Përktheu nga rusishtja: KOSTA NAKE
Tetori ishte i ftohtë dhe me shi si rrallë herë. Çatitë me dërrasa ishin nxirë. Bari i pleksur në kopësht ishte shtrirë, çdo gjë lulëzonte, dhe vetëm një luledielli e vogël pranë gardhit nuk mund të lulëzonte dhe shkërmoqej. Mbi livadhe që nga lumi rrogomiseshin re të çlirëta duke duke kapur degët fluturuese. Prej tyre derdhej shiu mërzitshëm. Nuk ishte e mundur të ecje ose t’i jepje makinës nëpër rrugë dhe barinjtë filluan t’i futin tufat e tyre në livadhe.
Fyelli i bariut do të heshtte deri në pranverë.
Për Katerina Petrovnën bëhej edhe më e vështirë të ngrihej në mëngjes dhe të shihte gjithçka njëlloj: dhomat ku aroma e hidhur e stufave së pandezura rrinte e amullt, pluhuri mbi “Lajme nga Europa”, filxhanët e zverdhur mbi tavolinë, samovari dhe pikturat e mureve që nuk ishin pastruar prej kohësh. Në dhoma ishte errësirë kurse në sytë e Katerina Petrovnës tashmë ishte shfaqur uji i errët, ose ndoshta pikturat ishte zbardhur me kohën, por asgjë nuk mund të nxirrej prej tyre.
Katerinës i kujtohej që ishte një portret i babait të saj dhe ky, i vogël, në një kornizë floriri, dhuratë nga Kramskoi, një skicim për “Të panjohurin” e tij. Ajo e kaloi jetën e saj në një shtëpi të vjetër të ndërtuar nga i ati, një artist i famshëm. Në pleqërinë e vet, artisti u kthye nga Shën Petersburgu në fshatin e lindjes, jetonte në qetësi dhe kujdesej për kopshtin. Nuk mund të shkruante më: dora i dridhej, shikimi i ishte dobësuar dhe sytë i dhimbnin shpesh.
Shtëpia ishte, siç thoshte Katerina, një përmendore dhe ishte nën mbrojtjen e muzeut rajonal. Por çfarë do të ndodhte me këtë shtëpi kur ajo, banorja e fundit, do të vdiste? Katerina nuk e dinte. Në fshat, ai quhet Zaborie, nuk kishte asnjë njeri me të cilin mund të fliste për pikturat, për jetën në Shën Petersburg, për verën kur Katerina jetonte me të atin në Paris dhe pa funeralin e Viktor Hygoit. Ajo nuk mund të bisedonte me Maniushkën, vajzën e fqinjit, një këpucar i kolkozit, një vajzë e cila vraponte çdo ditë për të shkuar e për të marrë ujë nga pusi, të lante dyshemenë, të bënte gati samovarin. Katerina i dha Maniushkës për shërbimin dorashka me rrudha, pendë struci dhe një kapelë të zezë me strehë.
“Ç’i dua këto? – pyeti Maniushka me të shpejtë dhe i nuhaste. – Unë jam një vajzë démodé, apo jo?”
“Shiti, po të duash, e dashur, – pëshpëriti Katerina, kishte një vit që po dobësohej dhe nuk fliste dot me zë të lartë. – Shiti.”
“Do t’i mbaj,” – vendosi Maniushka, mori gjithçka iku.
Hera-herës vinte Tihoni, roja i ndërtesës për zjarrin, kockë e lëkurë e flokëkuq. Ai mbante mend ende ardhjen e babait të Katerinës nga Shën Petersburgu, kur e ndërtoi shtëpinë, kur konfiguroi një pronë. Tihoni ishte i ri atëherë, por ai ruajti për gjithë jetën nderim për artistin e moshuar. Duke parë pikturat, ai psherëtiu me të madhe: “Puna është natyrale!”
