Rrëfimi tronditës i Lleshanakut, historia e trishtuar se si do të arratiseshin me shkrimtarin Lazer Stani nga kufiri, në dimër, në pritje të “dëborës” në male, nga Thethi, ndërsa Ministria e Brendshme shpalli lajmin e rremë se çifti i ri ishte vrarë.
Intervistoi: Violeta Murati
Në vitin 1997, nëse jam e saktë, për herë të parë u bëtë pjesë e Antologjisë së Vargut Amerikan dhe Vjetar të Poezisë Amerikane. Më pas, në vitin 2012, del antologjia juaj e parë e vlerësuar nga kritika, duke u konsideruar si pioniere e poetëve shqiptarë të gjeneratës post-totalitariste… Si erdhi kjo njohje?
Në vitin 1996, qe një revistë amerikane e cila botoi 5 autorë bashkëkohorë shqiptarë, në mes të të cilëve isha edhe unë. Poezitë e mia u vlerësuan me një nga çmimet vjetore të revistës, me sa mbaj mend. Kjo u parapriu botimeve në disa revista të tjera letrare më pas. Dhe në vitin 2002 u botua libri im i parë i plotë “Fresco” nga shtëpia botuese “New Directions”, që ishte një përzgjedhje e poezive nga gjithë librat e mi të botuar deri në vitin 2002. Pastaj, në vitin 2010, u botua “Child of nature”, që është përkthim i librit “Fëmijët e natyrës”, dhe në vitin 2018 libri i tretë “Hapësira negative”, po nga e njëjta shtëpi botuese. Kurse në Angli janë botuar dy libra: në vitin 2011 dhe 2018.
Poezia juaj është: kujtime, imazhe… e cilësuar diku si “një qëndisje detajesh”, nostalgji dhe kujtime familjare që sjellin reflektime universale mbi burrat dhe jetën. Nga se vjen ky kontrukst poetik i juaji? Ç’nxitje jep te ju bota?
Që e vogël, krijoja një ide mbi njerëzit, situatën, nisur nga detajet, gjestet. Janë dy-tri gjëra të vogla që të ndihmojnë të krijosh tablonë e madhe, mjafton të jesh i vëmendshëm. Dhe kjo mënyrë njohjeje, intuita, çuditërisht ka funksionuar më e saktë në rastin tim. Por në poezi imazhi apo detajet janë mjete, ndërmjetës, që ndihmojnë për të komunikuar një ide, në një mënyrë më pak imponuese në dukje, por më manipuluese në fakt, dhe i përgjigjen më së miri formulës së artë në art: “Trego për jetën; mos bëj koment.”
Arsyeja pse një pjesë e skenave, karaktereve, memorizohen dhe një pjesë jo, vjen si rezultat i një seleksionimi emocional. Dhe përtej emocionit, po të kërkosh, ka gjithmonë një shpjegim logjik, ka një ide. Nuk ia vlen të shkruash as edhe një varg të vetëm për hir të nostalgjisë, apo sepse ka vlerë si përvojë personale. Gjuha, që është edhe fuqia e shkrimtarit, mund të kthehet në armikun e tij më të madh nëse shndërrohet në një mjet thjesht përshkrues, pa një ide, pa një mesazh që shkon përtej përvojës personale, duke ekspozuar një boshllëk shpirtëror edhe si individ.
Ju jeni një çift shkrimtarësh, kujtoj bashkëshortin tuaj, shkrimtarin Lazer Stanin. Si ka qenë njohja juaj, jeta që keni bërë bashkë, ndarë: njëri pranë poezisë e tjetri prozës? Sa ka ndikuar kjo në rritje të njëri-tjetrit?
