1. PAANËSISHT: RRËNJËT NË KOHËT HOMERIKE
Duke u cytur edhe nga vërejtja që bëri ai për keqinterpretimet (jo vetëm) mediatike të Kanunit, fillimisht po lëshojmë një sy nëpër disa pika kyçe të këtij. Është sy paksa i veçantë, shoqëruar prej një zëri të largët. Prej një studiuesi të huaj. Të ftohtë, të paanshëm.
Mbi njëzet vjet të shkuara, diku në fillim të viteve 1990, e përditshmja Nju Jork Tajms (New York Times) pati botuar një shkrim me vlerësime për Kanunin e Lekë Dukagjinit.Me sa më kujtohet, qe me rastin e një botimi të veprës në anglisht. Këtë shkrim e pati përkthyer në shqip gazeta shqiptaro-amerikane Illyria. Prej saj e mori dhe e ribotoi gazeta Bashkimi, që vazhdonte me dalë në Tiranë si e pavarur.
Gati e kisha fshirë prej kujtese, kur ndonja dhjetë vjet më vonë, në fillim të viteve dy mijë, vjen jo një shkrim, po një libër, që kishte në qendër Kanunin e Lekë Dukagjinit. Libri s’e kish burimin në Amerikë, megjithëse autori pohonte se atje, në kontinentin e madh të Lirisë, kish pasur një coup de foudre, dashuri me shikim të parë, me këtë trashëgimi të rrallë të botës shqiptare. Libri vinte prej një vendi tjetër demokratik e shumë të zhvilluar, por me qytetërim, tradita e madje ngjyrë tjetër. Dijetari japonez Kazuhiko Yamamoto, profesor i universitetit Kyushu, kish përgatitur përmbledhjen me studime “Struktura etike e Kanunit dhe nënkuptimet e saj kulturore”. Në gjuhën shqipe e kishte sjellë Dr. Selahedin A. Velaj. Nëpër disa rrethe të ngushta në Tiranë fillimisht qarkulluan do kopje të printuara drejtpërdrejt nga kompjuteri dhe të fotokopjuara. Dikush i kish sjellë dorazi prej SHBA. Autorit të këtyre shënimeve ia dha Profesor Ramadan Sokoli.
Profesor Yamomoto vëren gjëra të tjera nga ato që jemi mësuar të dëgjojmë shpesh edhe në ditët e sotme. Sidomos nga një pjesë e politikës dhe e medias afër saj, që vazhdojnë me e lye Kanunin me peshkve.
Dijetari japonez nuk e di gjuhën tonë. Megjithatë duket sikur flet me shqipe të kulluar.
Gjëja e parë interesante që bie në sy në librin e Prof. Yamamotos është ngjashmëria që gjen ai në strukturën etike të Kanunit, në mes koncepteve etike të tij (besa, nderi, buka, miku, gjaku, hakmarrja)[1] dhe koncepteve etike që gjinden te Homeri e më pas te Eskili e Sofokliu. Pra kemi të bëjmë me të njëjtën kulturë të Ballkanit të moçëm, me një tjetër dëshmi se shqiptarët janë tepër të hershëm në trojet e veta. Më së pakti, bashkëkohës me grekët e vjetër e me Homerin.
Siç dihet, ngjarjet e Iliadës dhe të Odisesë i përkasin një shoqërie pa autoritet shtetëror. Ndërsa në kohën e dy tragjikëve të mëdhenj, Eskilit e Sofokliut, bashkëjetojnë shoqëria pa autoritet shtetëror dhe forma të këtij autoriteti, të përvijuara në qytet-shtetet e lashta greke.
Pikërisht këtu hapet çështja e dytë interesante në librin e studiuesit nga Lindja e Largët. Ai nënvizon se Kanuni përbën një sistem vlerash që gjallon në shoqëritë pa autoritet shtetëror.
Tërthorazi ky nënvizim jep një përgjigje zhurmës për gjallërimin e përfolur të Kanunit në Shqipërinë e kapërcyellit.
Ky gjallërim i mëtuar është krejt i diskutueshëm. Të paktën në përmasat për të cilat flitet. Shumë vrasje që i janë veshur Kanunit s’kanë pasur e s’kanë kurrfarë lidhjeje nën këtë diell me të. Janë kryer prej kriminelësh ordinerë, prej njerëzish me maska e çorape të zeza në krye, janë larje hesapesh plot shëmti midis tyre e midis grupeve të ndryshme keqbërëse. Janë aq larg Kanunit sa ç’është larg tij ngujimi i grave e i fëmijëve. Me Kanun gratë jo vetëm nuk ngujohen, por i paprekshëm është cilido gjakës që ndodhet thjesht në shoqërinë e një gruaje. Në një emision të BBC-së me titull “Hakmarrja, një pjatë që shërbehet shumë e ftohtë në Shqipëri”, intervistohet një mësuese, që kujdeset për fëmijët e ngujuar. “Nëse do të ndiqnin rregullat e Kanunit, ata nuk do t’i vrisnin gratë dhe fëmijët. Por në ditët e sotme ata nuk ndjekin as rregullat e Kanunit, as ligjet e shtetit”. [2] Te trajtimi i gruas në Kanun do të ndalemi më pas, veçanërisht në kreun VIII.
Kjo është një anë e pamjes. Por jo e tëra.
Anën tjetër e përbëjnë rastet kur duket sikur Kanuni përnjëmend ka gjuajtur hidhët, me dorë të rëndë. Duket apo ka gjuajtur?
Më shumë se gjuajtje të Kanunit, janë gjuajtje të shajnisë, fantazmës së tij. Fantazma e tij e përçudnuar endet kohë pas kohe dhe qet verbërisht. Vret në moh, duke fshehur fytyrën, siç bëjnë burrecët. Zbraz pushkën edhe mbi fëmijë!
Pse shajnia e tij zgjohet?
Yamamoto ve në dukje se Kanuni përfaqëson një shoqëri pa autoritet shtetëror. Nga kjo del se ajo që i ka shtyrë njerëzit në Shqipërinë e kapërcyellit me i ba thirrje Kanunit, është mungesa de facto e autoritetit shtetëror, pafuqia e tij. Njerëzit janë trishtuar duke parë largim të kriminelëve “në drejtim të paditur” ditën për diell, nëpër duart e policisë; janë mërzitur duke ndjekur gjykimin e rremë të tyre; janë skandalizuar duke vënë re lirimin përkundrejt shumave të majme ose për shkaqe të tjera të dyshimta, deri te lidhjet e kriminelëve me segmente të fuqishme të politikës. Këto u bënë të theksuara sidomos në vitet me parlament Dushku, [3] që pasuan trazirat e dhunshme të 1997-ës. Kemi qenë më mirë në atë kohë (të diktaturës), të paktën kishte rend e siguri, psherëtinin të dëshpëruarit e shpresëhumburit. Duke lypur rrugëdalje, dikush i bënte thirrje Kanunit: ku je, eja na ndihmo. Por Kanuni nuk mund të vinte. Kanuni kishte shkuar te të shumtët. Nuk mund të ngjallej. Në vend të tij lëvizi një hije. Këtu jam, u përgjigj hija, duke dalë prej varrit. Ishte shajnia e Kanunit. Fantazma e tij.
Fantazma pi gjak. Nuk njeh kurrfarë rregulli të lojës, nuk përfill ligj të dikurshëm as ligj të sotëm. Tollovi në media. Kakofonia e rretheve të caktuara të medias, të shoqërisë civile dhe të politikës shan e mallkon Kanunin. Ia drejton gishtin: ja gjaksori!
Të tjerë të shpallur a të vetëshpallur pleqnarë e pajtues gjaqesh, emra të sinqertë dhe emra të dyshimtë, bëhen pronarë të Kanunit, ndërmarrin nisma “me reformue Kanunin”. Diku në fillim të viteve dymijë në ekranin e televizionit publik, që paguhet me taksat e shqiptarëve, u shfaq një tubim butaforik (ka pasur dhe të tjerë?) me nismëtarë që mbanin fjalime nën vezullime kamerash. Në këto tubime do të “reformohej Kanuni”. Shoqëria do të jetojë prapë me ligjet e Kanunit dhe do të shpëtojë nga vrasjet!
Pikënisje krejt e mbrapshtë. Duke kërkuar “reformimin e Kanunit”, çfarë kumesh përcjell?