Tihoni shpesh ishte i zënë me punët e veta, por nga që i vinte keq, e ndihmonte Katerinën për punët e shtëpisë: priste pemët e thara në kopësht, i sharronte, i çante për zjarr. Dhe sa herë largohej, ndalonte te dera dhe pyeste: “Nuk të dëgjova, Katerina Petrovna, të ka shkruar Nastja, apo jo?”
Katerina heshti, e ulur në divan, u përkul, e vogël, dhe vështroi mbi ca letra në një çantë të kuqe prej lëkure. Tihoni ndillte hundët për një kohë të gjatë, i ngulur te pragu.
“E po, mirë, – thoshte ai pa pritur përgjigjen, – Them të shkoj, Katerina Petrovna.”
“Shko, Tisha, – pëshpëriti Katerina. – Shko dhe Zoti qoftë me ty!”
Ai doli duke mbyllur derën me kujdes dhe Katerina filloi të qante të heshtje. Era vërshëllente jashtë dritareve nëpër degët e zhveshura, duke rrëzuar gjethet. Drita e qiririt dridhej në tavolinë dhe dukej e vetmja krijesë në shtëpinë e braktisur dhe pa atë zjarr të dobët nuk e dinte si do të gdhihej deri në mëngjes. Tashmë netët ishin të gjata, të rënda, si pagjumësia. Agimi vonohej gjithnjë e më shumë, gjithçka ishte e vonuar dhe rrëshqiste pa dëshirë brenda dritareve të palara, ku mes kornizave ishte një top pambuku e leshi, gjethe të verdha që nga viti i kaluar që ishin kalbur e nxirë.
Nastja, e bija e Katerinës dhe e vetmja e afërt, jetonte larg, në Shën Petersburg. Herën e fundit erdhi para tre vitesh. Katerina e dinte se Nastja nuk kishte kohë të merrej me atë grua të moshuar. Ata, të rinjtë, kishin punët e tyre, interesat e tyre të pakuptueshme, lumturinë e tyre. Ishte më mirë të mos i ndërhynte. Prandaj Katerina i shkruante Nastjas shumë rrallë, edhe pse mendonte për të gjithë ditën e ulur ndanë divanit të shtypur, qetësisht si një mi, e gënjyer nga qetësia, dilte shpejt që prapa stufës, qëndronte te këmbët e pasme të saj, dhe, duke lëvizur hundën, nuhaste ajrin e ndenjur për një kohë të gjatë.
Nuk kishte letra as nga Nastja, por një herë në dy-tre muaj postieri i ri i gëzuar, Vasili, i sillte Katerinës një transfertë prej dyqind rublash. Ai ia mbante Katerinës dorën me kujdes kur firmoste, kështu që ajo të mos firmoste atje nuk nuk ishte e nevojshme. Vasili largohej dhe Katerina ulej, e hutuar, me paratë në duar. Pastaj vendoste syzet dhe rilexonte pak fjalë në urdhër porosinë. Fjalët ishin gjithmonë njëlloj: kishte aq gjëra për të bërë dhe nuk kishte kohë për të ardhur, madje edhe për të shkruar letrën e tanishme.
Katerina i kalonte me kujdes kartmonedhat. Nga pleqëria ajo harronte që këto para nuk ishin aspak ato që kishin qenë në duart e Nastjas, prandaj i dukej sikur paratë mbanin erën e parfumit të bijës. Një herë, në fund të tetorit, natën, dikush trokiti për një kohë të gjatë te porta në thellësi të kopshtit që ishte rrethuar vite më parë. Katerina u shqetësua, lidhi një shami të ngrohtë rreth kokës, veshi një pale çizme të vjetra dhe doli nga shtëpia për herë të parë atë vit. Eci ngadalë duke kërkuar rrugën me duar. Ajri i ftohtë i dha dhimbje koke. Yje të harruar shikonin tokën të drithëruar. Gjetet e rëna e pengonin për të ecur. Te porta Katerina pyeti qetësisht:
“Kush troket?”
Por askush nuk u përgjigj prapa gardhit.
