Përktheu: Granit Zela
SUSANNAH HUNNEWELL & RICARDO AUGUSTO SETTI: Jeni shkrimtar i shquar dhe lexuesit janë të njohur me atë që keni shkruar. A do të na tregoni çfarë lexoni?
MARIO VARGAS LLOSA: Vitet e fundit ka ndodhur diçka e çuditshme. Kam vënë re se po lexoj gjithnjë e më pak nga bashkëkohësit dhe gjithnjë e më shumë nga shkrimtarët e së kaluarës. Kam lexuar shumë më tepër autorë të shekullit nëntëmbëdhjetë sesa nga ai i njëzet. Këto ditë, ndoshta prirem më pak drejt leximit të veprave letrare krahasuar me esetë dhe librat e historisë. Nuk e kam menduar shumë pse lexoj ato që lexoj… Ndonjëherë për arsye profesionale. Projektet e mia letrare janë të lidhura me shekullin e nëntëmbëdhjetë: një ese për Të mjerët e Viktor Hygos, ose një roman i frymëzuar nga jeta e Flora Tristanit, reformatore sociale franko-peruane dhe “feministe” avant la lettre. Por pastaj mendoj se ndodh ngaqë në moshën pesëmbëdhjetë ose tetëmbëdhjetë vjeçare, ke ndjesinë sikur e ke gjithë kohën e botës përpara. Kur bën pesëdhjetë vjeç, bëhesh i vetëdijshëm se ditët e tua janë të numëruara dhe se duhet të përzgjedhësh. Kjo mbase është arsyeja pse nuk i lexoj aq shumë bashkëkohësit.
Por nga bashkëkohësit që lexoni, kë admironi veçanërisht?
I ri, isha lexues i pasionuar i Sartrit. Kam lexuar romancierët amerikanë, veçanërisht brezin e humbur – Folkner, Heminguej, Fitzxherald, Dos Pasos – veçanërisht Folknerin. Ndër autorët që kam lexuar në moshë të re, është nga të paktët që vazhdon të ketë shumë rëndësi për mua. Nuk jam zhgënjyer kurrë kur e kam rilexuar, siç ka ndodhur herë pas here, le të themi, me Heminguejn. Nuk do ta rilexoja Sartrin sot. Krahasuar me gjithçka që kam lexuar që atëherë, shkrimet e tij duket se janë vjetëruar dhe kanë humbur shumë nga vlera e tyre. Sa për esetë, më duket se shumica prej tyre janë më pak të rëndësishme, me një përjashtim ndoshta – “Saint Genet: komedian apo martir”, që ende më pëlqen. Ato janë plot kundërthënie, paqartësi, pasaktësi dhe përçartje, diçka që nuk ka ndodhur kurrë me Folknerin. Folkneri ishte romancieri i parë që kam lexuar me stilolaps dhe letër në dorë, sepse teknika e tij më tronditi. Ai ishte romancieri i parë, veprën e të cilit me vetëdije u përpoqa ta rindërtoja duke u përpjekur të gjurmoja, për shembull, organizimin e kohës, kryqëzimin e kohës dhe vendit, ndërprerjet në rrëfim dhe atë aftësi që ai ka për të treguar një histori nga këndvështrime të ndryshme për të krijuar një paqartësi, për t’i dhënë një thellësi më të madhe. Si një amerikano-latin, mendoj se ishte shumë e dobishme për mua të lexoja librat e tij në kohën kur i lexova, sepse ato janë një burim i çmuar i teknikave përshkruese që janë të zbatueshme në një botë që, në njëfarë kuptimi, nuk është aq e ndryshme nga ajo që përshkroi Folkneri. Më vonë, natyrisht, lexova romancierët e shekullit të nëntëmbëdhjetë me një pasion harxhues: Flober, Balzak, Dostojevsk, Tolstoi, Stendal, Houthorn, Dikens, Melvile. Ende jam një lexues i zjarrtë i shkrimtarëve të shekullit të nëntëmbëdhjetë.
Për sa i përket letërsisë së Amerikës Latine, çuditërisht, vetëm kur jetova në Europë e zbulova vërtet dhe fillova ta lexoja me shumë entuziazëm. Më duhej ta jepja mësim në universitetin e Londrës, një përvojë shumë e madhe, sepse më detyroi të mendoja për letërsinë e Amerikës Latine në tërësi. Që atëherë lexova Borgesin, të cilin e njihja disi, Karpentierin (Carpentíer), Kortazarin (Cortázar), Guimaraes Rosa-n, Lezama Lima-n – gjithë atë brez, përveç Garsia Markezit (García Márquez). E zbulova më vonë dhe madje shkrova një libër për të: García Márquez: historia de un decidio. Fillova të lexoja edhe letërsinë e Amerikës Latine të shekullit të nëntëmbëdhjetë, sepse duhej ta jepja mësim. Atëherë kuptova se ne kemi shkrimtarë jashtëzakonisht interesant – romancierë ndoshta më pak se eseistë apo poetë. Sarmiento, për shembull, i cili nuk shkroi kurrë një roman, është për mendimin tim një nga rrëfimtarët më të mëdhenj që ka nxjerrë Amerika Latine; Facundo i tij është një kryevepër. Por nëse do të detyrohesha të zgjidhja një emër, do të më duhej të thosha Borges, sepse bota që ai krijon mua më duket absolutisht origjinale. Përveç origjinalitetit të pazakontë, ai është i pajisur edhe me një imagjinatë dhe kulturë të jashtëzakonshme që janë shprehimisht të tijat. Dhe pastaj sigurisht që është gjuha e Borgesit, e cila në njëfarë kuptimi ndërpreu traditën tonë dhe hapi një të re. Spanjishtja është një gjuhë që priret drejt mbushullisë, harlisjes së madhe, shkapërderdhjes. Shkrimtarët tanë të mëdhenj kanë qenë të gjithë fjalëshumë, nga Servantesi (Cervantes) te Ortega y Gasset, Valle-Inclán ose Alfonso Reyes. Borgesi është e kundërta – i thukët, i kursyer dhe i saktë. Është i vetmi shkrimtar në gjuhën spanjolle që ka pothuajse aq ide sa ka fjalë. Ai është një nga shkrimtarët më të mëdhenj të kohës sonë.
