Bisedoi Andreas Dushi
Zoti Rama, karriera juaj zë fill qysh në gjysmën e viteve ’70 kur, si skenarist, punuat pranë kinostudios së atëhershme “Shqipëria e re”. Si e kujtoni atë periudhë e, meqë edhe këto kohë është rihapur një debat mbi rolin dhe vlerën e filmave shqiptarë të para ’90 i cili ngrihet mbi raportin mes aspektit estetik dhe atij propagandistik, cili është komenti juaj?
– Kinostudio dhe teatri kanë qenë vatra krijuese ku artistët shqiptarë kanë mundur të shpalosin talentet e tyre. Skena dhe ekrani ishin mjediset ku arti shqiptar mund të shprehej në sintezën e vet: dramaturgjia, aktrimi, muzika, fotografia, piktura, etj. Ja pse edhe pse në një kohë totalitare me ulje-ngritjet e veta në Shqipëri u krijuan vepra që për nga vlerat artistike dhe realizmi i tyre do të mbeten në historinë e artit shqiptar. Askush nuk mund ta mohojë dhe ta fshijë këtë pasi do të bëhej e njëjta gjë siç ndodhi pas çlirimit kur u ndaluan vepra të autorëve nacionalistë. Thirrjet për ndalimin e filmave të realizuar para vitit 1990 më kujtojnë thirrjet dhe “gjuetinë e shtrigave” të makartistëve në Amerikë kundër regjisorëve, skenaristëve dhe aktorëve progresistë të Hollivudit apo “underground”-it. Në Amerikë, me kalimin e furisë makartiste, gjithçka erdhi në vendin e duhur. Shkolla e Lee Strasberg, etj. vazhdoi epopenë e madhe të teatrit dhe formimit te aktorëve. Sigurisht, filmi si art masiv, i mbështetur fuqimisht nga propaganda partiake vuajti shumë nga ideologjia. Tepër e vështirë në mos e pamundur të krijoje në liri. Ata që tentuan për pak liri u dënuan apo futën në burgje siç ishte rasti i regjisorëve Viktor Stratobërdha, Mitat Fagu, etj. Censura ishte krijuar si një skemë piramidale, çka e kam shpjeguar gjatë në librin tim të botuar e ribotuar në Francë “Udha e gjatë në tunelin e Platonit”. Kontrollet mbi realizimin e një filmi ishin të njëpasnjëshme: ministria e Arsimit Kulturës, zyra e Propagandës së Komitetit Qëndror, shefi i Propagandës dhe së fundi lideri suprem. Çdo tentativë apo shkarje nga vija e Partisë censurohej, hiqej, goditej. Atëherë për të ekzistuar, krijuesi pranonte të bënte kompromisin, autocensurën, vendoste diku fotografinë e liderit, shtonte një komisar në një film të luftës, etj., për të shpëtuar veprën e tij. Pa këto kompromise asgjë nuk do të arrihej. Tashmë filmat, pjesët teatrale, artet figurative të asaj kohe, shihen si dëshmi të kohës. Pa një film të tillë, brezat e ardhshëm nuk do arrijnë ta kuptojnë kohën totalitare. Pra filmat marrin një frymë dokumentare dhe bëhen të vlefshëm për të kuptuar njeriun por dhe absurditetin e vetë kohës. Ekspozita për artet e kohës totalitare organizohen ngado në Perëndim. Askush nuk ka frikë se mos infektohen të rinjtë. Letërsia dhe artet figurative por dhe kinematografia pas Revolucionit të Tetorit, me Ejzenshtainin, etj, pavarësisht propagandës, janë kontribute të vlerave artistike botërore.
Kapërcyellin mes diktaturës dhe demokracisë, si e përjetuat? Mendoni se, po të mos kishin ndodhur ndryshimet e mëdha të ’90 dhe liria t’i ishte servirur shqiptarëve si diçka e panjohur, do të ishit marrë kaq shumë me letërsinë dhe të shkruarën në përgjithësi?