“Do më kenë bërë veshët,” – tha Katerina duke u kthyer në shtëpi. U mbush me frymë, ndaloi te një pemë e vjetër, vendosi duart te dega e ftohtë dhe e lagur dhe e njohu: ishte panjë. Ajo e kishte mbjellë shumë kohë më parë kur ishte ende një vajzë e gëzuar dhe tani qëndronte duke u sjellë përqark në të ftohtë dhe nuk kishte se ku të shkonte këtë natë të pastrehë dhe me erë. Katerinës i erdhi keq për panjën, e preku trungun e ashpër, u fut në shtëpi dhe i shkroi një letër Nastjas po atë natë.
“E paçmueshmja ime, – i shkroi ajo. – Nuk do t’ia hedh dot këtij dimri. Eja të paktën për një ditë. Të të shoh, të kap duart e tua. Jam plakur e dobësuar deri në atë pikë sa e kam të vështirë jo vetëm të ec, por edhe të ulem e të rri shtrirë, vdekja e ka harruar rrugën për këtu. Kopshti po thahet, punë e madhe, nuk mund ta shoh. Tani është një vjeshtë e keqe, kaq e vështirë. Tërë jetën nuk më është dukur vjeshta kaq e gjatë.”
Maniushka, duke ndjellë hundët, e çoi letrën në postë, e futi në kuti dhe pa brenda. “Ç’ka atje?” Po brenda nuk kish asgjë për të parë, vetëm një zbrazëti e vogël.
Nastja punonte si sekretare në lidhjen e artistëve. Punë kishte shumë, organizimi i ekspozitave, i konkurseve, të gjitha kalonin përmes duarve të saj. Nastja e mori letrën e Katerinës te shërbimi. E futi atë në kuletën e vet pa e lexuar, vendosi ta lexonte pas pune. Letra e së ëmës i shkaktoi Nastjas një psherëtimë lehtësimi: nëse e ëma i shkruante, do të thoshte se ishte gjallë. Por në të njëjtën kohë filloi të ndiejë një shqetësim të thellë, sikur çdo letër ishte një qortim i heshtur.
Pas pune Nastja duhej të shkonte në studion e skulptorit të ri Timofejev për ta parë si jetonte që të raportonte në bordin e lidhjes. Timofejevi u ankua për të ftohtin e studios, në përgjithësi ajo ishte e shkatërruar dhe nuk lejohej ta ndryshonin. Në një nga sheshet Nastja nxori një pasqyrë, u pudros, bëri grimin dhe i pëlqeu vetja. Artistët e quanin atë Solveig për shkak të flokëve kafe dhe syve të mëdhenj e të ftohtë.
E hapi vetë Timofejevi, i vogël, i vendosur, i zemëruar. Ai kishte veshur një pallto, kishte mbështjellë një shall rreth qafës dhe Nastja vuri re që kishte çizme grash.
“Mos i hiq rrobat, – murmuriti Timofejevi, – se do të ngrish. Eja, të lutem!”
Ai e udhëhoqi Nastjan përgjatë korridorit të errët, u ngjit disa hapa dhe hapi derën e ngushtë të studios. Mbante erë shkumë. Në dysheme pranë fuçisë me argjil të lagur digjej një qiri. Mbi mbajtëse kishte skulptura të mbuluara me rraqe të njoma. Jashtë dritares së gjerë fluturonte pjerrtazi dëbora, dhe duke rënë mbi Nevën e mbuluar me mjegull, shkrinte në ujin e errët. Era vërshëllente në korniza dhe trazonte gazetat e vjetra në dysheme.
“O Zot, sa ftohtë!” – tha Nastja dhe iu duk sikur ishte më ftohtë në studio nga basorelievet me mermer të bardhë që vareshin pa rregull në mure.
“Ja, uluni! – tha Timofejevi duke shtyrë një karrige me njolla argjili për Nastjan. – Nuk e di si nuk kam vdekur ende në këtë strofull. Kurse në studion e Pershinit kaloriferët lëshojnë ngrohtësi si në Sahara.”
“Nuk të pëlqen Pershini?” – pyeti Nastja me kujdes.
