. Do fjalë anglisht e nëpërkëmbja e gjuhës amtare nuk dëshmojnë kulturë. Dëshmojnë kundërkulturë. Konica thoshte: “Do të flasësh turqisht? Fol turqisht. Po kur më flet shqip, lëshoje më n’janë turqishten, mos fol si ato robeshat arapka, që sillnin qëmoti pashallarët në Shqipëri”.
Shqipja dhe anglishtja nuk janë alternativë e shoqja-shoqes. Shqipja është në shtëpi të vet. Shqipen s’e kemi vetëm gjuhë amtare. Shqipen e kemi identitet. Ku është shuar gjuha shqipe, janë shuar shqiptarët, as varret nuk u dihen.
Anglishtja e gjuhë të tjera janë jetike për zhvillimin e integrimin, për qytetërimin tonë. Gjithsecila në vendin që i takon.
Qeverisë nuk i dhemb. Qendrat akademike nuk bëzajnë. Këndon vetëm ndonjë zog i rrallë, i vetmuar, kryesisht nismë vetjake. Media hap ekranet për gjithfarë emisionesh, që ndotin shoqërinë me kundërvlera. Ndonjë dritare që rrit ndjeshmërinë për gjuhën shqipe? “Reality shoë” më mirë!
Gjuha shqipe thërret:
2. Me iu nënshtrue një reforme, që ka shpirt. Që e mbron, ia rrit fuqinë, i çliron energji të brendshme.
Reforma gjuhësore, thelbi i saj
Duke luajtur rëndë me gjuhën, u krijua një precedent i rrezikshëm. Por shoqëria shqiptare nuk mund të përsërisë politikën e precedenteve, qoftë edhe me synimin më të mirë. Liria nuk është negativi i diktaturës. Është dritë e frymëmarrje në përmasa, që robëria nuk i njeh.
U bë si u bë, nuk shtrohet çështja me e zhba standardin. Kjo nuk mund të bëhet dhe nuk duhet të bëhet. Këtij qëndrimi i jam përmbajtur përherë. [2]
Çështja shtrohet, përkundrazi, me e shpëtue standardin. Me e mbrojtë nga brejtja dhe zhbërja e brendshme, që për ditë jep shenja të qarta. Standardi po zbythet. Po zhgalitet. E sheh veten gjithnjë e më të shpërfillur. Media dhe ligjërimet publike s’e respektojnë. Ligjërimi popullor as që do me ia ditë për të.
Si me e shpëtue?
Zonja e madhërishme Kohë thotë një reformë gjuhësore është domosdoshmëri. Një reformë e mençur, e guximshme, që i rreh zemra shqip. Pa e prekur bazën toskërishte të standardit.
S’ka nevojë me e shpikë. Thelbin e saj e gjejmë te Çabej.
Reformë që i mbyll shtigjet e shndërrimit të standardit në “gjuhë të pasme”, siç paralajmëron Çabej.
Reformë që e sheh shqipen si gjuhë “për katër milionë shqiptarë”, siç tërhiqte vemendjen Çabej. Tashti “katër milionët” janë bërë shtatë a tetë milionë, ani pse pikë e pesë nëpër botë.
Reformë gjithpërfshirëse, me orientim nga “rruga e mesme”, që këshillon Çabej. Duke hapur dyert për pasuritë qenësore, të shkelmitura për arsye jashtëgjuhësore. Hapje me logjikë shkencore, që këto pasuri të përthithen e të shkrihen natyrshëm në standard.
Po përmend rrëshqitazi, për së kiemi, jo për herë të parë, disa prej këtyre pasurive. Për to kërkohet studim i plotë.
– Paskajorja.
Si kategori foljore, mënyra paskajore përfaqëson kulmin e abstraksionit gramatikor në sistemon foljor të një gjuhe. Përbën formën më përfaqësuese të foljes përkatëse. Kongresi i Drejtshkrimit vulosi dekretin, që e kish dënuar me vdekje. Asgjësimi artificial i paskajores do të thotë asgjësim i vetisë më të lartë abstraguese gramatikore të gjuhës.