Në parim, bën kompromis me Kanunin. Pranon se atij mund t’i zgjatet autoriteti. Kur? Në fillim të qindvjetëshit të 21-të, kur Shqipëria sheh nga NATO e BE dhe rreket me kapë një herë e mirë trenin e Europës. Një Shqipëri e tillë s’ka nevojë për kanun në kurrfarë trajte. Ka nevojë për shtet ligjor modern, pikë.
Në anën tjetër, duke ngulmuar te “reformimi i Kanunit”, ia vesh atij krimet e kryera prej shajnisë së tij. E padrejtë, e pasaktë.
Më së fundi, Kanuni nuk është akt ligjor që mund ta ndryshojnë e ta shfuqizojnë sipas qejfit politikat e ditës, qeveritë këmbëholla e jetëshkurta, që shkojnë e vijnë çdo dy a katër vjet. As veglat e tyre, që flasin për paqen shoqërore dhe syrin ua shkelin pareve. Mbi një monument madhështor si ai mund të lënë gjurmë vetëm epokat.
Më shumë se vënie e gishtit te dorasi, valakama kundër Kanunit tingëllonte si alibi e pafuqisë së shtetit, e zhytjes së tij, e fjetjes në një shtrat me krimin e me kriminelët. Asnjë zgjidhje e qëndrueshme nuk mund të shpejtohej dhe nuk mund të shpejtohet duke sharë mbarë e mbrapsht Kanunin. Çerdhja e krimit të sotëm nuk mund të kërkohet te Kanuni. Çerdhja e krimit të sotëm quhet mungesë shteti ose shtet i lig, i dobët, i korruptuar. I krimbur, me stërkëmbësh nga brenda.
Përfundimi është si në një ekuacion të thjeshtë. Kanunit përfaqëson një shoqëri pa autoritet shtetëror; për me shmangë gjallërimin në çfarëdo trajte të tij, hije ose jo hije, shoqëria duhet të bëhet me autoritet shtetëror. Të njëmendtë, energjik, veprues. Me këtë logjikë i kish folur Edit Durhamit një hotjan pa shkollë, para se ky vend me u ba shtet. Jam kundër gjakmarrjes, i kish thënë, “por kur s’ka qeveri, njeriu është i detyruar të mbrojë nderin e gjënë”.
Pasi të jenë mëkëmbur institucionet e ligjit, do të nisë konkurrenca e lirë. Në rrethak do të vihen ballë për ballëKanuni, më saktë shajnia e tij, dhe shteti ligjor. Përballë një shteti ligjor mbushamendës Kanuni, edhe në qoftë këndellur diku-diku, largohet vetë prej skene, pa bërë cik. Pranon humbjen me dinjitet.
Nëse vrasësit, (për)dhunuesit, grabitësit, hajnat e kriminelët e gjithfarshëm do të kapen e do të dënohen në vijimësi sipas ligjit, rrallëkush do të mendojë më për vetëgjyqësi. Vetëgjyqësinë nuk e dëshiron kush. Eshtë dardhë me bisht mbrapa, kapuç me mangë. Thënia e Konfucit ai që ndërmerr një hakmarrje të fillojë duke gërmuar dy varre shpreh një të vërtetë mbarënjerëzore.
Te romani i A. Demaçit Gjarpinjtë e Gjakut, Mustafës i ligen këmbët e i shterren forcat përballë kërkesës së të atit, që e nxit me marrë gjakun:
Tri herë i dha vetes të ngrihej në këmbë e të nisej për te Emin Maloku, por tri herët i sharruan këmbët në dhé deri në gjunjë… Tri herë deshi të ndizte diellin e fikur të vullnetit, por tri herët çdo gulfë e gjakut të vet i shndërrohej në nga një gjarpër të vogël, e këta gjarpinj ia thithnin gjithë fuqinë rinore, prandaj mbetej si planc i hedhur…
Shqiptarit, thotë Nopça, “i mungon shpirti i egër, duke pasur një mënyrë të ftohtë dhe praktike në të menduarit e tij”. Sipas tij, “shumë europianë të ashtuquajtur “të ndershëm” kanë më pak moral se një i ashtuquajtur kriminel në Malësi”. “Si gjithë popujt e jugut”, shqiptari “është gjaknxehtë”. Por “pasi i kalon inati, shumë herë edhe pendohet për veprimet e tij”. Sjell shembull nga Fani.
Ndodhi që një kushëri plagosi për vdekje tjetrin, pastaj e mjekoi dhe, së fundi, i bëri nderimet priftit që erdhi për të dëgjuar rrëfimin e viktimës, që vrau vetë, duke i dhënë kafe.
2. KEQLEXIMI I TABELËS RREZIK VDEKJEJE
Gjëja e tretë interesante në punimin e profesor Yamamotos është pohimi se Kanuni nuk nxit dhunën e përgjakshme; në të kundërt, shërben me e ndalë.
Ai vëren se “kodi dokesor i një shoqërie të tillë, i përfaqësuar në mënyrë tipike nga Kanuni, mund t’i paraprijë dhe të mbizotërojë mbi konfliktet, duke mos lejuar përshkallëzimin e tyre, dhe, si rrjedhojë, duke parandaluar rrëshqitjen e shoqërisë në kaos”.
Në një përfundimi të përafërt kanë mbërri disa dhjetëvjeçarë përpara edhe studiues të tjerë të huaj, hulumtues e zhbirues të botës shqiptare. “Në këto male, në pjesën më madhe, asht marrja e gjakut ajo që ruen rendin botor, dhe Shqiptari, tue mos mundun me pritë drejtësi prej askuj, kujdeset për vedi…”, vëren Dom Ernesto Koci. Ai shton se edhe ata që e pësojnë prej këtij ligji, e pranojnë me dinjitet. Kallëzon për një malsor prej Kiri, i varruar për vdekje prej gjakësit, të cilit ky i kish vrarë të atin. “I lumtë pushka!, shqipton duke dhënë shpirt malsori prej Kiri. Hallall i kjoftë, se ka qitë hollë!”.
Një i huaj tjetër, madje ballkanas fqinj, që ka udhëhequr beteja me armë kundër shqiptarëve, ka të njëjtën pikëpamje. Vojvoda malazes Mark Milani. Sipas tij, gjakmarrja, sidomos për mikun e premë e ndoren, “ka qenë përcjellëse dhe ruajtëse e shumë jetëve njerëzore në tokën shqiptare, kur s’kishte gjyqe…”. Në kundrojë të përafërt shprehet Abat Gilbert Helmer në parlamentin austro-hungarez (18 nëntor nëntor 1912). Te shqiptarët “gjakmarrja është një farë mbrojtjeje ligjore e individit. Ajo zëvendëson mbrojtjen, të cilën nuk mund t’ua japë një fuqi shtetërore që nuk ekziston, sepse ata nuk e kanë njohur kurrë mbrojtjen e Turqisë”. [4] “Gjakmarrjen, besën dhe vëllamërinë” Shuflai i vlerëson si “shtytjet e kahershme të vetëqëndresës”. Të tria këto janë “njësi të kohës së lashtë”. Nëpër Kanun, sipas Kadaresë, lëviz “një popullsi e tërë e obseduar prej gjetjes të së drejtës” (nënvizimi – I. K.), aty është e përhershme “një përpjekje për të mos kapërcyer masën e gjërave”.
E vërteta e shprehur në pohimin e Yamamotos dhe të emrave të tjerë, depërtues në thellësi të botës shqiptare, është lënë në terr me keqdashje. Në pasqyrën e një propagande plot shkumë urrejtjeje Kanuni është shtrembëruar, është shëmtuar e nxirë, është bërë përgjegjës për çka s’e ka, për gjakderdhje pa fund. Siç do të shtjellojmë më hollësisht në vijim, Kanuni vetë zbulon një thelb tjetër, krejt tjetër.
I tërhequr qyshkur nga jeta, me kujtesë të lëbyrur e pa energji, Kanuni vuan pengun e moskuptimit. Unë s’e nxit gjakmarrjen, thotë. Unë bëj të gjitha përpjekjet me e kontrollue atë. Me e vu nën fre, duke i dhënë secilit hakun. Para se me qenë kod i vdekjes, jam kod i jetës. [5] Nëse ende nuk më keni njohur, do të thotë se s’keni dëshirë me më njohë.
