Keni përsëritur shpesh se letërsia e mirë nuk e mbështet kurrë të keqen, sidomos, ajo nuk duhet të bëhet palë me shtypësit dhe diktatorët. Mos do të thotë kjo se shkrimtari duhet të ketë parime morale të kulluara?
Të jem i ndershëm, unë nuk jam përkrahës i këtij pozicioni. Paralele të tilla mund të na shpien shumë larg. Përzierja e letërsisë me moralin është një çështje tepër e rrezikshme. Nëse fillojmë të gjykojmë nga pikëpamja e moralit, i bie ta ndajmë të gjithë letërsinë në të mirë dhe në të keqe. Por kjo është rrënjësisht e gabuar, sepse një vepër madhështore mund të mbështesë çfarëdo pozicionesh, ndërkohë që mund të jetë origjinale dhe e çmuar nga pikëpamja e kulturës.
Për shembull, Lui-Ferdinand Selin – një shkrimtar shumë i mirë francez – në pikëpamje të moralit, të flasim butë, nuk ka shkëlqyer: Ai ka qenë një makth i vërtetë: urrente hebrenjtë, mbështeste fashistët, ishte racist. Nga ana tjetër, Selini është një shkrimtar shumë origjinal, që ka krijuar jo pak vepra të rëndësishme. Të paktën, dy nga romanet e tij mund t’i quash pa mëdyshje, të mëdhenj – këto janë “Vdekje me kredi” dhe natyrisht, “Udhëtim në fund të natës”. Një shembull tjetër jo me më pak interes – ky është Knut Hamsun, një shkrimtar edhe më i shquar, për të cilin gjithashtu është shumë e vështirë të thuash diçka të mirë nga pikëpamja e preferencave të tij: të gjithë e dinë që ai simpatizonte Hitlerin. Prandaj ejani e të mos e ngatërrojmë pra letërsinë dhe moralin.
A duhet që shkrimtari bashkëkohor të jetë në opozitë me pushtetin, i cili merr vendime të dyshimta politike?
Kryesorja për mua është liria. Shkrimtari, po ashtu si edhe pushteti, nuk është i detyruar që kurdoherë të veprojë drejt. Secili ka të drejtë të gabojë, në fund të fundit. Por ai duhet të ketë mundësinë të shprehet lirisht. Vetëm në këtë rast ato vlera, që ai përçon, do të perceptohen në mënyrë adekuate nga një shoqëri e lirë: dikush do ta mbështesë, dikush, natyrisht, do ta kritikojë. Por shkrimtari duhet të ketë domosdoshmërisht mundësinë për të shprehur mendimet e tij, ndjenjat dhe emocionet, pa i bërë qejfin asnjë instance të lartë. Më kryesorja, të mos ketë kurrfarë kufizimi.
Në vlerësimin e Kazuo Ishiguro, Komiteti i Nobelit theksoi me këtë rast, që ne jetojmë në një botë multikulturore, multigjuhësore. Edhe për ju është kjo përvojë: jeni lindur në Peru, keni jetuar në Spanjë, në Francë, në Britaninë e Madhe. Si ka ndikuar kjo përvojë në krijimtarinë tuaj?
Përvoja më e rëndësishme, që mund të ketë një shkrimtar, e gjitha merret në fëmijëri dhe rini. Pikërisht, me këtë lëndë të parë, me këtë bazament punon shkrimtari, duke e pasuruar me fantazinë e tij. Natyrisht, të gjitha vendet, ku kam qenë, të gjithë librat që kam lexuar dhe gjithë njerëzit që kam takuar, gjithashtu kanë ndikim në atë çfarë bëj. Por, përvoja ime më kryesore, përvoja që më ka formësuar – është rinia ime, që kam kaluar në Peru. Kjo ka ndikuar njëtrajtshëm në individualitetin tim, në atë se si e kuptoj letërsinë dhe në atë se si shkruaj.