“Ç’e pyet! – tha Timofejevi me zemërim. – Artizan! Figurat e tij nuk kanë shpatulla, por varëse palltosh. Kolkoziania është një grua prej guri me një përparëse si mbështjellëse. Punëtori i tij duket si njeriu i Neandertalit. Ai gdhend me një daltë druri. Dhe dinak, e dashur, dinak si një kardinal!”
“Ma trego Gogolin tënd,” – i tha Nastja për të ndërruar bisedë.
“Shko! – e urdhëroi skulptori i ngrysur. – Jo, jo atje. Te ajo qoshja. Ashtu!”
Ai largoi nga një prej figurave mbulesën e lagur, e kontrolloi me kujdes nga të gjitha anët, u ul në bisht afër qiririt dhe duke ngrohur duart, tha:
“Ja, ky është Nikollaj Vasilieviçi! Tani të lutem!”
Nastja u drodh. Me ngërdheshje, duke e njohur mirë atë, një njeri hundëmprehtë, i përkulur, e vështroi atë. Nastja pa një venë të hollë sklerotike që rrihte në tëmthin e tij.
“Letra në kuletë është e pahapur, – dukej sikur thoshin e sytë zhbirues të Gogolit. – Ah, ti laraskë!”
“Mirë? – pyeti Timofejevi. – Një xhaxho interesant, apo jo?”
“E mrekullueshme, – u përgjigj Nastja me vështirësi, – është vërtet e shkëlqyer.”
Timefejevi qeshi hidhur.
“E shkëlqyer, – përsëriti ai. – Të gjithë thonë “e shkëlqyer.” Edhe Pershini edhe Matjashçi, edhe tërë llojet e ekspertëve nga tërë llojet e komiteteve. E pastaj? Këtu është e shkëlqyera, kurse atje ku vendoset fati im si skulptor, atje i njëjti Pershin qesëndiset në mënyrë të papërcaktuar. Qesëndiset Pershini dhe kjo do të thotë fundi. Natën nuk fle! – e ngrit i zërin Timofejevi dhe shkoi nëpër studio duke tundur këmbët. – Reumatizëm në duar nga argjila e lagur. Për tre vjet lexova çdo fjalë për Gogolin.”
Timofejevi ngriti një pirg me libra nga tavolina, i tundi në ajër dhe i flaku prapa me forcë. Pluhuri i allçisë fluturoi nga tavolina.
“Kjo është e gjitha për Gogolin! – tha ai dhe befas u qetësua. E çfarë? Më duket se të frikësova? Më falni, e dashur, po, për Zotin, jam gati të luftoj.”
“Mirë, le të luftojmë së bashku,“- tha Nastja dhe u ngrit.
Timofejevi ia shtrëngoi dorën fort dhe ajo u largua me një vendosmëri të patundur ta mbrojë këtë njeri të talentuar nga errësira.
Nastja u rikthye në lidhjen e artistëve, shkoi te kryetari dhe bisedoi me të gjatë, argumentoi me zjarr që ishte e nevojshme të rregullohej menjëherë ekspozita e punëve të Timofejevit. Kryetari e trokiste lapsin në tavolinë, u mendua një copë herë dhe më në fund pranoi. Nastja u kthye në shtëpi, në dhomën e saj të vjetër te Mojka, me tavan të ngjitur me stuko dhe vetëm atëherë e lexoi letrën e së ëmës.
“Ku të shkoj atje tani! – tha jo dhe u ngrit. – A mund të dal që këtej, vallë!”
Mendoi për trenat me turma njerëzish, ndryshimin e shinave të ngushta, karrocën që të shkund, kopshtin e tharë, lotët e pashmangshme të nënës, këmbënguljen, mërzinë pa drita në fshat dhe e futi letrën në sirtarin e tavolinës. Për dy javë Nastja u mor me organizimin e ekspozitës së Timofejevit. Disa here gjatë kësaj kohe ajo u grind dhe u pajtua me skulptorin që s’gjente rehat. Timofejevi i dërgoi punët e veta në ekspozitë sikur po i dorëzonte për t’i shkatërruar.