Rastet kur vrasja quhet e ligjshme në Kanun janë të përmbajtura, tejet të kufizuara. Përfshijnë sfera të epërme, si premja e mikut dhe cenime të tjera të nderit. Nopça shpreh habi që edhe kur e vret hajnin në flagrancë, kur ai ka hyrë tinëzisht në shtëpi me vjedhë ose me dhunue, pra kur e vret në rrethana të mirëfillta vetëmbrojtjeje, edhe atëherë me Kanun vrasja cilësohet e paligjshme. Në e vrafsh, i ke borxh gjakun. Kumti: përmbahu, prapë përmbahu, mos shuaj jetë.
Parandalimi i derdhjes së gjakut, bash kyështë synimi i parë.
Parandalimi!
Mjafton një lexim i ftohtë, për me vu re qartësisht si ky qëllim merr trajtë nëpër nenet e Kanunit të Lekë Dukagjinit.
Neni tronditës “Gjaku s’hup kurrë… Gjithshka kalbet, por gjaku s’kalbet kurrë, domethënë vrasa s’harrohet kurr” është interpretuar si thirrje për gjak, përsëri gjak. Ky vështrim, duke u shprehur me mirësjellje, mund të quhet i sipërfaqshëm, paragjykues.
Para se me qenë ligj i formuluar, kjo fjali e prerë është paralajmërim: matu mirë, në vrafsh do të vritesh! Eshtë si tabela RREZIK VDEKJEJE në hyrje të stacioneve elektrike e të depove me helme kimike. Një kafkë, dy eshtra të kryqëzuar. Ndal, këtu pret vdekja. Mbretëria e verbët e saj. Njësoj si varri, kjo hapësirë s’ka derë. Dredho rrugë, bëj zgjedhje tjetër. Vendose me vra? Dije, do të ndëshkohesh në të njëjtën mënyrë. Çka t’ia bash dikuj, ta ban dikush. Në mos sot, herdokur. Gjaku ujë s’bahet e, edhe n’u baftë, s’pihet, ka thënë Isa Boletini, sipas pohimit të Skënder Luarasit, në jetëshkrimin për heroin. Prandaj mbaje dorën. Në mos tjetër, mendo për kokën tënde.
Në këtë cilësi fton me i thirrë mendjes, mos me e çue dorën me dritëshkurtësi te arma. Hiqe dore atë zeherlie. Se pushka, sa ka grykën, ka nafakën. Peshoje mirë. Duhet nji pendë buej me i rrudhë gishtit. Me fjalë të tjera, kërkohet fuqi e madhe (shpirtërore) me e tërheqë këmbëzën që merr jetë. Jeta është fort e dhimbshme, nuk shkon me u shpërdorue. Jeta jote, jeta e çdokujt. Bash pse në gjithësinë shqiptare është ky vlerësim për jetën, “…sot, ashtu si dhe në shekujt e kaluar, nuk mund të gjesh njeri në Shqipëri që të pranojë detyrën e xhelatit për të varur”, thotë Konica.
Ky është kumti i nenit të mësipërm: mos vraj, prapë mos vraj.
Kanuni s’e pranon vrasën në moh. Qysh këtu jepet paralajmërimi i rreptë: në vrafsh duhet të dalësh hapur [6] dhe të përgjigjesh kokërr në kokërr. Pra mendohu. Kush vret duhet me i dalë zot pushkës, duhet të njoftojë se ai është dorasi dhe të përballet me pasojat. Pasojat mund të jenë një jetë frymëzënë në kullë të ngujimit [7] ose duke u fshehur pafundësisht nëpër tangalla e shpella me ujq. Dhe prapë rrugë pa krye, vështirë me i ba leqe plumbit, që të ndjek err e terr.
Gjak për gjak përkthehet një me një. Dhe asnjëherë dy me një ose një me dy. U la gjaku, spaqa mbyllet. Kjo thuhet shqip në Kanunin e Skanderbegut. “Gjaku kërkon gjak, gjaku ndal gjakun”. Sipas Nopçës, “Gjaku mund të shlyhet përgjithmonë kur të plotësohet nga të dy palët numri i viktimave”. Ai sjell shembullin e marrë nga Koci, ku tregohet se si edhe vetë të vrarët, duke dhënë shpirt, e nderojnë këtë ligj. Një i plagosur në hjekë fal pikërisht njeriun që sapo e plagosi për vdekje, sepse atij njeriu ia kishte pasur gjakun borxh. I thotë “Të lumtë pushka, gjuajte hollë”. Më vrave, por je në të drejtën tënde.
Prej këtu edhe fjala e urtë u muer gjaku, do të varet pushka (në mur). U muar gjaku, mbyllen vrasjet.
Në fund të fundit gjakmarrja nuk ishte tjetër veçse formë e dënimit me vdekje, e ligjësuar në të drejtën dokesore. Kjo e drejtë përfaqësonte “pushtetin e tretë”, në kushtet kur mungonte autoriteti shtetëror i mirëfilltë. Në parim dënimi me vdekje praktikohej edhe në vendet më të përparuara të kontinentit. Madje në mënyra mizore. Deri me 1981, kur dënimi me vdekje u shfuqizua, ligji francez parashikonte vrasjen me gijotinë. Ekzekutimi i fundit me gijotinë në Francë është kryer në shtator 1977!
Ndryshimi me gjakmarrjen?
Në këto vende dënimi me vdekje ushtrohej nëpërmjet autoritetit shtetëror, sipas ligjit.
Në Shqipëri, në mungesë të këtij autoriteti, kryhej në trajtë vetëgjyqësie, gjithashtu sipas ligjit.
Në vendet ku bëheshin zgjedhje, ligjet i miratonte shumica që fitonte zgjedhjet.
Në Shqipëri ligji, Kanuni, ishte miratuar dhe pranohej jo thjesht nga shumica, por nga një shoqëri e tërë, përgjatë shumë brezave.
Edit Durhami bën një tjetër përqasje: “Nëse ju që lexoni këtë libër do të bërtisni se këto janë “zakone të egrish”, unë do t’ju kujtoj se ne e luajmë po këtë lojë në shkallë shumë më të madhe dhe e quajmë “luftë”!”.
Prapëseprapë në Kanun, siç do të shohim në vijim, para se me shkue te “dënimi me vdekje”, u kushtohet shumë kohë dhe energji përpjekjeve për pajtim.
3. FATALITETI I MATCH POINT: NGA STUDIOT E HOLLIVUDIT NË MALET E SHQIPËRISË
Në veprën e Atë Zef Valentinit vihet në dukje se gjakmarrjet kanë rregullat e veta, por ndodh që në praktikë këto rregulla “anashkalohen” dhe “krijohet kësisoj një zinxhir i gjatë gjaqesh…”.
Ky “anashkalim” mund të kuptohet më mirë duke i lëshuar një sy sado përrëshqit jetës së asaj kohe, në përqasje me karakterin e shqiptarit. Jeta rridhte nëpër njëmijë shtigje të vështira, që e bënin fort të brishtë drejtpeshimin e paqes shoqërore. Ishte diçka si drejtpeshimi i borës së saporënë në shpate në bjeshkë, ku një lëvizje sa një fluturim zogu mund të rrëzojë një rrungajë (ortek) rrenuese. Në çdo kohë e në çdo shoqëri ka njerëz të kërthndezur, që u mungon vetëkontrolli i duhur. Ka cokatanë, zemërfrytë e kryethyem, që nëpër dramat e brendshme pësojnë krisje dhe humbin arsyen. Ka burra që venë në lëvizje gjuhën ose dorën më parë se mendjen. Te ne pse jo?
