Përktheu nga rusishtja: Kosta Nake
Reja u lëkund nga vetëtima blu. Bubullima ushtoi ngadalë. Ajo u fuqizua, pastaj pothuaj heshti. Dhe shiu, sikur t’i bindej bubullimës, filloi të bjerë më fort dhe të bëjë një shushurimë të përhapjes në gjethe, pastaj ndaloi. Pas pak dielli nxori kokën mes reve. Parku i vjetër Pushkin në Mikaillovskoje dhe brigjet e pjerrët të Sorotit u ndezën nga argjila e kuqe dhe bari i lagur. Një ylber i hollë ndriçoi larg në lartësi. Ai u spërkat dhe u mjegullua i rrethuar nga gërshetat e reve të hirta.
Si gjithmonë shkrimtari Sergejev mendonte se pamja e ylberit dukej si një hark i krijuar në kufirin e tokës së mbrojtur. Prej disa ditësh Sergejevi po jetonte në rajonin Pskovshçin në fshatin Voroniç pas rezervatit Pushkin. Erdhi nga Moska me ngut të punonte pak më qetësisht. Gjithë kohën, në tren dhe këtu në fshat, mendonte për subjektin e novelës së tij të re. Por subjekti i shpërndahej, i largohej dhe Sergejevi nuk po fiksonte asgjë prej disa ditësh. Ngushëllohej me faktin që kjo gjendje i vinte, sigurisht, nga lodhja e kryeqytetit. Në Moskë ishte më e lehtë të shkruaje në ditët e pushimit kur heshtnin telefonat, nuk kishte takime dhe edicion lajmesh, nuk punonin redaksitë, shtëpitë botuese dhe institucionet. Veçanërisht të mundimshme ishin takimet me oratorët që nuk dinin të pushonin, me tymin e duhanit të hidhur, me stenografistët dhe shtjellën e pafund të frazave. Në këto takime gjuha ruse dukej e zbehtë para syve të tij dhe kthehej në një bashkësi tingujsh pa jetë.
Këto mendime për gjuhën u rritën me forcë të veçantë këtu, në vendet e Pushkinit, ku poeti endej me kokë zbuluar, me flokët e ftohtë trazuar nga era e vjeshtës, ku dëgjonte fërshëllimën e rëndësishme majave të pishave, shikonte me sy të picërruar prej ku vinin retë vjeshtore, shtyhej nëpër panaire, ulej për një kohë të gjatë në dysheme pranë stufës së ndezur, ku bënte shaka me dadon, këndonte, qeshte. Këtu fjalët e mrekullueshme e përmbytnin atë, ia shtrëngonin shpirtin dhe përfundimisht derdhej nën majën e një pende pate në strofa tingëlluese.
Sergejevi që rrinte në Voroniçi ballë për ballë me fermerët e kolektivizuar, me punën e rëndë të çdo dite, me fushat e ngjeshura dhe një qiell të zbehtë e të zbythur, më në fund e kuptoi sa larg jetës së vërtetë kishte qenë hapësira e tij e ekzistencës.
“Ne duhet ta ventilojmë zemrën, – tha me vete. – Përndryshe nuk do bëjmë kurrë ndonjë gjë. Përndryshe do të harrojmë si duhet shkruar.”
Vendimi erdhi në atë ditë gri dhe të lagësht. Vjeshta po afrohej. Nuk kishte ende shenja të qarta, madje asnjë gjethe të verdhë në pemë. Por në heshtjen e ngrohtë me re dhe në aromën e lëvores së lagur dikush mund ta ndjente tashmë tharjen. Vendimi erdhi çuditshëm me shikim të parë. Ylberi ishte fajtor për këtë. Përtej harkut të tij shumëngjyrësh, shtrihej një tokë misterioze.
“Për çfarë është e gjitha kjo?” – pyeti veten Sergejevi.
Ishte i sigurt se në anën tjetër të kësaj porte hyjnore do të shihte gjëra të jashtëzakonshme. Dhe ai, pa mëdyshje, vendosi të marrë çantën e shpinës dhe të shkojë për disa ditë në tokat që shtriheshin matanë ylberit. U largua nga Voroniçi afër muzgut. Në fillim nxitoi të largohej nga fshati para se të binte errësira. Vendosi ta kalojë natën në një mullar me bar. Edhe pse rruga e fshatit kalonte përmes pyllit, aty-këtu në lirishta kishte mullarë të vegjël që ngriheshin mbi shesh me hunj mbështetës.