– Fillimi i viteve ’90, me ndryshimet politike në Shqipëri ishte një shpresë e madhe për letrarët dhe artistët e rinj. Sistemi politik kishte dështuar dhe lajmet e ndryshimeve në Lindje sollën zgjimin e madh. Të gjithë kërkonim më shumë liri të fjalës, udhëtimit, të njohjes së kulturave të tjera, pra të qenit europianë. S’kishte pse një libër të Orwell apo Kafkës e Solzhenicinit ta lexonim brenda një nate për ta përcjellë fshehurazi tek miqtë tanë. Ishim si ilegalë të kulturës. Sigurisht, kjo “ulje tensioni” erdhi si rezultat i politikave të mëdha midis Perëndimit të fuqishëm dhe Lindjes së rrënuar ekonomikisht. Në vitet ’70 e më pas një gjë e tillë nuk mund të ndodhte. Shëmbujt e revoltave të shtypura në gjak në Budapest dhe Pragë ishin të gjalla. Pra ndryshimet politike në fillimin e viteve ’90 dhanë mundësinë që dogma të flakej dhe që e shkuara të shihej me një sy kritik.
E njihnit frëngjishten që herët dhe, për rrjedhojë, lexonit në atë gjuhë. Prandaj kishit akses në disa materiale të cilët shumë njerëz s’i dekriptonin dot. Ndaj më ngacmon sinqerisht koncepti që gjatë diktaturës keni pasur për lirinë… Si mund ta shpjegoni?
– Krijuesi, artisti, gjithnjë është ballafaquar me konceptin e lirisë çka Kadareja e ka shprehur qartë në librin e tij “Ftesë në studio”. Në fakt, të gjitha përpjekjet artisti i bën në emër të lirisë. Edhe kur ajo mungon, është liria e brendshme që e mundëson. Shkrimtari, artisti, filozofi, është i lirë edhe duke qenë në burg. Jusuf Vrioni më tregonte në Paris për lirinë e tij në burg. Ishte liria e ndërgjegjes, koha kur në vetminë e qelisë ai recitonte poezitë e Rembosë. Vilson Blloshmi ishte i lirë në vetvete kur përkthente natën vargjet e Bodlerit, për çka dhe do ta akuzonin. Poeti do të vritej. Big Brother ekzistonte vërtet por ai nuk mund të shikonte thellësinë e shpirtit. Unë shkoja shpesh në Bibliotekën Kombëtare, bibliotekën e kinostudios apo të Lidhjes së Shkrimtarëve. Përmes miqve, lexoja aty “Nouvelle revue Française”, që drejtohej nga Louis Aragon, “Cahiers du cinema”, “Bianco e Nero” etj, shikonim në arkivin e filmit filma të ndaluar të kohës së ekspresionizmit gjerman, romantizmit francez, neo-realizmit italian të viteve ‘50-’60, të “Nouvelle Vague” me autorët francezë gjatë viteve ’60-’70, etj ku ndesheshim me ide të reja, siç ndodhi me filmin Horishima mon amour mbi pikëtakimin e tragjedisë së Hiroshimës me tragjedinë e Luftës së Dytë Botërore, ku dashuria e një vajze franceze me “armikun” e Francës, një ushtar gjerman ishte shkatërruese për fatin njerëzor. Kjo ishte për mua një lloj lirie. Por këtë nuk e kishin të mundur të gjithë. Shumica e kishte të pamundur të lexonte letërsinë disidente, të shihnin koleksionet e librave të mrekullueshëm me tablotë e Van Gogh, Modilianit, Pikasos, Shagallit, etj, për çka Maks Velo do të dënohej me burg.