Përdorimet, funksionet dhe ngjyresat e saj janë të pafundme. [3] Kishte hyrë edhe në jug. E ka Naimi të Bagëtia e Bujqësia. E ka Konica në shkrime e në përkthime. E ka Mihal Grameno te Për mëmëdhenë. E ka vlonjati Izuf Luza, e përdor edhe pas Kongresit të vitit 1972. E kanë disa këngë popullore të kënduara në Toskëri. Është në dokumente e shkrime të luftës, vetë diktatori e përdor dendur. Në sesionin e Institutit të Shkencave, janar 1952, Dh. S. Shuteriqi printe në krye të politikës zyrtare për “gjuhën e përbashkët”, por për paskajoren lufton. Pohon se “infinitivi ka mot që ka hyrë në toskërishte”. Për t’i dhënë dukurisë tharmin e duhur politik, shton”: “Masat punuese kanë filluar ta përdorin. “Zëri i Popullit” ilegal mund të dëshmojë mirë për këtë”.
– Nëntipi i zgjedhimit me onj.
Sh. Demiraj e vlerëson “jo vetëm për vjetërsinë, por edhe për gjallërinë e madhe”. Ve në dukje se mbaresa onj është shumë e moçme në gjuhën shqipe; latinizmat e kanë gjetur në këtë gjuhë dhe e kanë gjetur aq prodhimtare, saqë u përfshinë edhe vetë brenda këtij tipi zgjedhimi, u përthithën prej tij.
Shijojmë muzikalitetin e këtij vargu mjedian, prej Andrrës së Jetës:
Nalt orteku ushton për mneri
Tuj fundue çetinë e lis…
Hap fjalorët e gjuhës shqipe të hartuar nga Akademia e Shkencave, nuk është kund folja me fundue, fundoj. As mjaft të tjera të ndërtuara ngjashëm. Nëntipit me onj/ oj, shumë i moçem në gjuhën shqipe, i është vënë bërryli në të mirë të nëntipit me os, të huajtur nga greqishtja.
Të njëjtat folje, zgjedhuar me oj ose me os, në mjaft raste ndryshojnë edhe kuptimisht. Për shembull folja me (u) palue – prej këtu i paluem, i paluet, ndajfolja paluet – bart kuptime e ngjyresa që nuk i ka palos. Prej saj janë krijuar fjalë të reja: emrat paluk, palukë, paluskë, palushkë, paloqe, mbase edhe palungë; emra të përdorur edhe si mbiemra: paluskan, paluskane; mbiemri sypaluet, i përdorur edhe si ndajfolje; pasthirrmat palou, palonu/ palouni, që përdoren si kallëzues vetëm në mënyrën urdhërore përkatësisht njëjës e shumës; edhe një numër shprehjesh frazeologjike si paloi bishtin, paloi veshët, palon pare (lekë) e të tjera. [4]
– Emrat prejmbiemrorë e prejfoljorë të gjinisë asnjanëse të tipit të pirët, të veshurit.
Janë në përdorim në të dy dialektet, në të shkruar e në të folur. Te Sami Frashëri gjejmë të gjatëtë, të gjerëtë, të lartit, të mathtë (prej madh), të lindurit, të perënduarit. I përdor për të plotësuar mungesën e emrave abstraktë ose për t’i shprehur më mirë nocionet përkatëse. Në Korçë kam dëgjuar një duhantar kah i thotë me humor shokut, që mëtonte se e kish lënë duhanin, por prapë po i lypte cigare: “Që e ke lënë duhanin e shikoj, por s’po kuptoj e ke lënë në të pirë apo në të blerë?”. Nëpër krijimet e mjeshtrave si Konica e Kuteli (në rrëfenjat) ndeshen dendur e me ngjyresë të veçantë. Jetësia e këtij tipi emrash duket edhe te aftësia fjalëformuese. Konica përdor të mosardhurit, të moskuptuarit, të mospasurit.
Emrat asnjanës të pirët, të veshurit, te shkruarit nuk janë të njëjtë me sinonimet pirje, veshje, shkrim. Te emrat asnjanës theksi kuptimor bie më shumë mbi veprimin si ecuri (proces); te tipi i dytë kjo ecuri ose është e përfunduar ose theksi është kryesisht te përfundimi i tij. Kur thua në të mbaruar të drekës kuptimi është aty kah mbarimi, afër fundit; kur thua në mbarim të drekës kuptimi është kur mbaroi dreka.