Çfarë marrëdhënie kishit me Borgesin?
E kam takuar për herë të parë në Paris, ku jetoja në fillim të viteve gjashtëdhjetë. Atje ishte ligjërues i letërsisë fantastike dhe të gauçove. Më vonë e intervistova për Zyrën Franceze të Radios dhe Televizionit ku punoja në atë kohë. E kujtoj ende me emocion. Pas kësaj, u pamë disa herë në vende të ndryshme të botës, madje edhe në Lima, ku unë shtrova një darkë për të. Në fund më kërkoi ta çoja në tualet. Kur po shurronte, papritmas tha: Katolikët, mendoni se janë seriozë? Ndoshta jo. Herën e fundit e kam takuar në shtëpinë e tij në Buenos Aires. E intervistova për një emission televiziv që kisha në Peru dhe pata përshtypjen se nuk i pëlqyen disa nga pyetjet që i bëra. Çuditërisht, u tërbua sepse, pas intervistës – gjatë së cilës, natyrisht, isha jashtëzakonisht i vëmendshëm, jo vetëm nga admirimi që ndieja për të, por edhe nga dashuria e madhe që kisha për njeriun simpatik dhe të brishtë Borges – thashë se isha i befasuar nga modestia e shtëpisë, e cila kishte mure të zhveshura dhe plasa në çati. Ajo që thashë me sa duket qe shumë fyese për të. E pashë edhe një herë pas kësaj dhe u tregua tej mase i ftohtë. Oktavio Pazi më tha se i kishte ardhur shumë keq që kisha bërë atë vërejtje për shtëpinë e tij. E vetmja gjë që mund ta ketë lënduar është ajo që sapo tregova, sepse vetëm e kam lavdëruar. S’mendoj se i ka lexuar librat e mi. Sipas tij, ai nuk lexuar kurrë asnjë shkrimtar të gjallë pasi mbushi dyzet vjeç, thjesht lexoi dhe rilexoi të njëjtat libra… Por është një shkrimtar që e admiroj shumë. Nuk është i vetmi, sigurisht. Pablo Neruda është poet i jashtëzakonshëm. Dhe Oktavio Pazi – është jo vetëm poet por edhe eseist i madh, një njeri që shprehet më së miri për politikën, artin dhe letërsinë. Kërshëria e tij është universale. Vazhdoj ta lexoj me shumë kënaqësi. Edhe idetë e tij politike janë shumë të ngjashme me të miat.
Përmendni Nerudën ndër shkrimtarët që admironi. Ke qenë miku i tij. Si ishte ai?
Neruda e adhuronte jetën. Kishte pasion gjithçka: pikturën, artin në përgjithësi, librat, botimet e rralla, ushqimin, pijen. Ngrënia dhe pija ishin gati një përvojë mistike për të. Një burrë jashtëzakonisht i pëlqyeshëm, plot vitalitet – po t’i harroni poezitë që lavdërojnë Stalinin, sigurisht. Jetoi në një botë gati feudale, ku çdo gjë e bënte t’i gëzohej shijes së ëmbël të jetës, begative dhe teprimeve të saj. Pata fatin të kaloj një fundjavë në Isla Negra. Ishte e mrekullueshme! Rreth tij funksiononte një lloj makinerie sociale: një mori njerëzish që gatuanin dhe punonin – dhe gjithmonë një numër i madh të ftuarish. Ishte një shoqëri shumë argëtuese, jashtëzakonisht e gjallë, pa më të voglën gjurmë intelektualizmi. Neruda ishte pikërisht e kundërta e Borgesit, njeriu që dukej se nuk pinte, tymoste apo hante kurrë, për të cilin mund të thoshe madje se nuk kishte bërë kurrë dashuri, ngase për të, të gjitha këto gjëra dukeshin krejtësisht dytësore, dhe nëse i kishte bërë, i kishte bërë për mirësjellje dhe asgjë më shumë. Kjo sepse idetë, leximi, reflektimi dhe krijimi ishin jeta e tij, jeta tërësisht cerebrale. Neruda vjen nga tradita e Jorge Amados dhe Rafael Albertit e cila thotë se letërsia krijohet nga një përvojë sensuale e jetës.