Sa më larg shkonte aq më i shkretë bëhej pylli. Një liqen i vogël ndriçonte në një gropë të thellë ranore. Duke u kapur pas degëve të lajthishtave Sergejevi zbriti poshtë dhe piu ujë. Ishte aq i ftohtë sa ia mpiu dhëmbët. Në thellësi të liqenit një bri i mjegullt reflektonte hënën e re. Ishte i befasuar që nuk e kishte vënë re një muaj më parë, ngriti kokën dhe pa në lartësitë marramendëse. Hëna dukej si një fjollë tymi dhe shkëlqente me një dritë të dobët rozë.
Kjo dritë e turbullt u përhap rreth e rrotull dhe ngjyrosi ajrin. Dielli duhej të ishte ulur pas velit të reve duke krijuar këtë dritë të zymtë dhe të çuditshme. Pas shiut të fundit pylli ishte plot fëshfërima të matura të pikave që pikonin nga gjethet. Në pellgjet e pastër kishte bar nën ujë dhe hëna reflektonte edhe pnëpër fijet e barit. Po errej shpejt. Sergejevi kaloi disa lirishta, por nuk kishte mullarë në to. Një dritë lodronjëse u duk në largësi.
Sergejevi ndaloi. Përpara në lirishtë kullosnin kuaj, një zjarr kërciste. Disa njerëz ishin ulur rrotull tij. Hezitoi, megjithatë u afrua. Nuk ishte i përgatitur për këtë takim. Nuk e kishte të formuluar çfarë t’u thonte në rast se e pyesnin kush ishte dhe ku po shkonte natën. E dinte se fshatarët nuk pëlqenin gjërat e pakuptueshme, veçanërisht njerëzit e panjohur. Ende pa menduar ç’të thoshte për veten, iu afrua zjarrit. Një grua me një fanellë leshi dhe çizme llastiku, një burrë rrumbullak me kominoshe të vajosura dhe dy fëmijë me kapela që i kishin ulur mbi veshë, ishin ulur pranë zjarrit. Të gjithë e kishin vënë re Sergejevin kohë më parë dhe po e shikonin kur po afrohej.
“Tungjatjeta!” – u tha Sergejevi në mënyrë të pasigurt.
“Tungjatjeta, kalimtar, – u përgjigj gruaja gjatë. – Je montator? Kontrollon shtyllat e telegrafit?”
Rrugëdalja u paratha dhe Sergejevi u çlirua duke pohuar që ishte montator.
“I ri, – tha një nga djemtë. – vitin e kaluar shkova te një tjetër. Ishte litarbërës.”
“Pse nuk e kalove natën në Voroniçi? – pyeti gruaja. – Nuk duhet shumë kohë për të humbur natën këtu. Ulu dhe ngrohu.”
Sergejevi u ul afër zjarrit dhe nxori një paketë cigaresh. Burri rrumbullak u trazua. Djemtë u shqetësuan po ashtu. Sergeji i zgjati rrumbullakut paketën, por nuk u dha djemve.
“Mirë, – tha gruaja. – Mos i llasto për asgjë. Bën mirë të më japësh mua një duhan. Fillova ta pi pak nga pak që nga lufta dhe nuk e lë dot tani.”
“Kjo është e vërtetë, – tha rrumbullaku. – Në luftë çdo venë klith. Cilido do të jepje male me flori për duhan.”
“E kam pirë që nga lufta, – tha gruaja për here të dytë. – Nga frika.”
Djemtë qeshën.
“Hej, ju, – u bërtiti rrumbullaku. – Ka goxha kohë që nuk ua kam shkulur veshët!”
“Po, ne kështu jemi…” – shqiptoi djali më i madh për t’u justifikuar.
“Ç’është kjo! “Kështu”, po, “jo kështu”. Mikail Ivaniç Kalinini vetë e dekoroi Gllashën dhe ju qeshni për çdo gjë. Fshini hundët më parë.”
Djemtë fërgëlluan të fyer, por nuk thanë asgjë.
“Pse je dekoruar?” – e pyeti gruan Sergejevi.
“Për varrin e Aleksandër Sergejeviçit, ” – u përgjigj gruaja menjëherë dhe buzëqeshi, duke parë e hutuar Sergejevin. Buzëqeshja e bëri fytyrë e saj shumë të re dhe të guximshme.
“Është ajo që të ngatërroi ty me varrin e Pushkinit qëllimisht,” – e paralajmëroi rrumbullaku.
“Ndonjëherë ëndërroj ç’lloj varri është,” – kundërshtoi gruaja.