Për më tepër shqiptarët janë të njohur për temperamentin e rrëmbyer, përshkënditës, sa dhe për sedrën tepër të ndjeshme. Dhe jo rrallë për mungesë largpamësie. “Malsori shqiptar është në gjendje që për gjysmë kileje duhan që i takon, të vrasë një njeri dhe të shkatërrojë veten dhe familjen e tij”, thotë Nopça. “Siç është në gjendje një politikan shqiptar për një fyerje të vogël të mohojë të gjithë jetën e tij politike të mëparshme”. Shqiptari për një plesht djeg jorganin, rikujton Konica thënien popullore që e përmend edhe Fishta. Kjo do të thotë se “ai është i padurueshëm dhe i krisur”, shton. Çabej i sillet Fallmerajerit (J. Ph. Fallmerayer), që “Shqipërinë e quan vendin e vullnetit të fortë e të mendjes së shkurtë”. Shton vetë se “një rremb dramatik e përshkon karakterin shqiptar, i mësuar më shumë të veprojë me rrëmbim, se sa të rrijë e të mendojë”. [8] Shqiptarët “janë tepër të gatshëm me vra njëri-tjetrin”, thotë Mark Milani. Dhe në një farë mënyre i shfajëson, duke shtuar se kjo dukuri “ka ekzistuar te të gjithë popujt që s’kanë pasur një shtet të rregullt”. Pasojë e mbetjes prapa, rrjedhojë e luftave që nuk ndaleshin kurrë, kundër pushtuesve. Sipas Shuflait, një temperament i tillë i dhunshëm, kryekcyem mbizotëron “jo vetëm ndër shqiptarët, por në tërë zonën dinarike, veçanërisht në Dalmacinë e Jugut, Malin e Zi, Hercegovinën, ndër serbët dhe kroatët me një përzierje të fortë gjaku ilir”. [9]
Shqiptarët e kanë me grat ndjenjën e masës, gjykon Krist Maloki. “Të gjitha virtytet mund t’i ketë shqiptari, por nji s’e ka: virtytin e mjaftësisë… n’anmiqësi e në hasmëni e ven jetën në rrezik e bahet theror i gjakut të vet”. Sipas tij, zemra e shqiptarit drejtohet “kah kulmi i qiellit e kah fundi i ferrit”. “Dashurinë dhe urrejtjen i ka në shkallën më të lartë”, thotë Pashko Vasa. Ekzaltohet lehtë dhe frymëzohet nga ideja e së bukurës, e madhështores dhe e bëmave të shkëlqyera. Ai është poet”. [10] Po, vëren Mark Milani, “shqiptarët çdo gjë e kërkojnë jashtë mase dhe me tepri. Ata e kërkojnë madhështinë në gjithçka, deri aty sa as fantazia njerëzore nuk arrin ta shpjegojë”. Dhe vijon:
Ata janë të kënaqur edhe kur jetojnë, edhe kur vdesin.
E lakmojnë jashtëzakonisht të bukurën dhe turren pas saj. Mirëpo, prej ngutjes së tepruar, shumë prej tyre marrin më të shëmtuarën. Eshtë me të vërtetë për t’u habitur me disa shqiptarë, për ndjenjat dhe për logjikën e tyre të mrekullueshme, ashtu siç mund të habitesh me disa të tjerë për egërsinë dhe mungesën e arsyes më elementare. Edhe në këtë lloj çmendurie të tyre, ata përsëri mbështeten te nderi, për të cilin në çdo çast janë gati të sakrifikojnë.
Dom Ernesto Koci ka vënë re me mprehtësi: gjakderdhja mund të marrë shkas për një arsye të papërfillshme, “sidomos në kjoftë se midis dy palëve ka pasë ma përpara ndonji mëni ose mllef”. Domethënë kur marrëdhëniet e palëve kanë qenë në zgrip, të acaruara. Dhe këso rastesh ndërmjet fqinjëve gjen gjithkund. Vetë Dom Ernesto është dëshmitar i një rasti të tillë. Qetë e një familjeje të Lohes dëmtojnë “pak rrâjë kallamboqi” të një fqinji prej Shkreli. Fqinji prej Shkreli del dhe vret të dy qetë! I zoti i qeve vret vëllanë e atij që ia vrau qetë. Rrjedha e gjakut nuk ndalet. Në dy vjet (1907-1909), flijohen “nandë mashkuj e nji grue, pa çekë të varruemit”. Dhe jemi “në fillim të fundit”. Përplasja shkretuese nuk dihet kur do të mbarojë.
Siç del nga libri Majat e Shalës, Rozë Uailder Leini (Rose Wilder Lane) [11] pahiri bëhet dëshmitare e një hovi të çartur gjaknxehtësie. Ngjarja zhvillohet para syve të saj, ajo dhe shoqëruesit kanë dëgjuar krismat dhe thirrjet që përcillnin kumtin majave nëpër muzg. Baba grabit në Shosh një grua për djalin e vet (“është për të dyshuar nëse ajo dhe djaloshi nuk e kishin kurdisur vetë rrëmbimin, thotë prifti, ajo s’kishte lëshuar asnjë britmë, megjithëse të shoqin e kishte vetëm disa metra më tutje”). I lënduar ku nuk mban më, burri që i grabitën gruan lëshohet me gjak të ndezur me vu në vend nderin e nëpërkëmbur dhe vret djalin. “Sipas ligjit kjo ishte vrasje e paarsyeshme, ngaqë ai duhej të kishte vrarë të atin, ai ishte rrëmbyesi”, thotë prifti. Duke qenë vrasje e paarsyeshme, shtegu mbetet çelë me vijue gjaku. “Njerëz të mençur më kanë thënë se jo më pak se gjashtëmbëdhjetë vdekje mund të lajnë fytyrën nga të dy anët”. Për më tepër ngjarja ndodhi kur “të dy fiset kishin lidhur besën para do kohësh se do ta mbanin paqen midis tyre”.
Me thye besën? Njësoj si me i këputë litarin e sigurimit ekipit të alpinistëve që ngjitet nëpër një fyt shkëmbor ndërmjet thepave, ku nuk hyjnë as dhitë e egra. Pra me luejtë me jetën e të gjithëve. Tepër vështirë me mbajtë nën kontroll gjinden në këtë rast. A nuk thonë me të pabesin s’ka besë?
Në të njëjtin udhëtim Rozë Leini është dëshmitare edhe e një rasti të rregullt. Një malsor të quajtur Pllum e varrojnë për vdekje, pak pa dhënë frymën e fundit ia del me nxjerrë alltinë, e rrëzon vrasësin për tokë pa pikë shpirt. Për Sokolin, thotë Pllumi, duke përmendur emrin e birit të vogël. Gjaku mbyllet, të dy shkojnë krye për krye. Tashti askush s’ka me i lypë gjak Sokolit kur të rritet. Ai do të shkojë në kuvende me ballë hapur, si biri i trimit, vëren Leini.
Për disa raste të shmangies nga Kanuni Hahni flet me gjuhë thuajse groteske, gjithsesi dëshmi e besueshme e kapardisjes së njohur shqiptare dhe ballkanase. Nëse në familjen e atij që vret është ndonjë burrë “me randsi e trim, atëherë njerëzit e të vramit e kanë për nder e ngushëllim në qoftë se mund ta vrasin këtë”, thotë. “Nganjiherë kërkohen shumë kurbane nga farefisi i katilit (gjakësit – m.e.), sepse shqiptari lavdërohet kështu: “Çdo njeri nga farefisi jem vlen sa për gjashtë burra”. Mbasi çdo gjak i derdhun kërkon nji kurban të tij nga familja anmike dhe gjaku trashëgohet brez mbas brezit, ky zakon brenda pak vjetësh ka zhdukun shumë familje”.
Edhe Mark Milani gjen shpjegim te karaktere të veçanta. Ka ndodhur që janë vrarë për disa breza, “pasi ka mes tyre njerëz të tillë që duan të vrasin më shumë, në vend që të marrin gjakun nji për nji”. Robert Elsie citon nga shenimet e gjeografit gjerman Kurt Hasert (Hassert), gjatë udhëtimit në Shalë (1897). Ndodh, sipas tij, që gjakmarrja keqpërdoret “si shkas për t’i hequr qafe rivalët dhe për t’i përvetësuar pronën dhe gratë e tyre”. Këto sjellje mbështeten “deri diku në deklarata të rrejshme të dëshmitarëve”, të bëra “zakonisht nga frika”.
Vijimi pa mbarim i vrasjeve nuk ndodh për çdo gjakmarrje, shton Mark Milani. Ndodh më fort kur është puna me marrë gjakun e vëllamit ose të mikut të premë, të “probatinit ose të mikut që i ka përmendur emrin”. Përsëri Hasert: “Ndonjëherë as të huajt nuk janë plotësisht të sigurt. Në rastet e skajshme të armiqësisë quhet nder po të vriten mysafirët, sepse mikpritësi i tyre është i shtrënguar të marrë hakun dy herë”, gjaku i mikut shpaguhet me dy. Gjithsesi vrasja e qëllimshme e mikut dëshmohet tepër rrallë.