Kujtoj ditën kur festuam ditëlindjen e Nerudës në Londër. Donte ta bënte festën në një varkë në Thames. Për fat të mirë, një nga admiruesit e tij, poeti anglez Alastair Reid, jetonte në një varkë në Thames, kështu që mundëm t’i organizonim një festë. Erdhi momenti dhe na tha se do të bënte një koktej. Ishte pija më e shtrenjtë në botë me nuk e di sa shishe Dom Pérignon, lëngje frutash dhe një Zot e di çfarë tjetër. Rezultati, natyrisht, ishte i mrekullueshëm, por mjaftonte një gotë për t’u dehur. Kështu, ja ku ishim, të gjithë të dehur, pa përjashtim. Pavarësisht nga kjo, ende më kujtohet ajo që më tha atëherë; diçka që ka dëshmuar të jetë një e vërtetë e madhe ndër vite. Një artikull në atë kohë – nuk më kujtohet se për çfarë bëhej fjalë – më kishte mërzitur dhe acaruar sepse më fyente dhe thoshte gënjeshtra për mua. Ia tregova Nerudës. Në mes të festës ai profetizoi: Po bëhesh i famshëm. Dua që ta dish se çfarë të pret: sa më i famshëm të bëhesh, aq më shumë do të sulmohesh kështu. Për çdo lavdërim do të ketë dy-tre fyerje. Unë vetë kam një sirtar plot me të gjitha fyerjet, maskarallëqet dhe poshtërsitë që një njeri është në gjendje të përballojë. Nuk më kanë kursyer asnjë: hajdut, pervers, tradhtar, bandit, brinar… gjithçka! Nëse bëhesh i famshëm, ta dish se kjo të pret. Neruda tha të vërtetën; prognoza e tij doli absolutisht e vërtetë. Unë nuk kam vetëm një sirtar, por disa valixhe të mbushura me artikuj që përmbajnë çdo fyerje të mundshme për një njeri.
Çfarë mund të na thuash për García Márquez-in?
Ishim miq. Ishim fqinj për dy vjet në Barcelonë, jetonim në të njëjtën rrugë. Më vonë, rrugët tona u ndanë për arsye personale dhe politike. Por shkaku fillestar i ndarjes ishte një problem personal që nuk kishte asnjë lidhje me bindjet e tij ideologjike – të cilat nuk i mbështes. Për mendimin tim, shkrimet dhe bindjet e tij poltike nuk janë të së njëjtës cilësi. Le të themi se e admiroj shumë veprën e tij si shkrimtar. Siç e kam thënë tashmë, kam shkruar një libër prej gjashtëqind faqesh për veprën e tij. Por nuk kam shumë respekt për të personalisht, as për bindjet e tij politike, të cilat nuk më duken serioze. Më duken oportuniste dhe të orientuara drejt publicitetit.
A lidhet problemi personal që përmendët me një incident në një kinema të Meksikës ku dyshohet se keni pasur përplasje fizike?
Ndodhi një incident në Meksikë. Por kjo është një temë që s’më intereson ta diskutoj; ka shkaktuar aq shumë spekulime sa s’dua të jap më shumë materiale për komentuesit. Po shkrova kujtime, mbase e tregoj historinë e vërtetë.
I zgjidhni temat e librave apo ju zgjedhin?
Për sa më përket mua, besoj se tema zgjedh shkrimtarin. Gjithmonë kam pasur ndjesinë se disa histori më janë diktuar; s’mund t’i shpërfillja, sepse në njëfarë mënyre të errët, ato lidheshin me një lloj përvoje themelore – s’e shpjegoj dot se si. Për shembull, koha që kalova në shkollën ushtarake Leonico Prado në Lima, kur isha i ri, më krijoi një nevojë të vërtetë, një dëshirë të ngulmët për të shkruar. Ishte përvojë jashtëzakonisht traumatike, e cila në shumë mënyra shënoi fundin e fëmijërisë sime – rizbulimin e vendit tim si një shoqëri e dhunshme, plot me hidhërim, me fraksione sociale, kulturore dhe racore në kundërshtim të plotë me njëra – tjetën dhe të përfshira në një betejë nganjëherë të egër. Mendoj se kjo përvojë ndikoi; një gjë për të cilën jam i sigurt është se më krijoi nevojën e madhe për të krijuar, për të shpikur.
Deri më tani, ka ndodhur pak a shumë njëlloj me të gjithë librat e mi. S’e kam patur kurrë ndjesinë se kam vendosur unë në mënyrë racionale, me gjakftohtësi të shkruaj një histori. Përkundrazi, disa ngjarje apo njerëz, ndonjëherë ëndrra apo lexime, të diktohen papritur dhe kërkojnë vëmendje. Prandaj flas kaq shumë për rëndësinë e elementeve plotësisht joracional të krijimit letrar. Ky joracionalitet, besoj, duhet të përcillet patjetër edhe te lexuesi. Do të doja që romanet e mi të lexoheshin ashtu siç lexoj unë romanet që dua. Romanet që më kanë magjepsur më shumë janë ato që më kanë prekur më pak përmes intelektit apo arsyes. Këto janë histori të afta të asgjësojnë plotësisht të gjitha aftësitë e mia kritike, kështu që unë mbetem aty, pezull. Ky është romani që më pëlqen të lexoj dhe ai lloj romani që do të doja të shkruaj. Mendoj se është shumë e rëndësishme që elementi intelektual, prania e të cilit është e pashmangshme në një roman, të shpërbëhet në veprim, në histori që duhet ta joshin lexuesin jo me idetë, por me ngjyrën e tyre, me emocionet që frymëzojnë, me elementin e befasisë dhe me gjithë gjendjen e pezullt dhe misterin që janë në gjendje të krijojn. Sipas mendimit tim, teknika e një romani ekziston në thelb për të krijuar atë efekt – për të zvogëluar dhe nëse është e mundur të zhdukur largësinë midis historisë dhe lexuesit. Në këtë kuptim, unë jam shkrimtar i shekullit të nëntëmbëdhjetë. Romani për mua vazhdon të jetë romani i aventurave, i cili lexohet në mënyrën e veçantë që përshkrova.
Çfarë ka ndodhur me humorin në romanet tuaja? Romanet më të fundit duken larg humorit të Teze Julia dhe skenaristi. A është e vështirë ta përdorësh humorin sot?