Jeta juaj, prej vitesh tanimë, është e ndarë mes Shqipërisë dhe Francës. Përveçse ambasador zyrtar për disa kohë, jeni edhe ambasador kulturor i Shqipërisë në Francë, prandaj, nga pozita ku gjendeni sot, si i gjykoni përkthyerjet kulturore mes këtyre dy shteteve?
– Pikëtakimet kulturore mes Francës dhe Shqipërisë nuk kanë munguar. Ato kanë vazhdimësinë e tyre. “Pranvera Frankofone” në Tiranë është një festë e madhe e kulturës me ekspozita, koncerte me artistë francezë, me pikëtakime të autorëve shqiptarë e francezë. Po kështu mund të flasim për përkthimet e letërsisë së sotme franceze në gjuhën shqipe ku kemi mjaft autorë të zgjedhur e modernë. Po kështu, në Francë e veçanërisht në Paris, kemi artistë shqiptarë që jetojnë dhe krijojnë, instrumentistë si violinistë, pianistë, violinçelistë, artistë të skenës dhe ekranit, etj. Po kështu kemi shkrimtarë që botohen nga shtëpitë botuese franceze por ekzistenca e një qendre te madhe kulturore do të sillte manifestime më të mëdha në këtë drejtim. Kjo do kërkonte një mbështetje shtetërore. Po kështu botuesit shqiptarë, prej dy dekadash nuk janë të pranishëm në Panairin e Librit në Paris. Nuk kemi manifestime madhore siç do të ishin “Viti i Shqipërisë në Francë” (traditë e shumë shteteve që organizojnë në Francë), veprimtari këto polivalente në disa fusha të artit e kulturës. Këto kërkojnë financime dhe biznesi shqiptar nuk e ka atë patriotizëm që të shpenzojë për kulturën e vendit.
Përsa i përket jetës midis Shqipërisë dhe Francës, personalisht më ngjan si jeta e një mesazheri pasi një pjesë e madhe e krijimtarisë time është frymëzuar pikërisht nga kjo lidhje e pikëtakim kulturash e historish, pasi jo pak lidhje kanë ekzistuar historikisht midis Francës e Shqipërisë, veçanërisht që nga shekulli XVI kur stradiotët shqiptarë krijuan kalorësinë e lehtë franceze të quajtur nga historianët francezë “la chevalerie albanoise”. Këto lidhje kanë spikatur në fillimet e shekullit XX me emigracionin shqiptar në vitet ‘20-’30, kohë kur në vendin tonë lindi përpjekja e “neo-shqiptarizmës”. Njoh krijues shqiptarë që edhe pse jetojnë diku në Perëndim ata vazhdojnë të jetojnë vetëm me botën e tyre shqiptare pa u përzjerë me botën ku kanë shkuar dhe pa treguar ndonjë interes për të, p.sh. për të përcjellë diçka nga kultura dhe letërsia e këtij vendi në Shqipëri, apo anasjelltas diçka personale në kulturën e tyre. Njoh të tjerë që jetojnë në një mjedis metisazhi kulturash që marrin e japin me njëra-tjetrën. Në këtë kuptim ata bëjnë nje jetë më të pasur pasi bëhen mesazherë kulturash. Më pëlqen kjo e dyta. Eshtë një zgjidhje personale që i përshtatet globalizmit të sotëm. Sot shoqëritë ballkanike po bëhen gjithnjë e më shumë kozmopolite. Kufijt e hapur janë një domosdoshmëri jetike.
Pjesa e bibliotekës ku gjenden veprat tuaja përfshin thuajse të gjitha gjinitë. Pak më lart përmendëm essetë, por duhet të themi se keni botuar edhe dy romane, Santa Quaranta dhe Camera obscura – Origjina e botës. Gjithashtu, ka një mori librash të tjerë përkthyer prej jush nga frëngjishtja në shqip e anasjelltas. Ju, personalisht, në cilën gjini të të shkruarit ndiheni më mirë?