“Ti nuk do të jesh në gjendje të djallosësh gjë, e dashur, – i tha Nastjas në ekstazë, sikur ajo po e rregullonte jo për atë, po për ekspozitën e vet. – Po humbas kohën kot, për fjalë të nderit.”
Në fillim Nastja u dëshpërua dhe fye, derisa e kuptoi që gjithë këto trille vinin nga krenaria e plagosur që ata ia kishin prekur dhe thellë në zemër Timofejevi ishte shumë i lumtur rreth ekspozitës së ardhshme. Ekspozita u hap në mbrëmje. Timofejevi ishte i zemëruar dhe tha se ishte e pamundur të shikoje skulpturat me dritë elektrike.
“Dritë e ngordhur! – protestoi ai. Mërzi vrastare! Vajguri është më i mirë.”
“Çfarë lloj drite dëshiron ti, o tip i çuditshëm!” – shpërtheu Nastja.
“Duhen qirinj! Qirinj! – bërtiti Timofejevi me vuajtje. – Si mund ta vendosësh Gogolin nën një llampë elektrike? Absurde!”
Në ceremoninë e hapjes kishte skulptorë dhe piktorë. Po të ishe pa përvojë, duke dëgjuar bisedat e skulptorëve, nuk e merrje me mend i lavdëronin apo i shanin punët e Timofejevit. Por Timofejevi e kuptoi se ekspzita ishte një sukses. Një piktor flokëthinjur e me temperament të zjarrtë shkoi te Nastja dhe ia përkëdheli duart.
“Të falenderoj. Dëgjova që ishte ti që e solle Timofejevin në dritën e Zotit. E ke bërë shkëlqyer. Nga ana tjetër, ti e di, kemi shumë njerëz që flasin për vëmendjen ndaj artistit, për kujdesin dhe ndjeshmërinë, po kur vjen puna, ngec në sy të zbrazët. Edhe një herë faleminderit!”
Filloi diskutimi. Folën shumë, e lavdëruan, u emocionuan dhe ideja e hedhur nga piktori i moshuar për vëmendjen ndaj një personi, ndaj një skulptori të ri të harruar padrejtësisht, u përsërit në çdo diskutim. Timofejevi rrinte ulur i pakënaqur, duke vështruar parketin, por me bisht të syrit u hidhte vështrime folësve, pa ditur nëse mund t’u besonte apo ishte ende shumë herët.
Te dera u shfaq një korriere nga lidhja, Dasha e mirë dhe e pafjalë. Ajo i bëri ca shenja Nastjas. Nastja shkoi tek ajo dhe Dasha duke buzëqeshur i dha një telegram. Nastja u kthye në vendin e saj, e hapi e pashqetësuar telegramin, e lexoi dhe nuk kuptoi asgjë: “Katja po vdes. Tihoni.”
“Cila Kate? – mendoi Nastja e hutuar. Cili Tihon? Do të të jetë gabim, nuk është për mua.”
E pa adresën, jo, telegram ishte për të. Vetëm atëherë vuri re shkronjat e vogla të shtypura në shiritin e letrës: Zaborie. Nastja e zhubrosi telegramin dhe u vrenjt.
Foli i pari.
“Tani, – tha ai duke u lëkundur dhe duke mbajtur syzet, – kujdesi për një njeri po bëhet një realitet i bukur që na ndihmon të rritemi dhe të punojmë. Jam i lumtur të shoh në mjedisin tonë, mes skulptorëve dhe piktorëve manifestimin e këtij kujdesi. E kam fjalën për ekspozitën me punët e shokut Timofejev. Ne i detyrohemi për këtë ekspozitë, dhe s’ka asnjë shkelje në menaxhimin tonë, një nga nëpunëset e zakonshme të lidhjes, të dashurën tonë, Anastasia Semjonovna.”
Pershini iu përkul Nastjas dhe të gjithë duartrokitën. Duartrokitën gjatë. Nastja u emocionua deri në lotë. Dikush e preku krahun e saj nga prapa. Ishte një piktor i vjetër zemërak.