S’më ka shkuar kurrë në mendje të pyes veten nëse sot do të shkruaj një libër argëtues apo serioz. Temave të librave që kam shkruar vitet e fundit thjesht humori nuk u përshtatej. S’mendoj se Lufta e fundit të botës dhe Jeta reale e Alejandro Maytas, apo dramat që kam shkruar janë të mbështetura në tema që mund të trajtohen me humor. Po te Lëvdatë njerkës? Ka shumë humor, apo jo? Dikur isha “alergjik” ndaj humorit, sepse mendoja, në mënyrë shumë naive, se letërsia serioze nuk të bën kurrë të buzëqeshësh; se ai humor mund të ishte shumë i rrezikshëm nëse doja të trajtoja probleme serioze sociale, politike ose kulturore në romane. Mendoja se do t’i bënte historitë të dukeshin sipërfaqësore dhe do t’i jepte lexuesit përshtypjen se ishin vetëm për argëtim të lehtë. Prandaj kisha hequr dorë nga humori, ndoshta nën ndikimin e Sartrit, i cili ishte gjithmonë shumë armiqësor ndaj humorit, të paktën në shkrime. Por një ditë, zbulova se për të krijuar një përvojë të caktuar të jetës në letërsi, humori mund të ishte një mjet shumë i çmuar. Kështu ndodhi me romanin komik Kapiten Pantoja dhe shërbimi special. Qysh atëherë, isha shumë i vetëdijshëm për humorin si një thesar i madh, një element themelor i jetës dhe rrjedhimisht i letërsisë. Dhe s’e përjashtoj mundësinë që të luajë sërish një rol të spikatur në romanet e mia. Në fakt e ka bërë. Kjo vërehet te dramat e mia, veçanërisht te Kati dhe hipopotami.
A mund të na tregoni për zakonet e të shkruarit? Si punoni? Si lind një roman?
Para së gjithash, është një ëndërrim syhapur, një lloj përsiatjeje për një person, një situatë, diçka që ndodh vetëm në mendje. Pastaj filloj të mbaj shënime, përmbledhje të episodeve të rrëfimit: dikush hyn në skenë këtu, del atje, bën këtë apo atë. Kur filloj të punoj për vetë romanin, bëj një skicë të përgjithshme të subjektit – të cilin nuk e ruaj kurrë, duke e ndryshuar plotësisht ndërsa vazhdoj, por që më lejon të filloj. Më pas filloj t’i bashkoj pjesët, pa më të voglin shqetësim për stilin, duke shkruar e rishkruar të njëjtat skena, duke krijuar situata krejtësisht kundërthënëse.
Lënda e parë më ndihmon, më jep siguri. Por më të vështirë e kam me pjesën e të shkruarit. Kur jam në atë fazë, vazhdoj me shumë kujdes, gjithmonë i pasigurt për rezultatin. Versioni i parë shkruhet në një gjendje të vërtetë ankthi. Pastaj, me ta përfunduar atë variant – që ndonjëherë mund të marrë shumë kohë; për romanin Lufta e fundit të botës, faza e parë zgjati pothuajse dy vjet – gjithçka ndryshon. Atëherë e di që historia është aty, e varrosur në atë që e quaj magma ime. Është kaos absolut, por romani është aty, i humbur në një masë elementësh të vdekur, skena të tepërta që do të zhduken ose skena që përsëriten disa herë nga këndvështrime të ndryshme, me personazhe të ndryshëm. Është shumë kaotik dhe ka kuptim vetëm për mua. Por historia formësohet aty. Duhet ta ndash nga pjesa tjetër, ta filtrosh dhe kjo është pjesa më e këndshme e punës. Nga ky çast e më pas jam në gjendje të punoj shumë më gjatë pa ankthin dhe tensionin që shoqëron shkrimin e variantit të parë. Mendoj se ajo që dua nuk është vetë të shkruarit, por rishkrimi, rishikimi, korrigjimi…Mendoj se është pjesa më krijuese e të shkruarit. Kurrë nuk e di paraprakisht se kur do të përfundoj një histori. Për të shkruar një histori kam menduar se do të më duheshin disa muaj, por ndonjëherë më janë dashur disa vite për ta përfunduar. Një roman më duket i përfunduar kur filloj të ndiej se nëse nuk e përfundoj shpejt, do të më zhduket. Kur të kem arritur ngopjen, kur kam shkruar mjaftueshëm, kur thjesht nuk mund të vazhdoj më, atëherë historia ka përfunduar.
Shkruani me dorë, në makinë shkrimi?
Në fillim shkruaj me dorë. Gjithmonë punoj në mëngjes dhe në orët e para të ditës shkruaj gjithmonë me dorë. Ato janë orët më krijuese. Nuk punoj kurrë më shumë se dy orë kështu – më mpihet dora. Më pas filloj të shtyp atë që kam shkruar, duke bërë ndryshime ndërsa vazhdoj; kjo është ndoshta faza e parë e rishkrimit. Por gjithmonë lë disa rreshta pa shtypur, në mënyrë që të nesërmen, të mund të filloj duke shtypur fundin e asaj që kisha shkruar një ditë më parë. Puna me makinën e shkrimit krijon një dinamikë të caktuar – është si një ushtrim nxehjeje.
Heminguej përdori të njëjtën teknikë, linte një fjali gjysmë të shkruar, në mënyrë që të mund të kapte fillin të nesërmen…
Po, ai mendonte se nuk duhej të shkruante kurrë gjithçka që kishte në mendje, në mënyrë që ta kishte më të lehtë për të filluar të nesërmen. Mua më duket gjithmonë se pjesa më e vështirë, është fillimi. Në mëngjes, duke iu rikthyer përsëri, me ankth… Por nëse ke diçka mekanike për të bërë, puna tashmë ka filluar. Makina fillon të punojë. Gjithsesi kam një orar pune shumë të rreptë. Çdo mëngjes deri në dy pasdite, qëndroj në zyrën time. Këto orë janë të shenjta për mua. Kjo s’do të thotë që jam gjithmonë duke shkruar; ndonjëherë rishikoj materialet ose mbaj shënime. Por punoj në mënyrë sistematike. Ka, sigurisht, ditë të mira për krijimin dhe këqija. Por punoj çdo ditë, sepse edhe nëse s’kam ndonjë ide të re, mund ta kaloj kohën duke bërë korrigjime, duke rishikuar ato që kam shkruar, duke mbajtur shënime, etj. Ndonjëherë vendos të rishkruaj një pjesë të përfunduar, qoftë edhe vetëm për të ndryshuar shenjat e pikësimit.
