Çështja nëse është apo s’është i mundur përkthimi, deri në çfarë niveli, sa “humbet” tek ai, dhe se çfarë do të thotë kjo, ka qenë shqetësim i përkthyesve dhe studiuesve të përkthimit që nga agimi i gjuhës njerëzore, ose të paktën qyshse njerëzit vunë re se kishin më shumë se një gjuhë për përdorim. Me kalimin e viteve, jo vetëm shumë studiues, por edhe disa përkthyes kanë dalë nga vetja dhe ia kanë ulur vlerat përkthimit duke e quajtur përpjekje të kotë, po të gjykojmë nisur nga ligjërimi kundër asaj që bëjnë, kur bëjnë komente për përkthimin. Sigurisht, përgjigja eppur si muove është e mundur – përkthime bëhen çdo ditë, në të gjitha llojet e konteksteve. Umberto Eco ka vënë në adukje një herë se: “çdo teori e arsyeshme dhe e saktë e gjuhës tregon se përkthimi i përsosur është ëndërr e pamundur. Pavarësisht nga kjo, njerëzit përkthejnë”.
Në vijim të kësaj, do të ishte utopike të mëtosh që lexuesi i një përkthimi po përjeton vërtet origjinalin, ose se në leximin e çdo lloj përkthimi nuk ka një shkallë ndryshimi – ndryshim më shumë sesa humbje – midis tekstit që po përkthehet dhe vetë përkthimit. Thelbi i çështjes është nëse përkthimin e konceptojmë si rezultat përfundimtar praktik apo si ideal të paarritshëm. Nëse është e dyta, atëherë defektet e qenësishme dhe të pashmangshme të veprimtarisë së përkthimit, do të bënin që e gjithë përpjekja të dukej e kotë. (Por a nuk mund të thuhet e njëjta gjë për një shkrim?) Filozofi spanjoll Ortega y Gasset ka vënë në dukje se ndërsa përkthimi është pa dyshim një “detyrë utopike”, është e tillë vetëm sepse “gjithçka që bën njeriu është utopike”. Duke dashur ta pres këtë nyjë gordiane, filozofi francez Paul Ricoeur rekomandon që të arrijmë në fazën e pranimit, duke thënë troç së të mos e bësh është njësoj si të mbash zi, ndaj “të heqim dorë nga ideali i përkthimit të përsosur” njëherë e përgjithmonë.
Kur përkthej Patrick Modiano-n, me stilin e tij vetëm në dukej të qartë, përpiqem të përthith ndjeshmërinë e tij, të brendësoj strukturën, subjektin, mënyrën e tipizimit të personazheve, sintaksën, ritmin, të gjitha elementet që Modiano ka përfshirë gjatë krijimin e tekstit – në mënyrë që t’u jap lexuesve të tij në gjuhën angleze të njëjtën përvojë leximi që kanë pasur lexuesit në gjuhën frënge. S’ka nevojë të themi që kjo është një ëndërr e çuditshme: vetëm e vetëm sepse, siç e dimë, gjuhët nuk janë thjesht përmbledhje përkufizimesh dhe rregullash gramatikore, por përkundrazi kushtëzohen nga një mori faktorësh të tjerë, historia, kultura, përdorimi, tradita letrare, politika, ndodhi të rastësishme, madje edhe diçka kaq e pa kuptim sa skandali i fundit i një personi të famshëm, dhe të gjithë këta faktorë bëjnë që fjalët dhe frazat të kenë kuptimin e tyre, nëntekstin e tyre, i cili për më tepër zhvillohet me kalimin e kohës. Marrëdhënia e ndërsjelltë midis kulturës dhe gjuhës, midis modeleve të mendimit dhe gjuhës, perceptimit dhe gjuhës, karakterit kombëtar dhe gjuhës, ka qenë një element kryesor i teorisë së gjuhës për shekuj me radhë, nga Herder-i te Humboldt-i, nga Coleridge-i te Sapir-i, nga Wittgenstein-i te Whorf-i. Nëse sjellim në kujtesë faktin se letërsia e një kombi mbruhet në formën dhe në thelbin e vet, nga gjuha e mjedisit thjesht po ripohojmë diçka mëse të dukshme. “Qoftë me vetëdije apo pa vetëdije”, shkruan George Steiner, “çdo veprim i komunikimit njerëzor mbështetet në një strukturë të ndërlikuar, të ndarë, e cila, në mënyrë të drejtë, mund të krahasohet me imazhin e një bime me rrënjë të thella dhe të padukshme ose me një ajsbergu me pjesën më të madhe nën ujë”.
Për të tjerë, dhe ndoshta shumë me të drejtë, teksti i përkthyer është një bashkëpunim. S’është i njëjtë me origjinalin, por domosdoshmërisht është një ri-interpretim, leximi i dytë i një shkrimtari, rikrijimi i fjalive të shkrimtarit të parë, me fjalë të tjera një proces subjektiv i pashmangshëm – arsyeja pse kur flas për lexuesit anglezë të Modianos, në të vërtetë nënkuptoj lexuesit tanë, të tij dhe të mi. (Për më tepër, në shumë raste, ka edhe një shkrimtar të tretë, redaktori i tekstit, i cili e rishikon punën e përkthyesit dhe ndryshon më tej përfaqësimin e veprës në gjuhën e synuar.) Edhe pse s’më pëlqen ta pranoj, versioni im i Modiano-s nuk është vetëm e vetëm “ai” ashtu si në rastin e përkthyesve Barbara Wright, Joanna Kilmartin, ose Damion Searls, apo të ndonjë përkthyesi tjetër që ka provuar forcën me përkthimin e librave të tij. Me nivele të ndryshme suksesi, secili prej nesh ka sjellë zërin e Modiano-s në anglisht, dhe duke vepruar kështu, secili prej nesh e ka dhënë në mënyrë të pashmangshme atë zë me tonalitetin e vet.