Përveç këtyre dy romaneve kam botuar dhe romanin “Kohë pa kohë” (Tre romane në një), “Dalia”, “Një mungesë e gjatë”, apo “Dashuri e nëmur në Maligrad” e botuar në gjuhën maqedone, në Shkup. Eshtë e vërtetë që kam shkruar në shumë gjini të ndryshme letrare. Pasioni i shkrimit si duket ka qenë më i fortë se idea për tu perqëndruar në një gjini të vetme Kam botuar tre vëllime poetike në shqip e frëngjisht e megjithatë i them vetes se poet është ai që jeton vetëm me poezinë. Ricos, Neruda, etj., ishin poetë që jetuan vetëm me poezinë. Në fakt, dy vitet e fundit po botoj romane e tregime. Vlerësimet e disa kritikëve të huaj për librin “Epistolari i Zaratës” të botuar në anglisht, frëngjisht, italisht dhe së fundi në greqisht kanë bërë t’i drejtohem më shumë prozës, siç është së fundi dhe në librin me tregime “Dua të më bësh të bukur” apo librin e sapo përfunduar “Fëmija i Bulevardit Stalin”, diçka autobiografike, meqë jam lindur, rritur, e martuar në Bulevardin Stalin, në zemër të kryeqytetit, mjedis që atëherë ishte një mikrokozmos i shoqërisë shqiptare të viteve ’50-‘80 me fitimtarë, të mundur e të dënuar arbitrarisht.
Veprat tuaja kanë kryesisht një sfond historik, por përtej tyre ka edhe libra tërësisht historikë, botuar sidomos kohët e fundit, si Shqipëria në kohën e luftrave bizantino-normande, Kalorësit e Stuhisë apo Bonjour d’Albanie. Po t’u duhej të bënit një kategorizim, do ta përfshinit veten te shkrimtarët apo te historiani?
– Unë jam një shkrimtar që është i apasionuar pas historisë. Bota njeh shumë të tillë, emra që kanë hyrë në historinë e letërsisë botërore. Një nga parendësit ishte Stefan Zvajg, pasioni i të cilit ndaj historisë e shtyu drejt personazheve të historisë botërore. Pikëtakimi në Paris me piktorin me origjinë shqiptare Abedin Dino dhe njohja me të, më ngacmoi të shkruaja librin “Dino – shtegtari i Portës Sublime”. Për Jean Moreas apo “Jani nga Morea”, këtë poet arvanitas dhe themelues të simbolizmit francez u frymëzova pikërisht në Paris; udhëtimet e udhëtarëve franceze gjatë shekullit XIX më ngacmuan të shkruaja librin “Bujtës të largët”. Nëse iu kushtova librit “Shqipëria në luftën normando-bizantine”, kjo sepse duke lexuar 15 librat e kronistes bizantine për luftrat e atit të saj, bazileusit të Konstantinopojës Aleksis I, përshkrimet e saj të betejave në Shqipëri ishin një zbulim i hatashëm për mua. “Paqja e Devollit” e nënshkruar në vitin 1115 në malet e Shqipërisë, ishte atëherë një nga ngjarjet më të mëdha të botës kur ndodhte armëpushimi mes dy fuqive më të mëdha të kohës. Një libër tjetër për historinë është “Konsullatat franceze në Shqipëri gjatë shekujve XVII-XIX”., etj. Historia ofron shumë tema e personazhe të admirueshme për të shkruar, fate tragjike të hatashme. Do doja të shkruaja një roman për Merkur Bua Shpatën një nga stradiotët më të lavdishëm që spikati në historinë europiane gjatë shekullit XVI. Romani historik është i vështirë pasi kërkon nje dokumentim të hollësishëm të kohës, atmosferës, afreskut historik, shoqëror e kulturor. Floberit, për të shkruar “Salambon”, iu desh të studjonte për një kohë të gjatë në Biblioteken Kombëtare të Parisit; po kështu do ndodhte me Zola për romanin e tij “Zherminal”. Romanet e Aleksandër Dyma janë një pikëtakim mjaft i bukur mes historisë dhe letërsisë.