Punoja punëtore në një ndërmarrje artizanati në Krujë dhe lexoja rregullisht gazetat e asaj kohe. Në fund të viteve ’80 më bënin përshtypje disa shkrime të natyrës shkencore dhe disa reportazhe në gazetën “Zëri i Rinisë”, që sikur ishin pak më ndryshe, disi më kurajoze dhe atipike, me autor një Lazër Stani. Imagjinoja që ky Lazri duhej t’i kishte “krahët e ngrohtë” dhe duhej të ishte rreth të pesëdhjetave (ndoshta nisur nga emri i tij i rrallë dhe disi arkaik). Pas njëfarë kohe, në gazetën “Drita” lexova një tregim që titullohej “Fundi i shëtitjeve natën”, shkruar po nga Lazër Stani. Epo ky na qenka edhe i gjithanshëm tashti, thashë skeptike me vete, por kur e lexova, mbeta: ishte diçka krejt ndryshe nga letërsia që shkruhej në atë kohë, sepse bënte fjalë për fatin e njeriut të ndershëm në shoqëri dhe të prekte deri në palcë. Hmm, por ama as në gjumë nuk mund ta imagjinoja se një ditë do të takohesha, e aq më pak që do të ndaja jetën me këtë njeri.
Dhe doli që ky Lazri qenkësh miku i një mikes sime të fëmijërisë, Albana Shalës. Qe ajo që na vuri në kontakt. Ajo po përpiqej që përmes tij, të më ndihmonte të botoja diçka te “Zëri i Rinisë”. U përpoq të na takonte, por nuk funksionoi. Dhe kontakti me të ka ndodhur krejt rastësisht, në telefon. Më bëri përshtypje zëri i tij shumë kumbues dhe sensi i humorit. Pas nja tri ditësh a diçka e tillë, e takova në zyrën e tij në gazetë, atje ku sot janë zyrat e Kuvendit. Mbaj mend që te Lazri më çoi Laura Konda, ashtu e ëmbël siç është Laura sot e kësaj dite. E gjeta të ulur me shpinë nga drita dhe më ranë në sy shpatullat e tij shumë të gjera dhe tiparet e theksuara kockore. Kishte një lloj delikatese në mënyrën se si më shihte, me një palë sy inteligjentë e të përhumbur, duke më lënë të nënkuptoja shumë gjëra, por asgjë erotike. Ishte i natyrshëm dhe i vërtetë në të gjitha gjestet, dhe për pesë minuta u ndjeva sikur kishim nja njëqind vjet që njiheshim bashkë. Bëmë muhabet njerëzish të pjekur. Folëm për hallet. Ai i ekzagjeroi pak të vetat, për të më bërë mua të ndihesha mirë. Pastaj gjërat erdhën natyrshëm.
Dhe sa për pyetjen tuaj se si është jeta e një çifti shkrimtarësh, çfarëdo që të them unë, do të tingëllonte si një klishe. Por, që herët, të dy kemi kuptuar një gjë: nëse sjell shumë realitet në një lidhje, atëherë e ke çuar drejt vdekjes. Ndaj përpiqemi ta shmangim sa më shumë të jetë e mundur.
Na ka bërë përshtypje një reagim i Lazrit, në rrjetin social facebook, kur i është dhënë vendimi i pushimit të tij nga puna si redaktor te “Zëri i Rinisë”, në vitin 1990. Një vendim që sot duket absurd, vetëm pse Stani ishte fejuar me shkrimtaren Luljeta Lleshanaku. Ajo cilësohej nga regjimi si “mbesa e armiqve të betuar të popullit dhe Partisë”. “Këtë regjim kishim në tetor të vitit 1990. Se çfarë ndodhi më pas, do ta tregoj herë tjetër…” – shkruan Stani. Çfarë ishte kjo histori?
Madje edhe dy vajzat e mia, të cilat deri diku e njihnin këtë histori, u tronditën kur e panë ashtu të vulosur e firmosur shkresën. Kur ndodhi kjo histori, unë kam qenë 22 vjeçe, një armike goxha “e rrezikshme” d.m.th. Me këtë terminologji unë isha mësuar që në shkollën fillore e nuk më bënte më përshtypje. Bile, çuditërisht, më kujtohet sot e kësaj dite një mësuese e ekonomisë shtëpiake, e cila shpeshherë e fillonte mësimin me frazën: “Armiku më i madh i Partisë dhe i popullit është Abaz Kupi.” Ishte komuniste dhe nuk ishte njeri i keq, por ama se ç’punë kishte ky deklamim në orën e ekonomisë shtëpiake ku mësohej veç për të gatuar pelte dhe për të qepur me shtiza, as sot e kësaj dite nuk e kuptoj.