Pa dyshim, është ky ekuilibër që zhvendoset vazhdimisht midis faktit objektiv (teksti që do të përkthehet) dhe interpretimit subjektiv (versionit të caktuar të një përkthyesi të tij) ekuilibër që shpjegon vazhdimësinë dhe forcën e bindjes se përkthimi është në thelb i pamundur. Kjo bindje mbështetet në një koncept të gjuhës njerëzore që e sheh ligjërimin thjesht si bartës të informacionit, ose, siç shprehet David Bellos, një “dëshirë për të besuar (pavarësisht nga të gjitha provat për të kundërtën) se fjalët janë thelb emrat e gjërave”. Ashtu si e vëren Bellos-i, ky konceptim gjendet që te Libri i Zanafillës, ku Adami vendos të emërtojë “çdo krijesë të gjallë” – gjë që shtron pyetjen se si Adami do të kishte emërtuar një nuancë të veçantë blu (ose llullaq, apo e bruztë) që rri pezull mbi horizontin e Parisit në muzg, ose ndjenjën e melankolisë (përmallimit, zymtisë) që mund t’ju kaploj në atë orë. Por kjo nuk shpjegon as faktin se edhe emrat gjoja të drejtpërdrejtë, të tillë si qen, kanë ngjyresa kuptimore të ndryshme në kultura të ndryshme, edhe nëse përcaktojnë të njëjtën specie. Dhe, së fundmi, le të lëmë mënjanë faktin që, si përkthyes, zgjedhja ime për ta dhënë fjalën në frëngjisht chien si dog, hound, cur, pooch, canine, ose mutt do të ndryshojë ndjesinë që të jep fjalia ime në anglisht, dhe një nga detyrat e mia si përkthyes është të vendos se cila nga këto mundësi është më e përshtatshme për kontekstin e dhënë. Gjuha s’ka të bëjë vetëm e vetëm me përcaktimin e kuptimit. Kuptimet e vërteta shpesh gjenden në hapësirat midis thënieve, te lëvizja e krijuar nga renditje të veçanta fjalësh, shoqërizime dhe referenca të fshehura. Kjo është ajo që bën letërsia, në rastet më të mira. Dhe është ajo që mund të bëjë edhe përkthimi.
Por mbase më shumë se gjithçka, bindja për pamundësinë e përkthimit buron nga një konceptim monolit i mënyrës se si lexojmë një vepër letrare, e cila logjikisht të çon në përfundimin se leximi i vetëm, i pandryshueshëm i një vepre s’mund të riprodhohet saktësisht në një gjuhë dhe kulturë tjetër. Megjithatë, realiteti është se leximi, edhe brenda një kulture të vetme, është nga natyra një proces subjektiv dhe aktiv. Çdo lexues, ashtu si çdo përkthyes, “humbet” diçka gjatë përjetimit të veprës së një autori – prej keqkuptimit, ose prej mosvëmendjes, prej paragjykimit personal, apo prej faktorësh të tjerë, dhe në të njëjtën kohë sjell diçka të vetën që askush tjetër s’mund ta sjellë. Edhe pa zhurmën e bardhë të shtuar që mbart vepra burimore – të tilla si vlerësimi i mëparshëm i kritikëve, suksesi tregtar ose polemikat skandaloze – kurrë s’mund ta dimë se si do të reagojnë lexuesit e synuar ndaj një përkthimi sepse s’e dimë se si kanë reaguar apo do të reagojnë lexuesit burimor ndaj origjinalit nga një lexim në tjetrin. Nëse e mendojmë tekstin burimor jo si një tërësi monolite, të përcaktuar, që nuk mund të përsëritet kurrë në mënyrë të mjaftueshme, por më shumë si një zonë energjie, gjithmonë në vërshim, e pafund, e prirur ndaj përvetësimeve dhe interpretimeve të ndryshme, atëherë fillojmë ta kuptojmë më mirë punën e përkthimit, i cili, ashtu si çdo akt komunikimi, është jo vetëm i mundur, por edhe dinamik.
Mark Polizzotti ka përkthyer më shumë se pesëdhjetë libra, ndër të cilat vepra të Patrick Modiano, Gustave Flaubert, Raymond Roussel, Marguerite Duras dhe Paul Virilio. Botues dhe kryeredaktor në Muzeun Metropolitan të Artit, ai është autor i “Revolucioni i mendjes: jeta e André Breton-it” dhe shumë librave të tjerë. Në librin e vlerësuar gjerësisht “Simpati për tradhtarin: manifest për përkthimin” botuar në 2018 nga MIT Press, autori tregon se si të lexohen jo vetëm përkthimet por edhe vetë akti i përkthimit, duke mos e parë si një problem për t’u zgjidhur por si një arritje për t’u kremtuar, po të përdorim fjalët e Gëtes, si diçka “e pamundur, e nevojshme, dhe e rëndësishme.”