Nga e hëna në të shtunë, punoj për romanin në vazhdim dhe mëngjeset e së dielës ia kushtoj punës gazetareske – artikujve dhe eseve. Përpiqem ta mbaj këtë lloj pune brenda kohës së caktuar të së dielës, në mënyrë që të mos cënoj punën krijuese të pjesës tjetër të javës. Ndonjëherë dëgjoj muzikë klasike, të pashoqëruar me këngë, kur mbaj shënime. Është diçka që fillova të bëja kur jetoja në një shtëpi shumë të zhurmshme. Në mëngjes punoj vetëm, askush nuk më vjen në zyrë. Nuk pranoj as telefonata. Nëse do ta bëja, jeta ime do të ishte një ferr i vërtetë. S’mund ta imagjinoni sa telefonata dhe vizitorë kam. Të gjithë e njohin këtë shtëpi. Adresa ime për fat të keq u bë pronë publike.
Nuk e shmangni kurrë këtë rutinë spartane?
Më duket se e kam të pamundur, s’di të punoj ndryshe. Nëse do të filloja të prisja çaste frymëzimi, nuk do ta mbaroja kurrë një libër. Frymëzimi për mua vjen nga një përpjekje e rregullt. Kjo rutinë më lejon të punoj, me ose pa ngazëllim të madh, në varësi të ditëve.
Viktor Hygo, mes shkrimtarëve të tjerë, besonte në forcën magjike të frymëzimit. Gabriel García Márquez ka thënë se pas vitesh përpjekje me Njëqind vjet vetmi, romani u shkrua në kokën e tij gjatë një udhëtimi me makinë për në Acapulco. Sapo keni pohuar se frymëzimi është për ju fryt i disiplinës, por nuk e keni njohur kurrë çastin e famshëm të “përndritjes”?
S’më ka ndodhur kurrë. Është proces shumë më i ngadalshëm. Në fillim ka diçka shumë të mjegullt, një gjendje syçeltësie, kujdesi, kërshërie. Diçka që e perceptoj në mjegullën dhe paqartësinë që më ngjall interes, kureshtje dhe emocion, dhe më pas përkthehet në punë, letra shënimesh, përmbledhje të subjektit. Pastaj, kur kam skicën dhe filloj t’i sistemoj gjërat, diçka shumë e hallakatur, shumë e mjegullt vazhdon ende. “Përndritja” ndodh vetëm gjatë punës. Është puna e vështirë që, në çdo kohë të caktuar, mund ta çlirojë atë. . . perceptim gjithnjë e më të qartë, atë emocion të fortë që mund të sjellë zbulesë, zgjidhje dhe dritë. Kur arrij në zemër të një historie për të cilën kam punuar për disa kohë, atëherë, po, diçka ndodh. Historia resht së qeni e ftohtë, pa lidhje me mua. Përkundrazi, bëhet kaq e gjallë, kaq e rëndësishme sa gjithçka që përjetoj ekziston vetëm në lidhje me atë që shkruaj. Gjithçka që dëgjoj, shoh, lexoj duket se në një mënyrë ose në një tjetër ndihmon veprën time. Bëhem një lloj kanibali i realitetit. Por për të arritur në këtë gjendje më duhet të kaloj nëpër katarsisin e punës. Jetoj një lloj jete vazhdimisht të dyfishtë. Bëj mijëra gjëra të ndryshme, por gjithmonë e kam mendjen te vepra ime. Natyrisht, ndonjëherë bëhet ide e ngulmët, neurotike. Gjatë atyre kohëve, parja e një filmi më çlodh. Në fund të një dite me shumë punë, kur e shoh se jam në një gjendje trazirash të mëdha të brendshme, një film më bën shumë mirë.
Shkrimtari Pedro Nava, shkoi aq larg sa të vizatonte disa nga personazhet – fytyrën, flokët, rrobat e tyre. A e keni bërë ndonjëherë?
Jo, por në raste të caktuara, hartoj fletë biografike. Varet nga mënyra se si e ndjej personazhin. Megjithëse personazhet ndonjëherë i përfytyroj si pamje, unë i identifikoj edhe nga mënyra se si shprehen ose në lidhje me faktet që i rrethojnë. Por ndodh që një personazh të përcaktohet nga karakteristikat fizike që duhet t’i hedh në letër. Por pavarësisht nga të gjitha shënimet që mund të mbash për një roman, mendoj se në fund ka rëndësi ajo që zgjedh kujtesa. Ajo që mbetet është më e rëndësishmja. Kjo është arsyeja pse unë kurrë nuk kam marrë një aparat fotografik me vete në ekspeditat e mia kërkimore.
Pra, për një kohë të caktuar, personazhet nuk kanë lidhje me njëri-tjetrin? Secili ka historinë e tij personale?