“Si është puna? – pëshpëriti ai dhe tregoi me sy telegramin e zhubrosur në dorën e saj. – Ka ndonjë gjë të pakëndshme?”
“Jo, – u përgjigj Nastja. – Ashtu. Nga një prej të njohurve të mi…”
“A-ha!” – murmuriti plaku dhe filloi të dëgjojë përsëri Pershinin.
Të gjithë shikonin Pershinin, por Nastja ndiente gjithë kohën vështrimin e dikujt, të rëndë dhe këmbëngulës dhe nguronte ta ngrinte kokën.
“Kush mund të jetë? – mendoi ajo. E gjen dot, vallë? Sa budalla. M’i cingërisi nervat përsëri.”
Bëri një përpjekje, ngriti sytë dhe menjëherë i largoi: Gogoli po e shikonte atë duke buzëqeshur. Dukej sikur një venë e hollë sklerotike po rrihte fort në tëmthin e tij. Nastjas iu duk sikur Gogoli i tha qetësisht përmes dhëmbëve të shtrënguar: “Hë-ë, ti!”
Nastja u ngrit menjëherë, doli jashtë, u vesh me nxitim duke zbritur dhe doli në rrugë.
Ra llohë. Në katedralen e Shën Isakut u shfaq mjegulla gri. Qielli i errët po fundosej poshtë e më poshtë mbi qytet, mbi Nastjan, mbi Nevën.
“E papara ime,” – u kujtua Nastja për letrën. – E papara!”
U ul në një stol në park pranë Admiraliatit dhe qau me hidhërim. Dëbora tretej në fytyrën e saj e përzier me lotët. Ajo u drodh nga e ftohta dhe befas e kuptoi se askush nuk e donte atë aq sa ajo gruaja e moshuar dhe e braktisur atje, në Zaborien e mërzitshme.
“Vonë! Nuk do ta shoh më mamin tim, – tha me vete dhe iu kujtua që para më shumë se një viti ia kishte thënë këtë fjalë të ëmbël fëminore “mami” për herë të parë. U hodh përpjetë, shkoi me nxitim përballë dëborës që ia fshikullonte fytyrën.
“Ç’është kështu, o mami? Ç’është? – mendoi ajo pa folur. – Mami! Si mund të ndodhë kështu? Aq më tepër për mua që s’kam njeri tjetër në këtë jetë. Nuk ka dhe nuk do të ketë më të dashur. Vetëm po të arrija në kohë, vetëm nëse mund të më shihte, ajo do të më falte.”
Nastja shkoi te “Nevski Prospekt”, te stacioni hekurudhor i qytetit. Ishte vonë. Nuk kishte më bileta. Nastja qëndroi pranë sportelit, buzët i dridheshin, nuk fliste dot duke e ndier që me fjalën e parë do shpërthente në lot. Shitësja e vjetër me gjyslykë e biletave vështroi jashtë sportelit.
“Si e ke punën, qytetare?” – pyeti e pakënaqur.
“Asgjë, – u përgjigj Nastja. Nëna ime…”
Nastja u kthye dhe shkoi me nxitim drejt daljes.
“Ku vete? – i bërtiti sportelistja. – Duhej të ma kishe thënë menjëherë. Prit një minutë.”
Nastja u nis që atë mbrëmje. Gjithë rrugës i dukej sikur lokomotiva “Shigjeta e Kuqe” mezi zvarritej ndërsa treni vraponte me shpejtësi përmes pyjeve të natës duke lëshuar avull mbi ta dhe duke klithur me një fishkëllimë të gjatë paralajmëruese…
Tihoni erdhi te posta, i pëshpëriti postierit Vasil, mori telegramin prej tij, e ktheu nga ana tjetër dhe për një kohë të gjatë, duke fshirë mustaqet me mëngë, shkroi diçka në formularin me shkronja të ngathëta. Pastaj e palosi me kujdes formularin, e futi në kapën e vet dhe eci me mundim drejt Katerina Petrovnës.