Edhe në letërsinë për fëmijë, kontributi juaj është i çmuar, veçanërisht si autor i një serë librash të kolanës së botuar nga “Albas” “Më quajnë…” ku, në vetën e parë tregohet jeta Ismail Qemalit, Dora d’Istrias, Skënderbeut e deri te ajo e Aleksandër Moisiut. Sa e rëndësishme mendoni se është njohja e fëmijëve me personat kyç të historisë tonë?
– Figurat historike paraqesin interes të veçantë për botën e fëmijëve. Përmes një gjuhe të thjeshtë ata mësojnë rreth historisë së popullit të tyre, një lloj biografie historike të Shqipërisë përmes personazheve më spikatëse. Kështu, letërsia ndihmon në aspektin e formimit identitar. Një gjeneratë e re pa një bagazh historik kombëtar është në një lloj udhëkryqi. Duhet gjithnjë të dimë se nga vijmë për të parë nga e ardhmja. E kaluara, veçanërisht për ne shqiptarët që u kemi rezistuar pushtimeve të shumta shekullore mbi dymijëvjeçarë, bëhet kështu frymëzuese për brezin e ri. Nëse kam shkruar edhe librat për mbretëreshën ilire Teuta, për Ismail Qemalin apo artistë si Tefta Tashko, Ibrahim Kodra, Eqrem Çabej etj, kjo që fëmijët të mbështeten në një traditë historike, pra të kenë një krenari historike për ti bërë ballë sfidave të kohëve moderne.
Tanimë në rolin e përkthyesit, dua t’ju pyes se si e shihni: A është bërë mjaftueshëm për njohjen e kulturës dhe letërsisë shqipe në Francë?
– Nëse në dekadat para vitit 1990 njohja e kulturës, e letërsisë dhe arteve tona ishte diçka e pamundur përveç letërsisë së Kadaresë dhe një lloj folklori, gjatë këtyre 30 vjetëve të fundit mund të them se duhej bërë më shumë. Përveç Kadaresë dhe tre-katër shkrimtarëve të tjerë, letërsia shqipe nuk është bërë e njohur. Ne kemi shkrimtarë shumë të mirë në Shqipëri por për tu përcjellë në Francë apo në një vend tjetër të madh perëndimor, rruga është tepër e vështirë. Shkrimtari i njohur dhe tepër origjinal Zija Çela vetëm sivjet arriti të botohej në frëngjisht dhe kjo falë ndihmës së Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit. Të tjerë, madje, shkrimtarë të rinj dhe mjaft të talentuar kanë mbetur vetëm në hapësirën e librit në shqip. Problem ka qenë dhe është mungesa e përkthyesve nga shqipja në frëngjisht. Francezë që njohin mirë shqipen janë të pakët. Lumturisht kemi Tupen, por kjo nuk mjafton Shpresoj në një mbështetje më të madhe të shtetit për përkthimet, pasi botuesit e huaj që të përzgjedhin, duhet ti lexojnë dhe që ti lexojnë më parë duhen përkthyer. Pa patur sigurinë e botimit, përkthyesit nuk angazhohen.
Jeta mes dy kulturave e dy gjuhëve, ku njëra është shumë më e madhe se tjetra, si ka ndikuar në krijimin e identitetit tuaj artistik?