“Mirë, ëndërro, po të pëlqeu, – u përgjigj burri me zemërim. Ai mbante erë benzinë. Dukej që ishte traktorist. – Po të flasim seriozisht si në mbledhje, – iu kthye Sergejevit ai, – atëherë ajo mori një dekoratë sepse askush si ajo nuk e ka punuar atë me fije liri në gjithë rajonin. E linjta e Gllashës është si mëndafshi i florinjtë. Ti e prek me gishta dhe ajo këndon.”
“Një fjalë di ai,” – tha djali më i rritur.
“Ta tregoj unë fjalën! – i bërtiti traktoristi. – Ke dëgjuar shumë nga paragjykimet e gjysheve dhe më përdridhesh.”
Gruaja rrinte e heshtur dhe buzëqeshte duke parë zjarrin. Një tufë nga flokët e saj me onde doli nga shamia.
“Dhe ç’ndodhi me varrin e Pushkinit? – pyeti Sergejevi qetësisht.
Gruaja e mblodhi veten dhe ngriti sytë e errët nga i panjohuri.
“Në atë kohë ishin gjermanët, – u përgjigj ajo shumë e qetë. – Jetoja në Malet e Shenjtë. Fshihesha. Në fshatin tonë, në Zimari, ishte zakon prej shumë kohësh që të gjithë, prej fëmijëve te pleqtë, krenoheshin shumë me Aleksandër Sergejeviçin. Dhe si të mos ishe krenar? Të gjithë në të vetën. Fshatarë hesapi.”
“Fshatarë!” – ra dakort traktoristi.
“Unë kam lexuar shumë për të. Jo të gjitha, ç’është e vërteta, i kuptoja. Jo të gjitha! Por për gjithçka që do, e kupton ose jo, zemra jote do të vazhdojë të rrahë aq fort, aq dhimbshëm saqë ti e shtyp gjoksin me duar për ta qetuar. Po a mundesh, vallë? Ja, ti po kalon këtej me instrumentin tënd të telegrafit dhe nuk e di ku po shkon. Unë adhuroja shumë gjëra nga Aleksandër Sergejeviçi dhe shumicën e tyre për vendet tona, për egërsinë e pyjeve me pisha. Sapo dëgjoja ose lexoja për to, vetëm qaja.
“Ku vuajta, ku dashurova, ku zemrën e varrosa…,” – tha papritur traktoristi.
“Mos, Tisha, – i kërkoi gruaja qetësisht. – E kam të pamundur ta dëgjoj atë.”
Ajo heshti.
“Po çfar’ ndodhi me varrin e Pushkinit?” – pyeti Sergejevi sërish.
“Kishte lule, – u përgjigj gruaja- – Dhe të gjitha llojet e barit. Dhe degë. Po, nuk isha vetëm unë që i vura ato. Klava erdhi me mua gjithashtu. Mblidhnim lule në pyje, në heshtje e bënim rrugën drejt varrit të tij pranë gjermanëve dhe i vendosnim. Përpiqeshim të siguronim që lulet të mos vyshkeshin kurrë. Kështu mendoja atëherë – ja, gjithçka në botë venitet, edhe dashuria madje…”
Ajo heshti përsëri. Traktoristi shau i mërzitur, kurse djemtë u shtrinë qetësisht dhe dëgjonin pa marrë frymë.
“Edhe dashuria, – përsëriti Gllasha. – Dhe ç’ndodh nëse dashuria nuk jeton në zemër gjatë gjithë epokës së njerëzimit. Ja, mendoj, gjithçka vyshket. Po lulet në varrin e tij nuk duhet të vyshken e thahen siç thahet e zhduket dashuria …”
Zëri i Gllashës u drodh. Ajo u kthye, ia nguli sytë errësirës për një kohë të gjatë dhe Sergejevi vuri re një lot që vezulloi në faqen e saj. Djemtë i zuri gjumi shpejt. Traktoristi fjeti gjithashtu duke mbuluar kokën me peliçe. Vetëm Gllasha qëndroi ende ulur gjatë duke vështruar zjarrin dhe duke vendosur degë mbi të. Pastaj i tha Sergejevit:
“Pse nuk fle? Ma thotë mendja je i lodhur.”
Sergejevi u shtri dhe vuri çantën e shpinës si jastëk.
Ishte ftohtë. Të flije pas kësaj ishte si të mbuloheshe hollë. Gllasha hoqi nga koka shaminë e saj të ngrohtë dhe e mbuloi Sergejevin. Dukej sikur diku, në një skaj të botës, në largësinë e natës së papërfytyrueshme, këndonin gjelat duke u tendosur për të njoftuar kthesën e natës.