Katerina nuk ishte ngritur prej dhjetë ditësh. Nuk i dhimbte asgjë, por një dobësi zalisëse ia shtypte gjoksin, kokën, këmbët dhe mezi merrte frymë. Maniushka nuk u largua prej saj për gjashtë ditë. Natën, pa u zhveshur, ajo flinte në divan. Ndonjëherë Maniushkës i dukej sikur Katerina nuk merrte frymë. Atëherë ajo fillonte të qaravitej nga frika dhe i thoshte: “Gjallë je?” Katerina lëvizte dorën nën kuvertë dhe Maniushka qetësohej.
Në dhomë që herët në mëngjes nëpër qoshe qëndronte errësira e nëntorit, por ishte ngrohtë. Maniushka e ndizte stufën. Kur zjarri bubullitës ndriçonte muret e dhomës, Katerina Petrovna psherëtinte e lehtësuar, zjarri e bënte shtëpinë të rehatshme, të jetueshme, siç kishte qenë kohë më parë, në kohën e Nastjas. Katerina mbylli sytë, një lot i vetëm u rrokullis prej tyre dhe rrëshqiti poshtë tëmthit të verdhë, i ngatërruar në flokët e thinjur.
Tihoni erdhi. U kollit, shfryu hundët dhe dukej i shqetësuar.
“Ç’është, Tisha?” – pyeti pa forcë Katerina.
“Po ftohet më shumë, Katerina Petrovna! – tha Tihoni me gëzim dhe shikoi i shqetësuar kapën e vet. – Do të bjerë dëborë së shpejti. Është për mirë. Nëse rruga forcohet nga ngrica, do të jetë më mirë për të udhëtuar.”
“Për kë?” – tha Katerina, hapi sytë dhe me dorën e thatë filloi të godiste kuvertën me dëshpërim.
“Për kë tjetër përveç Anastasia Semionovnës, – u përgjigj Tihoni, buzëqeshi me humor dhe nxori telegramin nga kapa. – Nga kush tjetër veç saj?”
Katerina dhe donte të ngrihej, por nuk mundi dhe ra mbi jastëk përsëri.
“Ja!” – tha Tihoni dhe me kujdes shpalosi telegramin dhe ia zgjati Katerinës. Por ajo nuk e mori, megjithatë e pa Tihonin e emocionuar.
“Lexoja, – i tha Maniushka ashpër. – Gjyshja nuk mund të lexojë më. I janë dobësuar sytë.”
Tihoni e shikoi me frikë, çliroi jakën, lëmoi flokët e kuq e të rrallë dhe lexoi me zë të mbytur e të pavendosur: “Prit, po vij. Mbetem gjithmonë bija jote e dashur, Nastja.”
“Nuk duhet, Tisha! – tha Katerina qetësisht. – Nuk duhet, e dashur. Zoti qoftë me ty. Faleminderit për fjalët e mira, për dhembshurinë tënde.”
Katerina u kthye nga muri me vështirësi, pastaj u duk sikur e zuri gjumi. Tihoni u ul në stol në korridorin e ftohtë, duke pirë duhan kokëulur, duke pështyrë e psherëtirë, derisa Maniushka doli dhe i bëri shenjë për Katerinën brenda në dhomë. Tihoni hyri në majat e gishtave dhe fshiu fytyrën me pëllëmbë. Katerina shtrihej e zbehtë dhe e vogël sikur kishte rënë në gjumë paqësisht.
“Nuk duhet pritur, – murmuriti Tihoni. – Oh, dhimbja e saj e hidhur, vuajtja e saj e pashkruar! Shiko, ti budallaqe, – i tha me zemërim Maniushkës. – Të mirën shpërbleje me të mirë, mos u bëj gjeraqinë. Ulu këtu se unë do të shkoj me vrap në këshillin e fshatit dhe do të njoftoj.”
Ai iku dhe Maniushka u ul në karrige, me gjunjët të mbledhur, duke u dridhur dhe pa parë nga Katerina.