Si ju duket, cili është roli i shkrimtarit në Amerikën Latine dhe në Europë? A ka dallime parimore në konceptim?
Roli i shkrimtarit kudo është i njëjtë – si në Rusi, si në Peru apo si në Kinë! Mjedisi shoqëror dhe veçoritë politike, natyrisht, sipas saj ndikon mbi këtë rol, por letërsia nuk mundet t’i përshtatet plotësisht atyre kushteve ku ajo krijohet. Shkrimtari i mirë gjithmonë u drejtohet çështjeve universale. Pikërisht për këtë veprat e shquara janë të kuptueshme për lexuesit pavarësisht prejardhjes dhe sfondit kulturor. Në Amerikën Latine ne mund të lexojmë lehtësisht Tolstoin, Dostojevskin, Çehovin, t’i kuptojmë dhe të marrim kënaqësi nga krijimtaria e tyre, sikundër nga ana e tyre, në Rusi e lexojnë dhe e kuptojnë Borhesin, Markezin dhe Kortasarin. Letërsia është universale. Është pikërisht kjo që e dallon nga folklori dhe moda, e cila shpesh është e lidhur fort me traditën vendore. Letërsinë mund ta gjiykojmë edhe nga pikëpamja rajonale, po ashtu. Nëse ajo nuk i shtron vetes pyetje universale, do të thotë që pushon së ekzistuari.
Në një intervistë keni thënë, që, pasi lexuat Floberin, vendosët të bëheshit ai shkrimtar që përshkruan ngjarje reale. Ndërkohë, shpesh ju lidhin me traditën e realizmit magjik. Si bashkëjetojnë te proza juaj këto dy tendenca?
Ideja e realizmit magjik nuk mund të thithë në vetvete gjithë atë pasuri të Amerikës Latine. Vetëkuptohet, ne kemi jo pak shkrimtarë, që përdorin trope fantastike në veprat e tyre, si tek Markez dhe Kortasar dhe Rulfo. Por ka edhe autorë të tjerë, që shumë më tepër tërhiqen nga realizmi. Unë jam njeri prej tyre.
Realizmi kurdoherë më ka interesuar më shumë se fantazia. Ai imazh i botës, që vizatoj, është afër lexuesit, sepse nuk dallohet prej përvojës së tij personale. Përveç kësaj, realistët magjikë nuk i ngjajnë njeri tjetrit: Borhes dallohet nga Kortasari, Markez nga Rulfo. Për më tepër kjo etiketa “realizmi magjik”, nuk i ndihmon aspak lexuesit që të kuptojë poetikën e këtyre autorëve. Por, natyrisht, në Amerikën Latine fillesa fantastike ka një rëndësi të madhe për të gjithë autorët. Dhe kjo është logjike, sepse Amerika Latine është një vend që bashkon në vetvete një masë gjuhësh.
Vetëm letërsia e mirë mund të formojë një qytetar të mirë që mendon lirisht, i pavarur, me një fjalë, që vështirë se mund ta manipulojnë me ndihmën e propagandës.
Heronjtë tuaj shpesh shtegtojnë nga njeri roman në tjetrin. Si e merrni këtë vendim, cilës figurë i drejtoheni përsëri?
Oh, edhe vetë nuk e kam zgjidhur këtë gjëzë. Nuk mund ta them me siguri përse një hero kthehet dhe tjetri jo. Unë kam disa personazhe, të cilët periodikisht vijnë tek unë dhe futen vetë te romani i ri. Njeri prej tyre, për shembull Lituma, ai për herë të parë u shfaq në jetën time shumë kohë më parë, kur unë isha djalosh dhe sapo kisha filluar veprat e mia të para. Në këtë rast shumica e personazheve të mi thjesht zhduken, duke u shfaqur vetëm një herë. Kurse Lituma mbetet. Mbase, problemi është se unë nuk e kam shfrytëzuar gjithë potencialin e mundshëm që gjendet tek ai, mbase, ai thjesht paraqet imazhin e tij universal, i cili mund të bëhet pjesë e veprave të mia të shumta. Ky është proces irracional, nuk mund ta shpjegoj në mënyrë logjike.