Pasi Lazrin e pushuan nga puna, pa asnjë kacidhe në xhep, pa një çati ku të fusnim kokën dhe pa një shpresë për përmirësim të gjendjes, shkuam te prindërit e tij në Pult të Dukagjinit. E vetmja mundësi na mbetej të prisnim dëborën e të tentonim të kalonim kufirin nga Thethi, sepse në dëborë thuhej që kufiri ishte më i vështirë për t’u mbajtur nën kontroll. Ishim tmerrësisht të dëshpëruar. Ishte koha kur fshatin e kishte mbërthyer skamja, sepse ekonomia kishte falimentuar krejtësisht. As të holla për të udhëtuar në Shkodër a Tiranë, për të parë ndonjë mundësi, nuk kishim. Telefona nuk kishte. Ndërkohë që ne prisnim borën, Ministria e Brendshme shpërndau lajmin e rremë që ne të dy ishim vrarë në kufi, lajm që të gjithë të njohurit tanë e besuan, sepse e dinin që nuk kishim alternativë tjetër. Përmes nesh, besoj se donin t’u bënin presion të tjerëve që ky është fati që u pret po të rebeloheni kundër regjimit.
Dhe ironia është që kur Lazri kërkoi dosjen e tij tek Autoriteti i Hapjes së Dosjeve, i thonë se nuk ka asnjë dosje në emër të tij. Domethënë, e gjitha kjo histori po duket sikur ka ndodhur në imagjinatën tonë dhe në imagjinatën e gjithë atyre njerëzve që e dinë, madje kanë shkruar për të. Dhe në procesverbalin e mbledhjes për shkarkimin e tij (një tjetër dokument nga arkiva e po këtij shteti), e zezë mbi të bardhë, shkruhet: “I mbajtur në mbledhjen e Sekretariatit, në x datë, lidhur me shkresën e ardhur nga Dega e Punëve të Brendshme Krujë.”
Ju kam pyetur edhe njëherë tjetër, e mendoj se një nga poemat e tua më të forta është “Ujë dhe karbon”, në të cilën, ndoshta për të parën herë në krijimet tuaja, trajtoni dramën komuniste, duke shkuar deri në një analizë të vetë thelbit dhe skemës së diktaturave… Një angazhim jo aq i fundmë, duke pasur parasysh të kaluarën tuaj, por edhe përfshirjen “politike” në Institutin e Studimeve për Krimet Komuniste. Çfarë të shqetëson në këtë ndërgjegje sot?
Poema vjen si përgjigje e një pyetjeje që kam vite që ia bëj vetes: “Si ka mundësi që e duruam një regjim aq mizor për gati pesëdhjete vjet? Pse nuk u sakrifikuan gjysma prej nesh, që të tjerët të jetonin me dinjitet?” Por instinkti i mbijetesës, i të mbeturit gjallë me çdo kusht, rezulton më i fortë se çdo gjë tjetër. Në Amerikë është e famshme një histori mbijetese që quhet “Donner Party”, ku njerëzit detyrohen të hanë edhe të vdekurit gjatë asaj aventure për të mbetur gjallë. Por ama kjo histori, megjithëse kanibalizmi, sot e ka një monument diku në Kaliforni, si një shenjë respekti ndaj vitalitetit dhe rezistencës njerëzore. Dhe janë pikërisht sistemet totalitare, luftërat, fatkeqësitë natyrore, ato që rikthejnë dilemën tonë të vjetër: a jemi ne një qenie prej uji dhe karboni apo një qenie morale? Bota është e stërngopur me rrëfime mbi nazizmin, komunizmin, dhe nuk besoj se do ta habisnin të miat. Kjo është arsyeja që kam pritur të shkruaj ndryshe për komunizmin. Domethënë, kam pritur të krijoj një distancë kohore dhe fizike nga ajo epokë, një distancë e domosdoshme për ta parë me një sy analitik më tepër sesa emocional.
A ka kujtesë të mjaftueshme sipas jush?