Katerinën e varrosën të nesërmen. Ishte ngricë. Binin flokë të imët dëbore. Dita u zbardh dhe qielli ishte i thatë, i ndritshëm, por gri, si një kanavacë e larë dhe e ngrirë e shtrirë mbi kokën e tij. Shelgjet përgjatë lumit mbetën blu. Ata ruajtën aromën e athët e të gëzuar të dëborës të kapura nga ngrica e parë.
Të moshuar dhe djem u mblodhën për funeralin. Arkivoli u mbart për në varreza nga Tihoni, Vasili dhe vëllezërit Maljavin. Maniushka dhe vëllai i saj Vollodja mbanin kapakun e arkivolit dhe shikonin përpara pa e pasur mendjen. Varreza ishte prapa fshatit, mbi lumë. Shelgjet e gjatë, të zverdhur nga likenet, rriteshin në të. Gjatë rrugës takuan mësuesen. Ajo sapo kishte ardhur nga qyteti dhe nuk njihte ende njeri në Zaborie.
“Po vjen mësuesja, mësuesja!” – pëshpërisnin djemtë.
Mësuesja ishte një vajzë e re, e ndruajtur, me sy gri. Ajo e pa kortezhin dhe ndaloi e tronditur, pastaj pa e frikësuar xhenazenë në arkivol. Mbi fytyrën e të vdekurës binin dhe nuk shkrinin flokët e dëborës. Atje, në qytet, mësuesja la nënën e vet, po aq të vogël, gjithnjë e shqetësuar për të bijën dhe krejt e thinjur po ashtu. Mësuesja qëndroi dhe ngadalë shkoi pas kortezhit. Plakat e shikonin atë dhe pëshpëritnin që ja, ishte aq vajzë e qetë prandaj do ta kishte të vështirë në fillim me djemtë në Zaborie që ishin shumë të pavarur dhe të djallëzuar. Mësuesja më në fund e ndau mendjen dhe pyeti një nga gratë e moshuara, gjyshen e Matrjonës.
“Kjo zonjë e moshuar duhet të ketë qenë e vetme?”
“Dhe pastaj, e dashur, – ia ktheu sakaq me këngëzim Matrjona. – Pothuaj krejt e vetme. Dhe ishte aq e sinqertë, aq zemërmirë. Gjithnjë ndodhte që uléj e ulej e vetme në divanin e saj, pa patur me kë të këmbejë një fjalë. Sa gjynah! Ajo ka një çupë në Shën Petersburg dhe, siç duket, fluturon lart. Ajo vdiq pa njeri, pa të afërm.”
Në varreza e vendosën arkivolin pranë varrit të porsahapur. Gratë u përkulën mbi arkivol dhe prekën dheun me duart e tyre të errëta. Mësuesja shkoi te arkivoli, u përkul dhe ia puthi Katerinës dorën e thatë e të verdhë. Pastaj drejtoi trupin shpejt, u kthye dhe shkoi drejt çakëllit prej qerpiçi që ishte rrënuar. Prapa çakëllit, në dëborën e lehtë si pendë shtrihej toka e dashur dhe pak e trishtë. Mësuesja vështroi për një copë herë, dëgjoi të moshuarit që flisnin prapa saj, dheun që trokiste mbi kapakun e arkivolit dhe këndezat që këndonin larg në oborre, duke paralajmëruar ditë të kthjellta, ngrica të lehta, dimër të heshtur.
Nastja arriti në Zaborie ditën e dytë pas funeralit. Ajo gjeti tumën e freskët në varreza, sheshin me copat e ngrira dhe dhomën e errët e të ftohtë të së ëmës, prej së cilës jeta dukej që kishte ikur kohë më parë. Në atë dhomë Nastja qau gjithë natën, derisa jashtë dritareve agimi i rëndë u kthye në blu.
Nastja iku nga Zaboria vjedhurazi, duke u përpjekur të mos e shikonte dhe mos e pyeste njeri. I dukej se askush veç së ëmës nuk mund ta lehtësonte nga faji i pariparueshëm i saj, nga barra e padurueshme e tij.