Në esenë “Civilizimi i spektaklit” ju përshkruani një botë ku zbavitja është bërë vlera kryesore e kulturës. A duhet që letërsia t’i bashkohet kësaj tendence?
Ky proces veçse është rënduar. Sot zbavitja është bërë i vetmi qëllim i artit vizual, ashtu edhe i letërsisë. Unë e kuptoj që autorët në këtë mënyrë përpiqen të arrijnë sa më shumë njerëz, por kjo sjell një thjeshtëzim të tmerrshëm të gjuhës, mendimit, formës së veprës. Ajo dëmton jo vetëm letërsinë, por edhe shoqërinë në tërësi. Tani ka jo pak mendimtarë, të cilët janë të bindur që kthim në zbavitje – është një rrugë shumë e mirë për shoqërinë e sotme. Për shembull, filozofi frëng Gilles Lipovetsky është i sigurt që më në fund kemi fituar një kulturë të vërtetë demokratike, e cila është e kuptueshme për cilindo, kurse ajo elitare si fenomen i përket të kaluarës. Por unë nuk ndaj aspak këtë pikë pamje. Nëse letërsia është kthyer vetëm në zbavitje, atëherë ajo pashmangshmërisht do të degjenerojë, thjesht do të bëhet e painteres. Nëse bestsellerat do të zënë vendin e letërsisë cilësore, kjo do të jetë katastrofë për të gjithë kulturën.
E ndiqni pop-kulturën? A ka fenomene që ju interesojnë?
Natyrisht, më intereson kultura masive. Nëse dëshironi të zbaviteni, ajo u demonstron një masë formatesh të larmishme, të lehtë dhe tërheqës për publikun. Pjesa më e madhe e filmave dhe serialeve është bërë shumë cilësore dhe e kuptueshme. Por unë nuk do ta përzieja kulturën masive me atë që quhet arti i lartë. Kjo s’është aspak e njëjta gjë. Leximi i njëfarë bestselleri popullor dhe leximi i Prustit apo Xhojsit kërkon përpjekje krejt të ndryshme.
Nëse letërsia është kthyer vetëm në zbavitje, atëherë ajo pashmangshmërisht do të degjenerojë, thjesht do të bëhet e painteres. Nëse bestsellerat do të zënë vendin e letërsisë cilësore, kjo do të jetë katastrofë për të gjithë kulturën.
Mund të kënaqeni me “Uliksin”, apo, të themi, me veprat e Folknerit, vetëm nëse jeni i gatshëm të përmblidhni gjithë njohuritë dhe përfytyrimet tuaja. Vetëm kështu ju mund të kuptoni thellësinë dhe shumëfaqshmërinë e këtyre veprave. Po, seriale të tilla, si përshembull Homeland (atdheu), kjo është një zbavitje e mrekullueshme. Unë mundem të kënaqem gjithashtu prej tyre, por ka një dallim midis nivelit të ideve dhe cilësisë së realizimit, të cilat na i ve përpara arti i lartë dhe kultura e konsumit masiv.
Çfarë roli luajnë sot librat? A do t’ia dalin ato të ruajnë pozitat e tyre?
Ndikimi i librave të mirë është kolosal. Ata na japin mundësinë të ndjejmë se çfarë pasurie fsheh gjuha jonë amtare dhe ajo e huaj. Na ndihmojnë të shprehim mendimet tona shumë më saktë. Përveç kësaj, letërsia e madhe zhvillon ndjeshmërinë tonë. Ne fillojmë të kuptojmë më mirë se ç’ndodh në botën rreth nesh, fitojmë një qasje kritike ndaj realitetit. Vetëm letërsia e mirë mund të formojë një qytetar të mirë që mendon lirisht, i pavarur, me një fjalë, që vështirë se mund ta manipulojnë me ndihmën e propagandës.
Përktheu: B. Hudhri