Një nga shprehjet më cinike e më të pamoralshme që më rastis të dëgjoj në këtë vend, është: “Nuk duam të kthejmë kokën pas!” Dhe është më shumë se një shprehje, është psikozë shumë djallëzore që mbillet dhe ushqehet qëllimisht. Ne bëjmë çmos për t’i dëshmuar vetes dhe botës rrënjët tona ilire të para dy mijë vjetëve dhe na “dhimbka qafa” të kthejmë kokën vetëm 27 vjet pas? Sigurisht që ka një palë që është e interesuar të varrosë gjithçka, që për fat të keq ka akoma shumë pushtet dhe që është përgjegjëse për gjithë këtë amnezi dhe amortizim të kujtesës komuniste. Por, në mos për të tjerat, çfarë shpjegimi do t’u japin nipërve të tyre, sa herë të shfaqen e të rishfaqen në ekranet tona dhe të botës pamjet e eksodit të ’91-it? Çfarë shpjegimi do të japin për atë turmë qeniesh të shpërfytyruara? Do t’u thonë që bëhet fjalë për një mutacion qe quhet “Homo-Albanikus”, një devijim i rastësishëm nga zinxhiri i evolucionit?
Familja si reflektimi i një peme, siç shohim, ka një notë të errët në kontekstet historike së cilës i rrëfeheni, në mendimet mbi diktaturën. Shpesh kjo ka tërhequr udhëtimet tuaja besojmë. Si është pritur (në besueshmëri) historia juaj, a ka shërbyer ajo si identifikim për vuajtjet dhe persekutimin?
Unë jam rritur në një familje me kode shumë të rrepta etike. Qysh fëmijë, më është përplasur në fytyrë një listë me gjërat që nuk duhej të bëja, si të ishin dhjetë amendamentet. “Mos” këtë, e “mos” atë. Atëherë unë e dija se çfarë nuk duhej të bëja, por nuk dija se çfarë duhej të bëja. Ishte një kohë e tillë, që mos-bërja ishte ajo që të garantonte mbijetesën fizike, por sidomos atë morale. Të jetuarit si hije, ishte një mënyrë për të ruajtur veten, familjen, por edhe për të mos u bërë keq të tjerëve. “Mos fol”, “bëj sikur s’dëgjon”, “bëj sikur s’sheh”, “mos u përziej me të tjerët”, “mos bëj komente”, etj., etj., – janë gjëra që brezi im i kupton shumë mirë, por brezi i fëmijëve të mi, e sidomos të huajt, e kanë tepër të vështirë ta perceptojnë. Është pikërisht ky element që i jep përmbajtjen dhe titullin poemës “Hapësira negative”, të botuar te “Pothuajse dje”. Pra, boshi, pasiviteti, mos-bërja, ishte element dominues në atë sistem dhe pikërisht ai që përcaktonte konturet e tua si njeri.
Në një intervistë, pavarësisht se poezia juaj ka një fashë të zgjatur duke parë botën përmes syve naivë të një fëmije, keni thënë se shkrimtarët meshkuj janë më të prirur se femrat për idealizimin e fëmijërisë… Pse kjo bindje, çfarë konteksti është “fëmijëria” për një krijues?
Mund të jetë thjesht një çështje statistikore… Normalisht, kur numri shkrimtarëve meshkuj është shumë herë më i madh se i femrave, atëherë edhe historitë e fëmijërisë janë më të shpeshta ndër ta. Mund të jetë edhe fakti që meshkujt, historikisht, kanë pasur një fëmijëri më të lirë, më të pasur me aventura, kështu që kanë se çfarë të tregojnë. Fjala vjen, nuk mund t’i shkruante një grua historitë e Tom Sojerit dhe Hakëllberi Finit, sepse veç një Tuein i vogël, një djalë, mund t’i kishte përjetuar ato aventura në brigjet e Misisipit. Por, ndoshta, ndoshta, meshkujt, pavarësisht se e maskojnë më mirë, mund të kenë natyra më introverte, më sentimentale. Dhe pjesë e sentimentalizmit është edhe rikthimi te fëmijëria. Meshkujt mendoj se janë më të lidhur edhe me vendin, me tokën, që është një tjetër formë sentimentalizmi.