Në fillim gjithçka është kaq e ftohtë, kaq artificiale dhe e vdekur! Pak nga pak, gjithçka fillon të bëhet e gjallë, pasi secili personazh krijon shoqërizime dhe marrëdhënie. Kjo është e mrekullueshme dhe magjepsëse: kur fillon të zbulosh se linjat e forcës tashmë ekzistojnë natyrshëm në histori. Por përpara se të arrijmë në atë pikë, nuk është gjë tjetër veçse punë, punë dhe më shumë punë. Në jetën e përditshme, ka njerëz të caktuar, ngjarje të caktuara, që duket se plotësojnë një zbrazëti ose plotësojnë një nevojë. Papritur bëhesh i vetëdijshëm për atë që duhet të dish saktësisht për pjesën që po shkruan. Përfaqësimi nuk është kurrë në përputhje me personin real, ndryshohet, falsifikohet. Por ky lloj takimi ndodh vetëm kur historia ka arritur një fazë të përparuar, kur gjithçka duket se e shtyn për më tej. Ndonjëherë, është një lloj njohjeje: Oh, kjo është fytyra që kërkoja, ai intonacion, ajo mënyrë e të folurit… Nga ana tjetër, ti mund të humbasësh kontrollin e personazheve, gjë që më ndodh vazhdimisht, sepse të mitë nuk lindin kurrë nga arsyetime thjesht racionale. Ata janë shprehje e forcave më instinktive gjatë procesit të shkrimit. Kjo është arsyeja pse disa prej tyre marrin menjëherë më shumë rëndësi ose, si të thuash, duket se zhvillohen vetë. Të tjerë lihen në plan të dytë. Pjesa më interesante, është kur kupton se disa personazhe kërkojnë t’u jepet më shumë rëndësi, kur fillon të shohësh se historia funksionin sipas ligjeve të veta, të cilat s’mund t’i shkelësh. Duket qartë se autori nuk mund t’i formojë personazhet si të dojë, se ata kanë një autonomi të caktuar. Është momenti më emocionues kur zbulon jetën te ajo që ke krijuar, një jetë që duhet ta respektosh.
Pjesa më e madhe e veprës tuaj është shkruar jashtë Perusë, në atë që mund ta quhet mërgim vullnetar. Keni deklaruar se fakti që Viktor Hygo shkroi jashtë vendit të tij kontribuoi në madhështinë e një romani si Të Mjerët. Të jesh larg “marramendjes së realitetit” është njëfarë përparësie për rindërtimin e të njëjtit realitet. A mendoni se realiteti është një burim marramendjeje?
Po, në kuptimin që nuk kam mundur kurrë të shkruaj për atë që është afër. Afërsia është penguese në kuptimin që s’më lejon të punoj lirshëm. Është shumë e rëndësishme të jesh në gjendje të punosh me aq liri sa të lejon ta shndërrosh realitetin, t’i ndryshosh njerëzit, t’i bësh të veprojnë ndryshe, ose të futësh një element vetjak në rrëfim, diçka krejtësisht arbitrare. Kjo është absolutisht thelbësore. Ky është krijimi. Nëse e ke realitetin përpara teje, mua më duket se kthehet në kufizim. Unë gjithmonë kam nevojë për një largësi të caktuar në kohë, ose më mirë akoma, në kohë dhe në vend. Në këtë kuptim, mërgimi ka qenë shumë i dobishëm. Për shkak tëtij, zbulova disiplinën. Zbulova se të shkruarit ishte punë, dhe në pjesën më të madhe, një detyrim. Largësia ka qenë e dobishme edhe sepse besoj në rëndësinë e madhe që ka nostalgjia për shkrimtarin. Në përgjithësi, mungesa e subjektit e bën pjellore kujtesën. Për shembull, Peruja te Shtëpia e gjelbër nuk është thjesht një përshkrim i realitetit, por subjekt i nostalgjisë për një njeri që është i privuar prej saj dhe ndjen një dëshirë të dhimbshme për të. Në të njëjtën kohë, mendoj se largësia krijon një perspektivë të dobishme. E distilon realitetin, atë gjë të ndërlikuar që na merr mendtë. Është shumë e vështirë të zgjedhësh ose të dallosh mes asaj që është e rëndësishme dhe asaj që është dytësore. Largësia e bën të mundur këtë dallim. Ajo vendos raportet e nevojshme midis thelbësores dhe kalimtares.
Në një ese të botuar para disa vitesh, keni shkruar se letërsia është një pasion, se pasioni është i posaçëm dhe kërkon të gjitha sakrificat, kurse vetë nuk bën asgjë. “Detyra kryesore nuk është të jetosh, por të shkruash”, gjë që më kujton diçka që Fernando Pesoa, poeti portugez, ka shkruar: “Të lundrosh është e nevojshme, të jetosh është e panevojshme”.