Kanuni është autoritar, por ja që fuqia e tij nuk është absolute. Njerëz të çartur e provokojnë. Thuaj ti kanun gjak për gjak, thuaj gjaku peshon njëlloj, si i të mirit, si i të keqit. Për gjakun tim gjykoj vetë. E di unë sa peshon gjaku i burrave të derës sime.
Kanuni rrudh supet i mërzitur. Ç’faj kam unë për dikë që nuk merr vesh, qysh me ia ba me këtë soj robi kryefortë e mendjeqykë?
Ndodh që zjarrin e ndez dikush i tretë, që shqipton një fjalë të papjekur, pa u thelluar ose me ligësi. Dikush që mbase s’ka të bëjë fare me palët. Dhe nji fjalë pa vend çart pleqninë e njiqind burrave. Kallëzojnë për këtë ngjarje në Krasniqe:
Vrasin një burrë, ai i le fëmijët të vegjël, prush për tokë. Jep e merr pleqtë. Pas shumë mundimesh ia dalin, vëllezërit e viktimës pajtohen me gjaksin. Dorasi paguan për gjakun.
Dikush i largët po shkon rrugës në punë të vet dhe rastësisht ndesh një vocërrak, bir jetim i viktimës, kah kullot një lopë.
– A po ju qet tambël baba?, e pyet.
I vogli s’e kupton. Ç’ne qumësht baba, ai është nën dhé! Kallëzon në shtëpi për pyetjen e çuditshme. Ironi fort e hidhur: keni blerë lopë me paret e gjakut të babës. Keni ndërruar gjakun e babës me qumështin e një lope!
Vëllai i viktimës dridhet. Në katund e në fis s’e paskan miratuar pajtimin, i paskemi nxirë fytyrën vetes. Po na quajtkan të ligj e tutësa!
Kap pushkën, del e ia numron në ballë vrasësit, i cili zihet tradhmend. S’kish arsye me u ruejtë, a nuk qenë qenë pajtuar? E palon për dhé.
Për familjen e të porsavrarit kjo ishte vrasje e papërligjur, thyente pajtimin e bërë faqe burrave, sipas ligjeve të Kanunit. Njerëzit e tij trenohen krejt. Vrasin xhaxhain e jetimëve, që po kujdesej për ta. Familja e tij ia merr gjakun. Pastaj prapë pala tjetër. Dhe sërish tjetra. Përroi i gjakut me shkulma. Ku me u kapë me ba pajtim?
Herë-herë shkak i plojës në këtë mjedis me drejtpeshim të brishtë mund të bëhet një rastësi prej atyre që ndodhin fort rrallë. Fillesa e zezonës te Prillit i Thyer i Kadaresë është vrasja e një bujtësi të largët i cili, falë një rrethane të pandriçueshme, përballë së cilës edhe pleqnarët më në zë ndihen të çarmatosur, duket sikur është vrarë në bukë të mikpritësit. Pra sikur është prerë mik.
Ai e kishte dëgjuar prej t’et dhe i ati e kishte dëgjuar prej atit të vet historinë e armiqësimit të tyre me familjen e Kryeqyqëve. Ishte një histori e zakonshme me njëzet e dy varre nga secila palë, gjithsej dyzet e katër varre…
Dhe e gjithë kjo kishte ndodhur shtatëdhjetë vjet më parë, në atë natë të ftohtë tetori, kur në derën e kullës së tyre kishte trokëllitur një njeri…
I zoti i shtëpisë, gjyshi i Gjorgut, i kishte hapur derën dhe e kishte futur brenda të panjohurin. E kishin pritur sipas zakonit, i kishin dhënë të hante, e kishin vënë të flinte dhe në mëngjes herët, prapë sipas zakonit, një njeri nga familja, vëllai i vogël i gjyshit, e kishte përcjellë bujtësin e panjohur gjer në kufi të fshatit. Atje, porsa ishte ndarë me të, ishte dëgjuar një krismë dhe i panjohuri kishte rënë i vdekur përdhe. Ishte vrarë mu në kufi të trojeve të fshatit… Përcjellësi kishte kthyer shpinën kur miku u vra, pra i vrari nuk binte mbi të. Mirëpo këtë nuk e kishte parë askush… E megjithatë do t’i besohej fjalës së tij, sepse Kanuni i besonte fjalës, pra do të besohej se përcjellësi qe ndarë me mikun dhe i kishte kthyer shpinën në çastin e vdekjes, sikur këtu të mos dilte një pengesë… I panjohuri kishte rënë me fytyrë përmbys nga katundi, pra familja e Berishajve, që i kishte dhënë bukë dhe strehë dhe që kishte pasur për detyrë ta mbronte të panjohurin gjersa të dilte nga trojet e fshatit, duhej tani t’ia merrte gjakun.
– nga Prilli i Thyer –
Fatalitet i trefishtë.
Mbi bujtësin e largët, që humb jetën.
Mbi shtëpinë e Gjorgut, ku e presin dhe e përcjellin mikun sipas protokollit të rreptë të maleve, por për një rastësi që ndodh vetëm një herë, i ndjeri rrëzohet me kryet në drejtimin e paduhur, zakonisht të pamundur, duke bërë pluhur gjithë përkujdesjen për të. Mikpritësit papritmas e gjejnë veten mikpremë.
Dhe mbi shtëpinë e Kryeqyqëve, të cilët kanë vrarë tjetrin pasi ka dalë nga hija e kullës ku kish bujtur, e kanë vrarë në bukë të askujt, s’i kanë borxh kurrkujt mbi dhé përveç, ndoshta, familjes së të ndjerit, por për të njëjtin fatalitet, për shkak të mënyrës se si një dorë e mbrapshtë e padukshme e ka përplasur – me krye në drejtim të katundit – duket sikur i kanë prerë mikun familjes pritëse. Dhe bien në gjak.
Në raport me serialin e vdekjes që fillon, secila palë ndihet pa faj dhe përnjëmend është pa faj. Secila palë duket me faj dhe askush nuk vërteton dot bindshëm të kundërtën. Secila palë mendon ose ndien se vrasja e mashkullit të saj gjykuar me kanun ishte padrejtësi, prandaj asnjëra nuk mund të rrijë pa marrë gjak, kur tjetra vret.
Edhe me mjetet e teknikat e sotme policore të filmave të Hollivudit lëmshi duket pa zgjidhje. Diçka si te filmi i Udi Allenit (Woody Allen) Match Point (2005), ku një rastësi e vogël, ose disa rastësi të vogla, u japin drejtim të shtrembët hetimeve të policisë më profesioniste e më të pajisur të rruzullit, në mënyrë të pakthyeshme. Vrasësi mbetet i pazbuluar, krimi i vishet një tjetri që nuk dëshmon dot, e ka gojën të mbushur me dhé. Askush nuk mund të fajësojë të drejtën dokesore për gjëmën rrenuese që zë fill te një rastësi e cila nuk mund të zbardhet, ashtu siç askush nuk mund të fajësojë sistemin ligjor amerikan për përkimet ose rastësitë që pështjellojnë në mënyrë të pandreqshme krejt fillin te Match Point. Cili kod a sistem ligjor i botës mund të parashikojë të gjitha rastet e mundshme, të cilat teorikisht janë pa kufi?
(P)loja vazhdon deri të sosen të gjithë gurët.
4. NUK JAM MISIONAR NDËSHKIMI, JAM MISIONAR PAJTIMI
Si gjyqtar, Kanuni shpall të përfunduar përballjen e përgjakshme sapo ajo bëhet nji me nji. Parimi i tij është drejtësia. Marrja e gjakut duhet bërë vetëm baras. Asnjë pikë më shumë. Nga kurrnjëra palë.
Megjithatë nderimin më të lartë nuk e gëzon duke e mbyllur ndeshjen me barazim e paanësi.