Fëmijëria është kontakti ynë i parë me botën dhe si të gjitha gjërat e para, gjen një hapësirë djerrë në ndërgjegjen tonë, duke lënë gjurmë të pashlyeshme. Mendoje: fëmijëria…, dashuria e parë…, përballja e parë me idenë e vdekjes, etj., etj.
Ju krijoni personazhe, u jepni “role” atyre në poezitë tuaja. Emra, herë të shenjtësh e herë sikur i keni thjeshtësisht të jetuara, diku në lagjen apo në takime imagjinare nëpër vende krejt të zakonta. Janë burra e gra, të munduar e vuajtur. Ju i rrëfeni ata, e “detyroni” lexuesin të mendojë, ju vetë pse i keni adhuruar, pse i keni “krijuar” këta personazhe? Pse bëhet aq e rëndësishme te ju “e thjeshta”?
Faleminderit për këtë konstatim dhe uroj që vërtet të jetë kështu. Them se njeriu, secili prej nesh, lind me një ndjeshmëri humane. Shiko p.sh, se sa të drejtë janë fëmijët dhe se si reagojnë emocionalisht ndaj së mirës dhe së keqes. Por pastaj, kur fillojnë dhe rriten, gradualisht, shumë prej nesh e humbin një pjesë të kësaj ndjeshmërie. Por kur ke parë kaq padrejtësi dhe vuajtje rrotull teje, siç kam parë unë që e vogël, jo vetëm që nuk e humb këtë ndjeshmëri, por bëhesh fanatike e së drejtës, intolerante, idhulltare e njerëzve në nevojë, të nëpërkëmbur, dhe merr automatikisht anën e tyre në çdo rast.
Nga ana tjetër, letërsia nuk përfytyrohet ndryshe, aq sa edhe abuzohet me të. Letërsinë e Gorkit p.sh, propaganda komuniste e përdori duke e quajtur ‘art revolucionar’, kur për mua Gorki është thjesht humanist. Nëse të vuajturit, të pafuqishmit, të vobektit, viktimat e padrejtësive, nuk e gjejnë veten të ulur në radhët e para të faltoreve ose të artit, atëherë ku tjetër do ta gjejnë?
Kurse referencat nga mitologjia fetare që unë përdor herë pas here në poezi, luajnë atë rol që luajnë monumentet brenda një qyteti: i japin një peshë historike, vertikale, momentit. Figurat fetare, mitet, kanë fituar një lloj familjariteti dhe statusi të pakontestueshëm në vetëdijen njerëzore. Atë përfaqësojnë klasiken. Dhe vënia e së zakonshmes përballë tyre, shërben si mjet stilistikor për të krijuar njëkohësisht ironi dhe sarkazëm.
Marrim një moment nga poezia “Fshati i peshkatarëve”, që nis në mënyrë brilante: Dritare të picërruara/ nga kripa dhe vështrimi larg;/ të gjitha shohin në det… por mbyllja e tij ka brutalitet, pothuaj të shpërfillur, vetiu pyesim mbi erotizmin… Pse kaq brutale, primitive, kur estetikisht pothuaj “hyjnizohet”?
Me atë mbyllje, jam munduar të përcjell atë lloj fataliteti që zakonisht shoqëron njerëzit e pafuqishëm. E dëgjojmë shpesh të thuhet: “Kur u ndamë, kjo na ra!”, ose “Kështu paska qenë e shkruar.” E hidhur, por kjo është mënyra e vetme e pajtimit me fatin, në pamundësi për të ndryshuar rrethanat. Mua më mbetet vetëm të hyj nën lëkurën e këtyre karaktereve dhe të ndjek atë linjë arsyetimi. Por është interesante që dëgjoj prej jush që skena e gjumit të pasdites jashtë në verandë, sugjeron një situatë pothuajse erotike.
Është si një udhëtim midis librit memuaristik të Solzhenicinit apo romantizmit të errët të Barikos ku si njëri dhe tjetri, mbajnë të përbashkëtën e një raporti mes njeriut dhe së keqes. Pse ka ndodhur te ju ky udhëtim, imazhe të ujit, detit, të një toke të akullt…?