Mund të thuash që të shkruash është e nevojshme dhe të jetosh është e panevojshme… Ndoshta duhet t’ju them diçka për veten, që njerëzit të më kuptojnë më mirë. Letërsia ka qenë shumë e rëndësishme për mua që fëmijë. Por edhe pse lexoja dhe shkruaja shumë gjatë viteve të shkollës, nuk e kisha imagjinuar kurrë se një ditë do t’i përkushtohesha tërësisht letërsisë, sepse në atë kohë dukej luks i madh për një latino-amerikan, veçanërisht një peruan. U mora me gjëra të tjera: kisha plan të studio për drejtësi, të bëhem profesor apo gazetar. E kisha pranuar që ajo që ishte thelbësore për mua do të kalonte në plan të dytë. Por kur mbërrita në Europë me një bursë pas mbarimit të universitetit, kuptova se nëse do të vazhdoja të mendoja kështu, s’do të bëhesha kurrë shkrimtar, se e vetmja mënyrë do të ishte të vendosja zyrtarisht që letërsia do të ishte jo vetëm angazhimi im kryesor, por profesioni im. Pikërisht atëherë vendosa t’i përkushtohesha plotësisht letërsisë. Dhe duke qenë se nuk mund ta mbaja veten financiarisht me të, vendosa të kërkoja punë që do të më linin kohë për të shkruar dhe kurrë nuk do të kishin prioritet. Me fjalë të tjera, do të zgjidhja punë sipas kohës që i lejonte punës sime si shkrimtar. Mendoj se ai vendim shënoi një pikë kthese në jetën time, sepse qysh prej atëherë pata fuqinë të shkruaj. Ndodhi një ndryshim psikologjik. Prandaj letërsia më duket më shumë si një pasion sesa një profesion. Natyrisht, është një profesion, sepse unë jetoj prej tij. Por edhe nëse s’do të mund ta mbaja veten prej tij, do të vazhdoja të shkruaja. Letërsia është më shumë se një modus vivendi. Besoj se zgjedhja që bën një shkrimtar për t’iu përkushtuar tërësisht veprës, për të vënë gjithçka në shërbim të letërsisë në vend që ta lërë në mëshirë të faktorëve të tjerë është absolutisht vendimtar. Disa njerëz e mendojnë si një lloj aktiviteti plotësues ose zbukurues në një jetë kushtuar gjërave të tjera ose edhe si një mënyrë për të fituar prestigj dhe pushtet. Në ato raste, ka një bllokim, është letërsia që hakmerret për veten, që nuk të lejon të shkruash me asnjë liri, guxim apo origjinalitet. Kjo është arsyeja pse mendoj se është kaq e rëndësishme që t’i përkushtohesh plotësisht letërsisë. E çuditshme në rastin tim është se kur e mora atë vendim, mendova se zgjodha një jetë të vështirë, sepse nuk e imagjinoja kurrë që letërsia mund të më siguronte aq të ardhura sa për të jetuar, për të mos thënë të jetoja mirë. Duket si një lloj mrekullie. Ende nuk e kam tejkaluar. S’më duhej ta privoja veten nga asgjë thelbësore për të shkruar. Mbaj mend që u ndjeva shumë më i mllefosur dhe i palumtur me veten kur s’mund të shkruaja, kur jetoja në Peru para se të largohesha për në Europë. U martova kur isha shumë i ri dhe më duhej të bëja çdo punë që mund të gjeja. Kisha deri në shtatë punë në të njëjtën kohë! Sigurisht që ishte praktikisht e pamundur të shkruaja. Shkruaja të dielave, në ditë festash, por pjesën më të madhe të kohës e kaloja në punë të zymta që nuk kishin të bënin me letërsinë dhe ndihesha tmerrësisht i mllefosur. Sot, kur zgjohem në mëngjes, shpesh habitem me mendimin se mund ta kaloj jetën duke bërë atë që më jep kënaqësinë më të madhe, dhe për më tepër, të jetoj prej saj, dhe mirë.
A ju ka bërë letërsia të pasur?
Jo, nuk jam i pasur. Nëse i krahasoni të ardhurat e një shkrimtari me ato të një drejtuesi kompanie, ose me një njeri që ka bërë emër në një profesion, ose në Peru, me një toreador apo një atlet të mirë, do të zbuloni se letërsia ka mbetur profesion i keqpaguar.
Keni ndërmendur një herë se Heminguej u ndje bosh, i trishtuar dhe i lumtur në të njëjtën kohë pasi mbaroi një libër. Çfarë ndjeni në ato rrethana?
Pikërisht të njëjtën gjë. Kur mbaroj një libër, ndiej një zbrazëti, një sëmundje, sepse romani është bërë pjesë e imja. Nga një ditë në tjetrën, e shoh veten të privuar prej saj—si një alkoolist që lë pijen. Është diçka që nuk është thjesht dytësore; vetë jeta është shkëputur papritmas nga unë. E vemtja kurë është të jepem menjëherë pas ndonjë vepre tjetër, gjë që nuk është e vështirë për t’u bërë pasi kam një mijë projekte. Por gjithmonë më duhet t’i rikthehem punës menjëherë, pa më të voglin pushim, në mënyrë që të mos lejoj që zbrazëtia të mos bëhet më e madhe midis librit të mëparshëm dhe atij të ardhshëm.
Keni shkruar një herë se asnjë nga veprat tuaja, përveç Lufta e fundit të botës, nuk e kishte dhënë aq mirë idealin fantastik të romanit sa ky libër. Çfarë donit të thonit me këtë?
Mendoj se romani si gjini priret drejt teprimit. Pritet drejt shkapërderdhjes, subjekti zhvillohet si një kancer. Nëse shkrimtari ndjek çdo linjë të një romani, ai kthehet në xhungël. Ambicia për të treguar të gjithë historinë është e natyrshme në roman. Megjithëse gjithmonë kam patur ndjesinë se vjen një moment kur duhet ta vrasësh historinë që të mos vazhdoj pafundësisht, po kështu besoj se të rrëfyerit është një përpjekje për të arritur atë ideal të romanit “total”. Romani me të cilin shkova më larg në këtë drejtim është Lufta e fundit të botës, pa dyshim.
Në disa artikuj të viteve të fundit, keni bërë disa pohime që duken shumë pesimiste. Në vitin 1982, për shembull, shkruani: “Letërsia është më e rëndësishme se politika”. Shkrimtarët duhet të përfshihen në politikë vetëm në kuptimin e kundërshtimit të skemave të saj të rrezikshme dhe për rregullimin e tyre”. A nuk është ky vizion pesimist i asaj që politika mund të bëjë për të sjellë përparim?