Pikët më të shumta i fiton duke “anuluar” ndeshjen pa dalë në log përbalcit (dyluftuesit) me dhëmbët shtrënguar. Pra duke shkimur gverrin qysh në nisje, duke shuar shkëndijën pa marrë flakë. Ky është misioni themelor i tij. Fillimisht “Kanuni i Lekë Dukagjinit i vendos punët, i ndreq zemrat…” thotë Gjeçovi. [12] Peter Bartli, duke folur për institutin e pleqve dhe të pleqësisë, shpreh afërsisht të njëjtin shllim: “Detyra e tyre ishte të zgjidhnin të gjitha problemet e përditshme, të shuanin grindjet…”. Pra të mos lejonin me u trashë sendet deri te derdhja e gjakut. Duket qartë se Lekë Dukagjini u përpoq “t’u vinte fre krimeve, duke vendosur ndëshkime të ndryshme”, vëren Edit Durhami. Asaj i vjen keq se princin e Dukagjinit e kishte shkishëruar papa, këtë nuk e meritonte, sepse “duke vendosur djegien e shtëpive dhe gjobat, ai ka bërë çmos që të pakësonte zakonin e lashtë të gjakut”.
Më keni keqkuptuar, qorton me ftohtësi Kanuni. Nuk jam misionar ndëshkimi, jam misionar pajtimi.
Nga një këndshikim tjetër thjesht fizik: hapësira për nenet që i kushtohen paqtimit e pajtimit është dukshëm më e gjerë se hapësira e neneve për marrjen e gjakut.
Për gjakmarrjen janë dy krerë (kapituj): Vrasa si vetëgjyqësi (gjakmarrja) dhe Dorasi e të ramit në gjak. Këta dy krerë kanë gjithsej tetë nene.
Ndërsa për ndaljen e gjakut te pjesa Ndërmjetësia dhe pajtimi janë jo dy, por katër krerë. Titullohen përkatësisht Ndërmjetësi, Pajtimi, Çmimi i Pajtimit dhe Riti i Pajtimit. Këta kanë njëmbëdhjetë nene. [13]
Përmasën e Kanunit si kufizues e ndalues i vëllavrasjes Fishta e shpreh qartë në parathënien e botimit të parë (1933). Kjo parathënie është njëherësh sprovë e shkëlqyer për qytetërimin shqiptar, vështruar edhe në raport me qytetërime të tjera.
“Vrasja ndërmjet dy familjeve hasme nuk shtyhet në nji numër të pacaktuem” shkruan ai. Në të kundërt, “të vramen gjakësin dy familjet marrin e japin njena me tjetrën si me gjithë familjet e tjera të bajrakut, mostjetër, në atë masë sa shtetet e qytetnueme të Europës mbas Luftës Botnore”.
Dom Ernesto Koci del me përfundim të ngjashëm. Sipas tij, “gjendja e të kenit në gjak ngjatë derisa të kryhet marrja e gjakut… ose derisa të bahet paqja; e me marre gjakun do me thanë bash me u vra në numër të barabartë”.
Drama e parandalimit të gjakut zhvillohet nëpër katër akte.
Akti i parë: PLEQNARI
Çelet sipari. Në skenë ftohet pleqnari.
Logjika e tij është sa e thjeshtë dhe e kapshme, aq përthekuese.
A shkoi kali te ara a ara te kali?
Kuajt e katundit banin dam në ara e livadhe. U ba kuvend:
1. me i thurë arat e livadhet;
2. mos me i lëshue kuajt me kullotë lirshëm, por me i mbajtë mshelë ndo me i ruejtë me çoban.
Ra kali i njanit e ia prishi arën shoqit. U kapën keq.
Njani: pse s’e thure arën, a e kemi pasë ba me kuvend me i thurë krejt?
Tjetri: pse e lëshove kalin, a e kemi pasë ba me kuvend me i mbajtë kuajt ngujuet?
Të dy kishin të drejtë, po puna u dashke da. Shkojnë te Azem Hoxha.
– A shkoi kali te ara a ara te kali?, pyet Azem Hoxha
– Jo, shkoi kali te ara.
– Atëherë damin ka me e pague i zoti i kalit!
Ke vra çikën tande
Nji burrë kish pasë nji çikë të fejueme, çika nuk pret ditën e dasmës, por kërcet e ik te burri tinëz. I ati preket, pse s’prite moj bijë me të përcjellë qysh asht rendi, por ike hajnisht? I ndohet mbrapa dhe e vret të bijën.
Baba i dhandrrit, ku e kish pasë të fejueme çikën, ia lyp gjakun: ma ke vra nusen e djalit, i thotë. Ky ia kthen: kam vra çiken teme. Isë Buletini, dajnae këtë punë.
Isa Buletini kish qenë te Azem Hoxha i Dollapit, në Koçanaj. Thotë po ia lâ Azem Hoxhës me e da.
Azem Hoxha pyet babën e çikës:
– Kur e vrave çikën, qe veshë në tesha çikash a në tesha nusesh?
– Në tesha çikash qe veshë.
– Ke vra çiken tande, nuk i ke borxh kujt.
Nan rrugë a mbi rrugë?
U ankuen te Azem Hoxha i Dollapit se i kishin dalë përpara në rrugë nji çike në shpat mbi lumë, e kishin çnderue me zor.
Azem Hoxha mendohet.
– Ku ka ba vaki kjo punë, pyet, nan rrugë a mbi rrugë?
– Mbi rrugë, i thonë.
Shpati i lumit nëpër të cilin priste rruga e hollë, krejt i thiktë.
– A jo, po të ish me e ngrehë zhag me zor, ma kollaj e ka pasë me e shti pjetposhtë nan rrugë se me e ngrehë thikë përpjetë mbi rrugë. Mbi rrugë asht dalë me kambë të veta, pra s’ka pasë zor aty. [14]
Njeriu që ta shkim zjarrin
Në një familje të madhe në Rrafsh rrogëtari i shpisë lidhet me çikën e të zotit të shpisë. Të rinjtë i japin fjalën shoqi-shoqit dhe ikin bashkë. Marre e faqe e zezë, rrogëtari i pabesë e bukëshkalë, vendosin me e vra. Mëdyshja ishte: me vra edhe çikën apo vetëm atë?
Thërrasin Xhemajl Abrinë (Obrinë). Ai merr mashën dhe kap një gacë të madhe në vatër.
– Me ta qitë këtë gacë në prehën, kush të shpëton prej zjarrit?, i thotë të zotit të shpisë. Vjen Xhemajl Abria prej Drenice me të ndihmue apo të shpëtojnë njerëzit që ke afër?
Pleqnia u nda: në vend të gjakut, dasma.
Xhemajl Abria shkrep alltinë, për hajr u qoftë dhe u trashëgofshin!
Në të katër rastet që u përshkruan, kurrkush s’e luajti dot gjyqësinë. Të katër herët sherri u shua qysh në vezë. Ani pse tepër delikat, në lojë ishte nderi. Nderi që peshon më rëndë se jeta, më rëndë se vdekja.
Pleqtë e Kanunit janë të panjollë, burra të besueshëm. Gjyqtarë të ndershëm, të paanshëm. Nuk janë emëruar me dekret në atë detyrë, e kanë fituar me meritë, me mendjen dhe figurën e panjollë. Siç vëren Kadareja, shpesh me një fjalë të tyre ndalnin rrëke të tëra gjaku, që do të shkretonin për dhjetëra vite fise të tëra. Gjyqësi të tilla të famshme, zgjidhjet, formulimet ose kompromiset e shkëlqyera të pleqnarëve kalonin gojë në gojë njëlloj si bëmat heroike.
Të dy s’kemi vend atje
Shkojnë me e marrë Xhemajl Abrinë për nji pleqni dhe, kur ban me u nisë, e ndigjojnë kah flet vetmeveti: “A po shkon ti a unë? Të dy s’kemi vend. Këtu po të lâ e këtu me të gjetë”!
Me kë po flet Xhemajl Abria?
Me veten e vet. I drejtohet kështu kajtjes (lakmisë, ëndjes, interesit vetjak). I thotë ti mos me më shoqnue.
Pleqnonte gjithmonë kah e drejta. Pa fije animi kah interesi.
Për këtë arsye shumëkush besonte se ai ishte njeri i mbërrimë (i shenjtë). [15]
Me veshin tjetër ndigjoj tjetrin
Shkon njani te Sali Rrusta i Deçanit me pleqnue nji punë. Ndërsa fliste ky, Sali Rrusta mbyll njanin vesh me gisht. Çuditet tjetri kur e sheh ashtu dhe e pyet Sali Rrustën:
– Pse kur po flas unë ti po e mshel njanin vesh me gisht?