Unë rrallë shkruaj për gjëra që nuk i njoh. Pra, i kam shkelur këto vende, në përjashtim të Antarktidës. Por akulli them se vjen si një nevojë për t’u zhdukur, për t’u zhbërë, për t’u kthyer në hiçgjë, dhe është e çuditshme se si dëshira e brendshme për t’u zhdukur, përjetohet si një mënyrë prehjeje dhe asociohet më të bardhën.
Cili është autori “juaj”, vargjet e të cilit shpesh thuhet se të shpëtojnë moralisht?
Rudiard Kipling me atë poezinë e famshme “Nëse”. Dhe Uollt Uitman me “Fijet e barit”.
Ja se si shprehet në komentin e tij poeti dhe përkthyesi George Szirtes për “Hapësira negative”, librin e dytë të botuar në Mbretërinë e Bashkuar, megjithëse “New Directions” në Shtetet e Bashkuara e ka botuar që në vitin 2002: Kjo poemë është plot forcë dhe ofron një revokim të kursyer, por të gjallë, pothuajse filmik, të jetës së Uild-it, që mund të shërbejë si një lloj analogjie e vetë jetës së autores… Ajo nuk bën asgjë ekstravagante në aspektin teknik ose atë retorik. Ajo flet drejtpërdrejt: por vetëm se kjo e folur direkt është i mprehtë (ashtu siç është edhe përkthimi) dhe e vë gishtin drejt e në plagë…” Mbi këtë vetiu më vjen pyetja mbi kritikën, si e shihni rëndësinë e këtij raporti sot?
Në një tjetër shkrim kritik të botuar pak më parë rreth “Negative space”, thuhet se i foluri i drejtpërdrejtë është rezultat i një përvoje të gjatë. Them se është konstatim i saktë. Ashtu siç ndodh në fjalimet publike, apo temat studimore, ne zakonisht përdorim krahasime ose referenca të tipit “siç ka thënë filani”, për të mbështetur tezën tonë. Por, kur kjo ide të vjen si një bindje dhe ke argumente të mjaftueshme për ta mbështetur, atëherë ia lejon vetes komunikimin përmes vargut sentencial, deklamativ ose proverbial. Është si puna e të moshuarve që kemi në familje, që herë pas here thonë diçka me vete, bëjnë ndonjë pyetje retorike dhe nuk presin për aprovim.
Kurse sa për kritikën, mendoj se kritika është e domosdoshme në tregje të mëdha, ku mbetet e vetmja mënyrë për të tërhequr vëmendjen midis qindra e mijëra botimeve që dalin brenda vitit. Dhe kjo është arsyeja që e vlerësojnë mjaft. Por në një treg të vogël si i yni, nuk mendoj se ka ndonjë rëndësi të madhe, sepse falë njoftimeve në media, në rrjetet sociale, sot është e lehtë të informohemi për librat e rinj dhe vështirë se shpëton pa rënë në sy ndonjë libër i mirë. Madje herë pas here në rrjetet sociale, pa marrë asnjë rol kritiku apo profesionistësh, njerëzit bëjnë komente mjaft të kualifikuara dhe interesante. Pra, le të themi, që kritikën sot e gjejmë të shpërndarë në forma të ndryshme.
Por, që të pretendojmë për një kritikë të mirë, së pari duhet të kemi lexues të mirë. Dhe lexuesi i mirë edukohet në bankat e shkollës. Shija për leximin varet nga mënyra se si jepet letërsia dhe artet në shkollë, nga programet, literatura që serviret. Dhe jo vetëm kaq, por e gjithë filozofia e shkollës ndikon në nxitjen ose destimulimin e një personaliteti meditativ, kureshtar e analitik.
Poezia juaj krijon një hapësirë universalizmi, në fakt këtë përpjekje bëjnë gjithë shkrimtarët në veprën e tyre, por ju te “Homo Antarcticus” e shtrini këtë mbi shqetësimin e individit sot. Ç’është kjo përballje, çfarë i bashkon lexuesit në këto poezi?