Jo. Doja të thoja që letërsia ka të bëjë më shumë me atë që është e qëndrueshme sesa politika, që një shkrimtar nuk mund t’i vendosë letërsinë dhe politikën në një pozitë të barabartë pa dështuar si shkrimtar dhe ndoshta edhe si politikan. Duhet të kujtojmë se veprimi politik është mjaft kalimtar, ndërsa letërsia zgjat në kohë. Ti nuk e shkruan një libër për ditët e sotme; që një vepër të ushtrojë ndikim mbi të ardhmen, koha duhet të luajë rolin e saj, gjë që nuk ndodh kurrë ose rrallë me veprimet politike. Megjithatë, edhe kur e them këtë, nuk resht asnjëherë së gjykuari për klimën politike apo të përfshihem me atë që shkruaj dhe bëj. Besoj se një shkrimtar nuk mund t’i shmanget përfshirjes politike, veçanërisht në vende si imi, ku problemet janë të vështira dhe situata ekonomike dhe sociale shpesh ka aspekte dramatike. Është shumë e rëndësishme që shkrimtarët të veprojnë në një mënyrë ose në një tjetër, duke ofruar kritika, ide, duke përdorur imagjinatën për të ndihmuar në zgjidhjen e problemeve. Mendoj se është thelbësore që shkrimtarët të tregojnë rrugën e duhur – sepse si të gjithë artistët, ata e ndiejnë më fort se kushdo – rëndësinë e lirisë si për shoqërinë ashtu edhe për individin. Drejtësia, të cilën ne të gjithë dëshirojmë të sundoj, s’duhet të shkëputet kurrë nga liria; dhe nuk duhet ta pranojmë kurrë nocionin se liria duhet të sakrifikohet në kohë të caktuara në emër të drejtësisë sociale ose sigurisë kombëtare, siç do të donin të bënim totalitarët nga e majta ekstreme dhe reaksionarët nga e djathta ekstreme. Shkrimtarët e dinë këtë sepse çdo ditë ndjejnë se sa e nevojshme është liria për krijimin, për vetë jetën. Shkrimtarët duhet ta mbrojnë lirinë e tyre si një domosdoshmëri, ashtu si e drejta e pagës apo e drejta për të punuar.
Por po citoja pohimin tuaj për pikëpamjen pesimiste se çfarë mund të bëjë politika. A duhet apo mund të kufizohen shkrimtarët të shprehin kundërshtimin e tyre?
Besoj se është e rëndësishme që shkrimtarët të marrin pjesë, të japin mendime dhe të ndërhyjnë, por edhe që të mos lejojnë që politika të pushtojë dhe të shkatërrojë sferën letrare, fushën krijuese të shkrimtarit. Kur kjo ndodh, ajo e vret shkrimtarin, duke e kthyer në një propagandues. Prandaj është thelbësore që të vendosë kufizime në aktivitetet e veta politike pa hequr dorë nga detyra për të shprehur mendimin e tij.
Si ndodhi që një shkrimtar që ka treguar gjithmonë mosbesim të madh ndaj politikës u bë kandidat për presidencën e Perusë në zgjedhjet e vitit 1990?
Një vend ndonjëherë mund të gjendet në gjendje të jashtëzakonshme, në një luftë, për shembull, në këtë rast nuk ka alternativë. Situata në Peru sot është katastrofike. Ekonomia po rrënohet. Inflacioni ka arritur në nivele rekord. Gjatë dhjetë muajve të parë të vitit 1989, popullsia humbi gjysmën e fuqisë së saj blerëse. Dhuna politike është bërë ekstreme. Paradoksalisht, në mes të kësaj krize të madhe, duket se ekziston mundësia për të bërë ndryshime të mëdha drejt demokracisë dhe lirisë ekonomike. Ne mund të rimendojmë modelin kolektivist, socialist për shtetin që është përdorur në Peru që nga viti 1968. Nuk duhet të humbasim shansin për të rivendosur atë që kemi luftuar vitet e fundit: reformën liberale dhe krijimin e një ekonomie reale tregu. Për të mos përmendur ringjalljen e kulturës politike në Peru përgjegjëse për krizën që po përfshin vendin. Të gjitha këto arsye më bënë të kapërceja çdo rezervë që kisha dhe më çuan në përfshirjen time në luftën politike – në fund të fundit një iluzion shumë naiv.
Si shkrimtar, cila mendoni se është cilësia dhe e meta juaj më e madhe?
Mendoj se cilësia ime më e madhe është këmbëngulja: jam në gjendje të punoj jashtëzakonisht shumë dhe të nxjerr nga vetja më shumë sesa mendoja se ishte e mundur. E meta më e madhe, mendoj, është mungesa e besimit, e cila më mundon jashtëzakonisht shumë. Më duhen tre ose katër vjet për të shkruar një roman – dhe një pjesë të mirë të asaj kohe e kaloj duke dyshuar në veten time. Me kalimin e kohës mendoj se po bëhem më vetëkritik dhe më pak i sigurt. Ndoshta kjo është arsyeja pse nuk jam vanitoz: ndërgjegjja ime është shumë e fortë. Por e di që do të shkruaj deri në ditën kur të vdes. Të shkruarit është në natyrën time. Unë e jetoj jetën sipas veprës sime. Nëse s’do të shkruaja, do të çmendesha, pa asnjë dyshim. Dua të shkruaj shumë libra të tjerë dhe më të mirë. Dua të kem aventura më interesante dhe të mrekullueshme shkrimi nga sa kam pasur tashmë. Refuzoj të pranoj mundësinë që vitet e mia më të mira janë lënë pas dhe nuk do ta pranoja edhe nëse do të përballesha me prova.
Pse shkruan?
Shkruaj ngase jam i palumtur. Shkruaj ngase është një mënyrë për të luftuar palumturinë.
Vjeshtë 1990