Sergejevi u zgjua në agim. Traktoristi ishte larguar. Traktori i tij buçiste matanë pyllit. Djemtë u zgjuan duke shtyrë njëri-tjetrin, qeshnin në hundë dhe shkuan t’u hipin kuajve. Gllasha qëndronte ende pranë zjarrit të shuar.
“Jam shumë vonë, – i tha Sergejevit. – Do të shkoj nga stacioni në vendin tim në Zimari. U vonova. Ju ku do shkoni tani?”
Ajo sepse i foli me “ju” Sergejevit dhe ai e kuptoi që diçka e mbante larg, Gllasha e kishte marrë me mend se ai nuk ishte montator.
“Për mua është kudo njëlloj,” – u përgjigj Sergejevi i emocionuar.
“E shoh. Atëherë eja te ne në Zimari. Të paktën do të pish çaj e do të ngrohesh. Shiko ç’vesë.”
Sergejevi pranoi. Dolën nga pylli te një gropë e gjerë. Dielli i përflakur ngrihej mbi mjegull në heshtjen e mëngjesit. Vetëm rrallë disa zogj klithnin në shkurre. Te kodra Gllasha dhe Sergejevi ndaluan. Poshtë, pranë bregut të liqenit, një fshat i vogël fshihej në hijen e shelgjeve të zi lotues. Ishte Zimari.
Qielli u bë i kaltër. Era mëngjesore kalonte duke fryrë e shfryrë. Dukej sikur fëshfërinte vetëm që të shkundte vesën nga pemët dhe të freskonte fytyrën e Sergejevit të skuqur nga zjarri. Gllasha e la mysafirin në izbën e saj që ndodhej mbi liqen. Pasqyrimet e ujit lëkundeshin në tavan. Izba ishte e zbrazët dhe e pastër. E kapur me pineska në mur ishte pasaporta e një marinari me sy të vegjël të gëzuar.
“Ja për kë qante natën, – mendoi Sergejevi. – Kush është ai? Ta pyes apo jo?”
Edhe pse ishte në mëdyshje, e pyeti se i kujt ishte ai dokument. Gllasha doli nga aneksi i banjës e larë, krehu dy gërshetat dhe e vështroi Sergejevin me sy të errët e të ashpër dhe e pyeti:
“Ti shkruan libra, apo jo?”
“Shkruaj,” – pohoi Sergejevi. U ndje i befasuar.
“E mora me mend, – tha Gllasha. – Thonë që shkrimtarët vijnë në Mikaillovskoje.”
Ajo bëri një pauzë, vështroi jashtë dritares, e hoqi pasaportën nga muri dhe e fshehu në sirtarin e tavolinës me pllakoma.
“Tani, – tha ajo. – askush nuk do të bëjë pyetje për të.“
Buzëqeshi me drojë dhe Sergejevi mendoi se kurrë më parë në jetën e tij nuk kishte parë një buzëqeshje aq të hapur, që shkëlqente me një bukuri të qetë e cila nuk ishte krejt e qartë për të. Çfar’ kishte brenda saj në atë buzëqeshje? Dhe çfar’ mund të ishte më e bukur se sa një grua ruse, fjalët e saj melodioze, sytë e saj të besueshëm, shpirti i saj i dridhshëm dhe i ëmbël? Gllasha mblodhi çaj për të, por… Sergejevi refuzoi ta marrë dhe u largua. Ai nuk shkoi atje ku e thirri ylberi, por u kthye prapa në Voroniçi. Iku shpejt, me nxitim.
Menjëherë gjithçka u rrokullis tek ai si një ortek, ende i çrregullt, por me mendime zbavitëse dhe të gëzueshme, mjegulla e reve, xixëllimi i gjetheve të lagura, heshtja e pyllit, keqardhja e lehtë që u largua aq papritur dhe një gëzim i thellë që në një orë ose dy, sapo të arrinte në shtëpi, do të fillonte të shkruante menjëherë. Dhe asnjë forcë nuk mund ta ndalonte ngritjen shpirtërore që sillte pakthyeshëm tani, si përrenjtë e turbulluar që mbajnë degë të thyera, gjethe dhe shkumë.
“Duket sikur asgjë nuk ka ndodhur në anën tjetër të ylberit,” – mendoi Sergejevi. Por në të njëjtën kohë ishte e vështirë ta kapje të gjithën me vetëdijë. Por gjëja kryesore që ndodhi ishte prekja e një shpirti të thjeshtë njerëzor. Dhe Gllasha ishte ulur në tavolinë, duart e saj të shtrira përpara, duke u menduar. Erdhi një i huaj, një i panjohur, dhe iku, por pas tij mbeti pritja. Dhe ajo e dinte që të presësh është gjithashtu një parandjenjë e lumturisë.
1954