Përgjithësisht këta dy tipa emrash nuk zëvendësojnë njëri-tjetrin. Te fjali si nuk pushon së qeshuri/ së qari, në vend të emrit asnjanës në rasën rrjedhore të qeshurit, përkatësisht të qarët, nuk mund të vihen emrat qeshja ose e qeshura, përkatësisht qarja ose e qara. Pra nuk mund të thuhet nuk pushon qeshjeje/ qarjeje ose nuk pushon së qeshure/ së qare.
Këta emra foljorë asnjanës, rrallë janë përfshirë në fjalorët e Akademisë. Ashtu si dhe emrat femërorë të tipit e qëndisura, e veshura për qëndisja, veshja, të krijuar prej emërzimit të mbiemrave e me përdorim bukur të gjerë.
– Fjalori.
Pasuria e fjalorit të gjuhës shqipe u cungua dhimbshëm. Në sesionet që u përmendën, Shuteriqi shfaqet i përçudnuar. Edhe sa i përket leksikut, “veriu nuk është më i përparuar se jugu”, thotë. Por “edhe sikur të ndodhte që dialekti i veriut të ishte më i pasur nga ai i jugut në leksik… do të duhej që thesari leksikor i veriut të ishte më i përparuar”(!). Studiuesit rrudhin supet të çmeritur: ç’do të thotë nga pikëpamja gjuhësore “thesar leksikor më i përparuar”?! Ndihet se brenda folësit ka pasur dyluftim. Shuteriqi i letrave, i dhunuar prej Shuteriqit të partisë, formulon fjali të vajtueshme edhe për një amator.
Në një intervistë për shtypin e Tiranës, me rastin e marrjes së çmimit Pena e Argjentë (dhjetor 2004), Robert Elsie shprehet me dhimbje: “Unë vuaj shumë për fjalor, sepse kur lexoj letërsi shqiptare dhe kur has një fjalë që nuk e kuptoj, zakonisht nuk e gjej në fjalorin e Akademisë. Kjo më mërzit shumë… Fjalori i shqipes zyrtare [5] është vetëm gjysma e gjuhës së vërtetë”.
Autori i këtyre shenimeve ka njëjtësuar raste, [6] kur nëpër fjalorët normativë të Akademisë janë përzënë fjalë të burimit indoeuropian të shqipes, që përdoren edhe sot e kësaj dite në dialektin gegë dhe që janë ngulitur edhe nëpër emërvende (toponime), duke i zëvendësuar me fjalë me gurrë sllave, greke ose turke! Këto fjalë dhe të tjera të dëbuara janë gurë qosheje. Për peshën që kanë në fondin leksikor të gjuhës, një numër syresh Çabej i ve në thierzën e dijetarit, i zbërthen në Studimet etimologjike në fushë të shqipes.
Pasuria dhe zhvillimi i një gjuhe spikatin në fjalët që shprehin nocione abstrakte e te caqet (skajet, termat) kozmogonike, që lidhen me hapësirën e me kohën. Ato kallëzojnë për shkallën e të menduarit abstrakt të një populli. Caqet nga jeta politike, administrative, juridike, ekonomike e kulturore dëshmojnë shkallën e qytetërimit gjatë qindvjeçarëve jo më pak se muret e kështjellave, shtatoret e amfiteatrot. Janë dhjetëra a më shumë fjalë të terminologjisë së kozmosit, të shkencave natyrore, të teknikës, të arteve, të sporteve, të artit të qeverisjes, të ekonomisë së tregut, që i ka krijuar gjuha nëpër mote, me brumin e vet në dialektin gegë. I kanë qëmtuar e përdorur Gazulli, Fishta, Koliqi, shqipëruesit e Dantes e të Homerit, Pashko Gjeçi e Gjon Shllaku. Gjinden në kushtetutat e moçme si Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe Kanuni i Skanderbegut, në krijime popullore, rrjedhin në të folurit e përditshëm. Me to gjuha shqipe mund të hahet (të konkurrojë) edhe me latinishten e me greqishten e vjetër, ose me gjuhë bashkëkohore, që njihen si “të mëdha”.