Nuk besoj se është aventura e pafat e ekspeditës së Shakëltonit në Polin e Jugut, pra një histori joshqiptare, ajo që e universalizon poemën. Bile, bile, ngaqë kjo histori është aq e njohur, saqë frika ime ishte se lexuesit do të humbnin interesin për t’i shkuar deri në fund leximit. Kështu që besoj se nëse pëlqehet, kjo ndodh për faktin që secili gjen diçka prej Frenk Uajld-it te vetja, secili evidenton ato ç’ka ka humbur, në përpjekjet e veta për t’u përshtatur civilizimin modern.
Dhe në këtë poemë ka diçka që veçanërisht ne si shqiptarë e njohim mirë e me të cilën po përballemi çdo ditë. E kam fjalën për vargjet: “E çfarë di një i mbijetuar/ për artin e të jetuarit?”
Si ka qenë kjo përballje me audiencat anglishtfolëse?
Kuptohet që audiencat e poezisë janë të vogla; librat me poezi botohen me një tirazh relativisht të vogël. Kështu që mos prit një rresht prej dyqind vetash që presin në radhë për të blerë librin. Po, sidoqoftë, poezia vazhdon ta ketë lexuesin e vet gjithkund. Pas daljes së librit, në maj kisha katër prezantime në SHBA. Në prill do të kem një prezantim në Irlandë. Interesante janë pyetjet që të bëjnë nga audienca, një pjesë e të cilave të gjejnë krejt të papërgatitur. Janë kryesisht pyetje që kanë të bëjnë me pikëbashkimet e historisë me gjuhën, e letërsisë me politikën, apo edhe pyetje të tipit: “Pse ka kaq shumë meshkuj në poezitë e tua”, për të cilat ndoshta nuk ke menduar ndonjëherë.
Jeni renditur ndër pretendentet për çmimin e madh Pen Amerika 2019 me librin “Negative space” (Hapësirë negative) përkthyer nga Ani Gjika, po ashtu jeni renditet krah librave më të mirë në botën anglishfolëse në këtë gjini. Libri është botuar nga Bloodax edhe është një përmbledhje në anglisht e dy librave të botuar në origjinal nga shtëpia botuese OMBRA GVG: “Pothuajse dje” (2012), dhe “Homo Antarcticus” (2015).“Homo Antarcticus” ose “Njeriu i Antarktidës”. Shpesh autorët e harrojnë faktin se si mund t’i shërbehet një libri. Është domethënëse? Si e shpjegoni që letërsia shqipe vazhdon të jetë e izoluar (në raste sporadike kohët e fundit) nga njohja jashtë kufijve?
Ky është kandidim për botimin e “Negative space” nga “New Directions” në SHBA, kurse për botimin në Angli nga “Bloodaxe”, libri, ose më mirë përkthyesja e librit Ani Gjika, pak më parë u vlerësua me çmimin English PEN. Meqë ra fjala, i jam vërtet shumë mirënjohëse Anit për gjithë atë punë të madhe si përkthyese, një përmbledhje dy librash në një. Është një punë më se dyvjeçare, shumë e lodhshme, por uroj që të mos ketë qenë po kaq edhe e mërzitshme. Përkthimin e Anit e kanë cilësuar ‘brilant’ dhe besoj se kjo ka ndodhur edhe falë faktit që Ani është edhe vetë poete. Të gjithë autorët që unë njoh, them se e dinë se si t’i shërbejnë librit, por në rastin e një gjuhe të vogël si e jona, mundësitë janë të kufizuara. Është gjëja më e natyrshme në botë, madje një ego që meriton respekt, të synosh të botohesh në gjuhë të tjera, sepse e para është formë vetëvlerësimi, dhe e dyta zgjeron rrethin e lexuesve. Por, edhe sikur të kesh mundësi financiare të paguash vetë një përkthyes, edhe sikur ky përkthyes të bëjë një punë të mrekullueshme, prapëseprapë kjo zgjidhje nuk të garanton gjetjen e botuesit. Është një industri tejet e vështirë për të depërtuar që lidhet me interesin në rënie për librin në përgjithësi. Ndaj edhe shumë gjë i mbetet në dorë rastësisë, ose fatit. Por politikat kulturore mund të ndihmojnë shumë përmes mbështetjes së pari, të krijimtarisë vendase (granteve, rezidencave vendase), dhe përmes mbështetjes së fuqishme të përkthimit të letërsisë shqipe në gjuhët e tjera.