– Po e msheli njanin vesh me gisht se me këtë vesh më duhet me ndigjue palën tjetër, se edhe ai tjetri ka me thanë diçka. E kur t’i ndigjoj të dy palët, atëherë muj me pleqnue drejt, tha Sali Rrusta. [16]
Megjithatë, janë pleqtë e Kanunit kurdoherë të kulluar?
Njerëz të gjallë, nuk mund të përjashtohen prej joshjeve e dobësive njerëzore. Por nuk përjashtohen as prej mekanizmave të kontrollit. Vendimet e pleqnarëve janë tej e tej të dukshme, ato filtrohen nëpër syrin e krejt bashkësisë. “Vetingun” ua bën i mençuri i të mençurve, i drejti i të drejtëve, populli. Nëse ndonjëri ndodh me u thye prej nëndoresh, lakmish, miqësish, trysnish, ndaj tij ka ndëshkime institucionale. “Në vjetë 1907 flamuri i Kryezezit i gjobiti krent e flamurtarin për do pleqni të paudhëta e të bame me krah e pajambajtas, thuhet në një shënim të Gjeçovit. Mbasi u ra në hetim vogjlija e flamurit këtyne pleqnive të shtrembëta, u mblodhën burrë për shpi simbas dokjet, dhe u muerën gjobë 100 desh e nji ka”. Gjeçovi thotë se ata u hetuan prej pleqve të dytë. Dhe përveç gjobës e faqes së zezë, prit edhe falimentimin si pleqnar. Atë, që i shkon fytyra me qëndrime kësisoj, rrallëkush e merr më për plak.
Njihet edhe praktika e vrasjes së pleqnisë. Kur dikush nuk pajtohet me zgjidhjen, sheh hapur padrejtësi në të, qet pushkë duke shpallur vrava pleqninë (e akëcilit). Çështja rifillon nga e para me pleq të tjerë. Akëcili, të cilit ia vrasin pleqninë, ka bërë një lloj vetëvrasjeje morale. Nuk është më i dëshirueshëm si plak kanuni, ka bjerrë besimin e bashkësisë.
Kur parandalimi është i pamundur dhe zjarri merr hov, hapet sipari, zdritet rishtazi skena. Në lojë hyn një tjetër personazh.
Akti i dytë: NDËRMJETËSI
Ndërmjetësi në të kapmet (zënkat e përplasjet me armë) është para së gjithash institut parandalues. “Ndërmjetës thirret aj, i cili hin për me da fjalët e kqija, me shmangë rragen, prej të cilave mund të shkaktohet vrasa a ndo’i rrenim tjeter”.
“Ndërmjetësimi (ose pajtimi) është një nga institutet më të bukura të kodit tradicional”, vlerëson Atë Zef Valentini. Sjell një shembull nga letërsia, nga Oso Kuka i Fishtës, i cili “ve në veprim institucionin e ndërmjetësit, brof në këmbë duke uluritur fjalën rituale jam ndërmjet…”. Vetëtimthi ulen shpatat, thua u këputën krahët në shpatull a u pre diku rryma që i ushqente me energji.
Ndërmjetësi ndërhyn edhe me ndalë gjakun, kur mosmarrëveshjet kanë marrë flakë papritmas e janë harbuar. Edhe “Me kenë të vramë njiqind vetë në njanin krah e në tjetrin kurrnji, si të hijë kush ndërmjet, pushka do të prajë, zjarmi do të shuhet”, thuhet në Kanun. “Me ba me u qitë poshtë fjala e ndërmjetsit, ajo lagje qi të fillojë pushkën ia pret mikun ndërmjetsit”.
Mjafton me thanë dikush “për hatrin tim”, shkruan Nopça, dhe kjo formulë në Shqipëri bën mrekulli, si në asnjë vend të botës.
“Ndërmjetës mund të jetë burrë a grue, djalë a vajzë a edhe prifti”.
Pesha e gruas si ndërmjetëse është edhe më e madhe. Ashtu siç është edhe më e sigurtë ndorja e një gruaje.
Pas pak do batare të shpeshta martinash shoshuan natën e shurdhët…
Dhe një zë plake:
– Grueja ndërmjet, Zoti ju bekoftë, grueja ndërmjet!
Pastaj çdo gjë ra fashë…
– nga romani i A. Demaçit Gjarpinjë e Gjakut –
Janë tetë të vrarë, gjaku rrjedh “si gjarpinj”, trupat ende të ngrohtë, por sa thërret gruaja që hyn ndërmjet, burrat e kërleshur ulin armët.
Ndërmjetësi synon “armëpushim”, si nevojë e ngutshme, e atypëratyshme. Vjen si zgjidhje afatshkurtë. Fill i lëshon vendin tjetërkujt. Dikujt që synon më shumë, zgjidhje afatgjatë.
Zdritet skena.
Akti i tretë: PAJTIMI
Janë bërë përpjekje, takime, negociata. Në parim palët kanë mbërri në një mendje: me u pajtue. Parashtrojnë kushte.
Ritet e pajtimit me djep në derë e me dorasin duarlidhur, me sy e fytyrë mbuluar, dialogu me fjali të shkurta, të prera, i përfaqësuesve të palëve, janë rrëqethës. Të denjë për drama dhe skena të mëdha, që i rrok vështirë edhe fantazia e një Spielbergu.
Kur gjithçka shkon mirë, përmbyllja nuk është vetëm pajtim.
Shumë herë përmbyllja është shëndoshje, shërim. Mund të mbërrijë deri te vllaznimi i gjakut. Dy ish-hasmët bëhen vëllamë, pinë gjak te gishti i shoqi-shoqit. “Ndër njimi përgzime qesin pushkë e bahen si vllazën të ri nji nanet e babet”.
Kjo do të thotë se gjithçka quhet përfundimisht e shkuar dhe e harruar. Asnjë shenjë a dregëz nuk mbetet.
Kisha katolike ka besueshmëri e peshë në këto pajtime. Edhe ndër myslimanë. Sipas një pohimi që sjell M. Krasniqi, imzot Pjetër Bogdani (1655-1689), ipeshkëv i Shkupit, njëherësh shkrimtar e luftëtar, atdhetar i madh, brenda tri orëve kish pajtuar 24 gjaqe mes myslimanëve të fisit Krasniqe dhe katolikëve të fisit Gash. Nopça shkruan se në vitet 1904-1909 ka qenë shumë e frytshme puna e misioneve jezuite. “Në Malsi të Madhe një mision i tillë mundi të pajtonte me 1909 dyzet e dy gjaqe. Dhe disa vite më parë suksesi i një misioni tjetër në Mirditë ka qenë gati një mrekulli”.
E kundërta kishte ndodhur me përpjekjet e administratës turke. Kur disa komisione pajtimi nisën me veprue në krejt Shkodrën, gjindja nuk donin me i zgjidhë çështjet “në mënyrën e re”, parapëlqenin “mënyren e trashëguar prej shekujsh”; për pasojë brenda dhjetë ditëve ndodhën “jo më pak se shtatë vrasje”. Edhe mirditasit “ishin të pakënaqur nga vendimet e komisionit”, edhe atje vijuan vrasjet. Dorëzan bëhej qeveria turke, thotë Nopça, por sa pare bën. “Secili e ndiente veten më të sigurt kur kishte dorëzan më të varfrin malsor se sa sulltanin në Stamboll”.
Në Kosovë tradita e pajtimit dhe faljes së gjakut u pasurua me përmasë të re, në skena masive me mijëra vetë, shikues dhe aktorë. Për herë të parë në histori gjaku nuk i falet gjakësit. I falet Kombit. Krasniqi shkruan se “pajtimi i gjaqeve në Kosovë më 1990 është bërë vetëm për interesin kombëtar, pa kurrfarë kompensimi për familjet e dëmtuara”.
Ideja për këto skena madhështore kish dalë prej zgafellava me minatorë të Trepçes dhe prej burgjeve serbe të mbushura me shqiptarë. Emra intelektualësh të njohur udhëheqin si misionarë: Anton Çetta, Zekeria Cana, Mark Krasniqi. Në dy vjet pajtohen rreth dy mijë gjaqe. Ka ndodhur ndonjëherë kështu?
Po ia falim Kosovës. Falë i qoftë Kosovës. Falë i qoftë shqiptarisë.
Akti i katërt: KUVENDI
Lajme të këqija. Çështja nuk është mbyllur gjak për gjak, siç përcaktohet në Kanun. Dhe s’ka gjasa me u mbyllë shpejt.