Në fjalorët normativë të Akademisë gjen gjithfarë dysorësh nëndialektorë, që përdoren “në fshatin tim”. Por fjalë si këto që përmendëm, dalin “tepër”. Edhe kur “pranohen”, shpesh zhvleftësohen me shenimin krahin. – krahinarizma! [7]
Fanatizmi pjell herezinë
Mbrojtësi i rrejshëm të lëshon në kurth.
Me ose pa dashje, disa mbrojtës të standardit të sotëm janë të rrejshëm. E trajtojnë si lule mos më prek. Çdo vështrim kritik të tij e shohin me drithërimë, e përjetojnë si lëndim. Çdo përmendje e gegnishtes ua çon flokët përpjetë, thua pasuritë e këtij dialekti nuk janë gjuhë shqipe. Mos e rrok fort, se po ia da frymën!, thotë populli. E rrokin nga dashuria për shqipen, apo nga ndonjë dashuri a nostalgji tjetër?
Gjuha nuk mund të përparojë e shkëputur prej ligjërimit të rrjedhshëm popullor. Nuk mund ta ruajë freskinë, e mbyllur me shtatë palë dryna. Është qenie e gjallë, rikrijohet çdo ditë. Nuk mund të mbijetojë në formalinë.
Në mos u çeltë shtegu për reformë gjuhësore, mbetet hapur rruga për anarki gjuhësore. Te shkallëshkallshme. Për “rebelim” të heshtur kundër gjuhës zyrtare.Spontan, të rrëmujshëm, të çorganizuar. Më fort se sot, pasojat do të dhembin nesër, kur do të jetë vonë. Uroj të jem gabim, por ndeshtrasha kështu thotë. “Fanatizmi pjell herezinë”, na kujton Niçja me gojën e Zarathustrës.
Lasgushi thoshte “kam frikë nga historia”. Fanatikët “Mister njet” s’kanë frikë nga historia? S’e kuptojnë, apo nuk duan ta kuptojnë Kohën? Pse kaq armiqësi ndaj ndryshimit, ndaj një reforme që s’kërkon përmbysje, përkundrazi, kërkon ringritje, rijetësim, ose, po të përdor një fjalë të huaj, “rivitalizim” të kryevlerës, që na njëjtëson si shqiptarë? Nga syri i cilit Big Brother druhen sot, apo dikush e ka Big Brotherin brenda vetes? Rishtazi na shti në mendime Niçja, me Zarathustrën: “A di të bëhesh gjykatës dhe xhelat i ligjit tënd?”.
Heshtja për të keqen të bën pjesë të së keqes. Unë nuk dëshiroj me u ba pjesë e së keqes. Unë kam frikë nga historia. Prandaj flas.
[1] I fundit ndërroi jetë herët.
[2] Çështjet kryesore që përmblidhen në këto shenime, autori i ka trajtuar në një numër botimesh të mëparshme: “Gjuha shqipe në bunker?!” (“Gj. Fishta”, 2005), ribotuar me disa plotësime si parathënie e Fjalorit të Gjuhës Shqipe (“Gj. Fishta”, 2006); “Gjuha shqipe me një mushkëri” (“Gj. Fishta”, 2008); “Gjuha shqipe dhe ëndrra e një nate vere” (“Gj. Fishta”, 2009), “Dritëhije në fjalorët e Akademisë – gjuha shqipe apo gjuha e fshatit tim? –“ (ALSAR, 2018); “Drejtshkrimi i gegnishtes ose gegnishtja e standardizueme (ALSAR, 2021); “Karakteri shqiptar dhe etimologjia e emrit gegë” (ALSAR, 2021). Autori i ka shtjelluar dhe në medie.
[3] Për më hollësisht shih M. Elezi, Gjuha shqipe në bunker?!, vep. e cituar.
[4] Për më shumë shih M. Elezi, Fjalor i Gjuhës shqipe, Gj. Fishta, 2006.
[5] Vihet re, albanologu i shquar përdor cilësimin shqipe zyrtare.
[6] M. Elezi, Gjuha shqipe në bunker?! dhe Dritëhije në Fjalorët e Akademisë, vep. të cituara.
[7] Më hollësisht shih M. Elezi Dritëhije në Fjalorët e Akademisë dhe Gjuha shqipe në bunker?!, kreu Fjalët abstrakte e kozmogonike dhe caqet, vep. të cituara.