– Mendoj se po të isha në Shqipëri do kisha një identitet tjetër, ndryshe nga i sotmi. Njeriu, identiteti, është një proçes në krijim të vazhdueshëm ku rolin primar e kanë origjina, gjuha, kultura, përjetimi shoqëror. Tridhjetë vjet në Francë nuk janë pak, prandaj dhe krijimet e mia, përveç kinematografisë, u zhvilluan në Paris. Dhe kjo si pasojë e ballafaqimit me një kulturë tjetër, mjaftë të pasur e cila krijon shije e koncepte të reja, bëhet shkollë dhe vitet janë si shkallë ku ti ngjitesh gjithnjë. Në Shqipërinë ateiste nuk e njihja Biblën. Themelet e kristianizmit i gjeta në letërsinë dhe artet, në veprat e artistëve të mëdhenj të botës nga Da Vinçi e Mikelanxhelo tek Wermeer, Brughel, Delacroix, Goya, Van Gogh, Degas etj, veprat e të cilëve i kam parë drejtpërdrejt në muzeumet e Francës, Italisë, Belgjikës, Hollandës e Spanjës. Rrymat dhe shkollat artistike si impresionizmi, post-impresionizmi e më pas kubizmi, surealizmi, dadaizmi etj., i kam parë në Luvër apo në muzeun e Orsejës. Dhe ky ballafaqim vlen për të gjitha format e krijimit artistik. Por ajo që krijon identitetin artistik të një krijuesi është vetë proçesi krijues Aty ndihet Fjala, fryma e tij. Aty e kupton se ç’përfaqëson ai dhe sa nacional dhe origjinal është. Mitrush Kuteli p.sh. u ballafaqua me kulturën perëndimore, por indivudualiteti i tij është thellësisht shqiptar, siç ndodhi dhe me Shagall e të tjerë. “Bëma e mëkatit” ka një frymë floberiane (Tre tregimet, etj) çka mund ta përcaktojmë si Floberi shqiptar. Mësimi i teknikave, stileve, formave, padyshim na ndihmon. Unë jam shumë i ndjeshëm ndaj letërsisë së Marguerite Duras por asnjëherë s’kam mundur të shkruaj si ajo. Pra këtu jami në një gjendje frymëzuese të vazhdueshme, pasi kontaktet me letërsinë dhe artet janë të përditëshme, dinamike, ku gjithnjë mëson diçka të re. Çdo ditë është një zbulim i ri por i një niveli të lartë, pasi në Francë kanë krijuar dhe krijojnë shkrimtarë e artistë nga e gjithë bota. Jo më kot Franca ishte dikur metropoli i kulturës botërore, ndërkohë që sot kemi disa metropole të kulturës. Pra erudicioni, përfitimi i një kulture, është një plus për një shkrimtar ngado që vjen. Përse e pëlqejmë Borghes? Sepse erudicioni i tij gjatë leximit na hap shumë dritare. Lexuesi ka nevojë për dritaret e dijes.
Ndërkohë, në nëntor është botuar, nën kujdesin tuaj, albumi me veprat e piktorit të njohur Omer Kaleshi. Si ishte për ju kjo punë dhe, duke qenë se nëpërmjet jush mund të marrim informacion, si është sot Omer Kaleshi?
– Libri voluminoz “Omer Kaleshi nga A në Zh” është një lloj konkluzioni mbi jetën dhe veprën e këtij piktori me origjinë shqiptare dhe mjaft të lidhur me Shqipërinë. Një libër i formatit të madh botuar falë mbështetjes së ALBAS në Tiranë. Për të kam botuar disa libra në shqip dhe frëngjisht dhe në mesin e këtij viti edhe librin “Omer – fruta dhe erotikë” mbi tablotë e tij “nature morte”. Një hemorragji cerebrale e goditi fort vitin e kaluar dhe isha unë që e gjeta në atelier pas dy ditë e gjysmë të shtrirë. Që atëherë ai vazhdon të jetë në një klinikë mjekësorë. Kjo goditje e ka shkëputur nga krijimtaria por sa herë që shkoj ai më flet veç për pikturën dhe ekspozitat që do të hapë. “Një piktor që nuk pikturon është i vdekur” më thotë. Dhe ja pse kërkon të ngrihet sa më parë për të shkuar pranë kavaletit të tij. Të shpresojmë!…