Zjarri brafullon rrezikshëm, flaka del jashtë kontrollit.
Bie i pari mbi nji me nji. Dy me një. Përgjigjet me armë ana tjetër, dy me dy. Pastaj prapë, tre me dy. Tre me tre. Katër me tre…
Pleqtë harxhojnë mundësitë që kanë. Huq. Qysh me ba?
Sipari hapet sërish. Ngadalë, zymtësisht.
Skenë e gjerë, e mrrolët. Sa gjerësia e bjeshkëve.
Çështja është përcjellë te institucioni më i lartë kanunor, te kuvendi. Gjyqtarët, pleqtë më të zëshëm të maleve, janë mbledhur. Yndyra e mendjes, e burrnimit. Vetë “kuvendet merreshin me shuarjen e gjakmarrjeve të zgjatura…”. [17]
Në këtë mënyrë, sipas studiuesit Blerim Reka:
“Ky kod i lashtë dhe i pashkruar i të drejtës shqiptare i dha… traditës dhe kulturës njerëzore filozofinë shqiptare pajtuese, me të cilën me shekuj kishte proceduar dhe zgjidhur konfliktet brendakombëtare me rrugë të negociatave…”.
“Kur s’kishte as kombe e as shtete në kuptimin bashkëkohor të fjalës, as ligje, as gjyqe e as drejtësi të një demokracie parlamentare, shqiptarët jo vetëm që pleqnonin të drejtën sipas normave dhe procedurës së vet burimore, por kishin krijuar edhe mekanizmat e zgjidhjes dhe parandalimit të konflikteve përmes rrugës paqësore: me bisedime dhe ndërmjetësime.
Dispozita të caktuara të Kanunit të Lekë Dukagjinit na dalin kështu edhe si pararendëse të doktrinës shumë të mëvonshme që do të krijohet në Perëndim, asaj të Conflict Prevention & Conflict Resolution, pra të parandalimit dhe zgjidhjes së konflikteve përmes negociatave dhe medijimit (ndërmjetësimit – m.e.)”. [18]
(nga libri Hebrenjtë dhe Republika e Kanunit, sprovë, botim i dytë i plotësuar, Tiranë, 2019)
[1] Në përkthimin shqip të disa autorëve, përfshi Hahnin e Nopçën, herë-herë përdoret hakmarrje edhe në kuptimin gjakmarrje.
[2] Citohet sipas të përditshmes Gazeta Shqiptare – BalkanWeb – 12 nëntor 2017. Ose në internet vegëza (lidhja) http://www.balkanweb.com/site/hakmarrja-nje-pjate-qe-sherbehet-shume-e-ftohte-ne-shqiperi-bbc-udheton-ne-shkoder-femijet-ne-kurth/
Në mënyrë më të plotë për këtë çështje, shih shenimin 107, në librin “Hebrenjtë dhe Republika e Kanunit”.
[3] Në sajë të manipulimeve e trukeve ligjore vetëm një fshat në rrethin e Lushnjës, i quajtur Dushk, prodhoi dymbëdhjetë deputetë për koalicionin që erdhi në fuqi në zgjedhjet e 1997-ës. Kuvendi i dalë prej këtyre zgjedhjeve filloi të quhet me ironi “parlamenti i Dushkut”.
[4] Prift me prejardhje gjermane, doktor i shkencave filozofike, anëtar i Herrenhaus në parlamentin austriak – institucion i ngjashëm me Dhomën e Lordëve në parlamentin britanik. Citohet sipas Ilir Ikonomit “Pavarësia, udhëtimi i paharruar i Ismail Qemalit”, UET Press, 2012.
[5] Kulti i jetës në Kanun e në përgjithësi te shqiptarët pasqyrohet edhe në protokollin e rreptë të dasmës, e cila nuk mund të shtyhet për kurrfarë arsyeje. Edhe në ndodhtë me humbë jetën dikush në atë shtëpi bash atë ditë që zhvillohet dasma, dasma nuk mund të çartet. Te nusja kangë, te i dekuni gjamë. “Krushqve s’u ndalet udha, edhe me pas të dekunin në shpi prindja e dhandrrit a prindja e vajzës. I dekni në shpi, krushqit do të nisen; nusja hin në shpi, i dekni del shpijet. Andej të vajtohet, këndej të këndohet (Kjo thohet për me diftue se as deka ket ditë s’mund t’i ndalë krushqit, se me këndue nuk këndohet)”.
Tipike është balada e njohur Kanga e Rexhës. Djalë i vetëm, Rexha humb jetën në një aksident banal ditën e dasmës së tij, e gjuan kali me shkelm. E ëma fton dasmorët me vijue: “More krushq hani e pini/ Nesër Rexhën në dhé ma shtini!”. Mark Milani, duke vënë theksin te forca e karakterit shqiptar, thotë se e ëma e Rexhës ua fshehu dasmorëve ngjarjen, duke u thënë se Rexha do të vijë mbas pak, dhe kërceu e vallëzoi tërë natën me ta. Në nesret ata u nisën për në varreza duke e përcjellë dhëndrin pa jetë dhe nusja u kthye në gjini.
[6] Një emër i panjohur për lexuesit shkruante në një të përditshme në Tiranë për vrasjen në pritë dhe guxonte me e cilësue “pabesi kanunore”. Dukej që s’e kish shfletuar kurrë të drejtën dokesore. Tjetri paralajmëron, e thotë botërisht: akëcili më ka borxh gjakun, kam me e ndjekë ditë e natë me të gjitha mënyrat, duke nënkuptuar edhe pritën, kur ta zatet kam me i shkri plumb në gojë. Kur “lufta” është shpallur hapur kësisoj, nuk mund të flitet më për kurrfarë pabesie, përkundrazi.
Veç kësaj, ai që zë pritë, ka detyrë me i thirrë në emër njeriut të cilin do me e vra, për t’u njëjtësuar vetë dhe për t’ia kujtuar atij që të mbrohet. Dhe pasi merr gjakun, përballet pasojat, sipas të drejtës dokesore.
[7] Hahni shkruan se zakoni i ngujimit ka qenë edhe në jug të Shqipërisë. “Ndër krahina ku shtëpitë kanë kulla si në Pult, Kurvelesh, Gjinokastër (edhe ma përpara në Maina të Greqisë) gjaksori mshefet këtu brenda dhe e kalon i sigurtë kohën e rrezikut. Ka raste kur gjaksori rri brenda 10 vjet ose 20 vjet, bile edhe ma tepër” (J. G. Von Hahn, Studime shqiptare, Instituti i Dialogut & Komunikimit, Tiranë, mungon viti i botimit. Citimet e Hahnit në gegërisht janë marrë prej këtij burimi, ndërsa citimet në toskërisht janë marrë prej veprës së tij Nëpër viset e Drinit, Tiranë, Horizont 2001).
[8] Eqrem Çabej, Shqiptarët midis Perëndimit e Lindjes, MÇM, Tiranë, 1994. Edhe citimet e tjera të Çabejt janë prej kësaj vepre.
[9] Milan Shuflai (Šufflay), Serbët dhe shqiptarët, Bargjini, Tiranë, 2000. Edhe citimet e tjera të këtij autori janë prej kësaj vepre.
[10] Pashko Vasa, E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët, Shtëpia botuese “Naim Frashri”, Tiranë, 2008. Përktheu prej frengjishtes Nesti Havjari. Edhe citimet e tjera prej këtij autori janë prej të njëjtit burim.
[11] Rozë Uailder Lein, Majat e Shalës (Argeta LMG, Tiranë, 2004). Edhe citimet e tjera të autores janë prej këtij libri.
[12] Parathanë e Gjeçovit.
[13] Sipas strukturimit që i është bërë lëndës në Akademia e Shkencave e RPSSH, E drejta…, vepër e cituar.
[14] Halil Elezi, 500 kallëzime popullore me bisht, Tiranë, Gj. Fishta, 2011.
[15] Xhemajl Bajrami, Xhemajl Abria, pleqnar i Kosovës, Koha, Prishtinë, 2010.
[16] Salih Zogiani, Anekdota shqiptare 5, Prishtinë 2012.
[17] Akademia e Shkencave e RPSSH, E drejta…, vepër e cituar.
[18] Blerim Reka, Elementet e zgjidhjes dhe parandalimit të konflikteve sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit, Voka – 4, Tetovë 1997.
