1.
Në vitin 1992 ndodhesha në Moskë, në atë vend që vetëm përpara tre a katër viteve kishte qenë kryeqyteti i komunizmit botëror. Një qytet të cilin gjithnjë kisha ëndërruar ta vizitoja, që nga vitet e hershme të fëmijërisë, sepse Moska në imagjinatën time lidhej me Pushkinin dhe Tolstoin, me Sallonin e famshëm të Rostovëve dhe me Çehovin, me Mjeshtrin e Bulgakovit dhe me poezitë e Lermontovit, Ana Ahmatovës, Pasternakut, Eseninit (“nga Moska ika sepse duhej ikur/kush dreqin me polic’ e rregullon/për çdo skandal prej pijaniku/arrest, Sergej, e drejt e në rajon!”), me Solzhenicinin dhe Josif Brodckin. Por Moska e vitit 1992 nuk ishte Moska e Rostovëve. Moska e vitit 1992 ishte një qytet i plagosur, me një varfëri të paparë, me një marramendje dhe kaos të jashtëzakonshëm, me një turmë njerëzish që endeshin të hutuar dhe të pashpresë. Viti 1992 mund të qe ndoshta një vit i mbarë vetëm për pijanecët e Eseninit. Mund të deheshe në mesin e rrugës, makina e një pijaneci mund të shkaktonte përplasje makinash dhe bllokim trafiku, e megjithatë nuk ndodhte asnjë arrest e asnjë: “Drejt e në rajon!”.
Por prapë se prapë, edhe atëherë kur besohej se përmbysja e komunizmit kishte ndodhur për të mos u kthyer kurrë më, viti 1992 ishte ende një vit kur moskovitët paqësorë e shmangnin me marifet rrugën ku ndodhej e zymtë ndërtesa e KGB-së, edhe pse godina famëkeqe dhe e frikshme tashmë kishte ndërruar emër dhe pretendonte të mos ishte ajo që kishte qenë.
Na vendosën në hotelin Moskvà, dhe dritaret e hotelit tonë shihnin nga Sheshi i Kuq. Përballë hotelit ishte godina e Dumës, parlamentit rus. Nuk kisha gjumë dhe doja të shihja Moskën. Në Hollin e hotelit një gazetar amerikan po pinte i vetëm. Sapo më pa, më ftoi në tavolinën e tij. Më pyeti nga jam dhe u gëzua së tepërmi kur i thashë se jam nga Shqipëria. Është fat, më tha, se ju flisni rusisht. Nuk ishte hera e parë që të huajt më kishin thënë se shqiptarët flasin rusisht. Për logjikën simpliciste të tyren, Shqipëria kishte qenë pjesë e bllokut komunist, e atij blloku që ishte udhëhequr nga rusët, rrjedhimisht shqiptarët flasin rusisht. Nuk i erdhi mirë kur mësoi se shqipja nuk ishte rusisht. Në fund nguli këmbë se shqipja prapë se prapë është tepër e ngjashme me rusishten – edhe nëse nuk është e njëjtë – dhe se ne shqiptarët e kuptojmë rusishten. Nuk doja ta zhgënjeja më tepër. I thashë se është pikërisht kështu… Gazetari amerikan vazhdonte të pinte Vodka Rasputin. I kërkova leje të largohesha. Më pyeti se ku do shkoja. I thashë thjeshtë doja të ecja kuturu, rrugëve, që të shoh Moskën natën. Më tha se do vinte dhe ai me mua. Besoj se e njeh Moskën mirë, më tha, pa përmendur fatin tënd se rusishtja është gjuha jote. Nuk e kundërshtova. Kështu që atë natë u gjeta në shoqërinë e një gazetari amerikan të dehur me Vodka Rasputin i cili besonte se gjuha shqipe është gjuhë ruse dhe i cili besonte se unë e njihja mirë Moskën (edhe pse i kisha thënë disa herë se është vizita ime e parë në Moskë). Në anën tjetër të rrugës ndodhej Teatri Bolshoj. Kaluam mjeshtërisht trafikun e rrëmujshëm (një mjeshtri të cilën e kisha mësuar në Tiranë, gjë që ia përforcoi bindjen shoqëruesit tim aksidental se unë jo vetëm që flas rusisht, por në fakt jam nga Moska). Mënyra se si i shkapërcen rrugët, aq lehtësisht, hë, hë, kujt do t’ia hedhësh ti se nuk je nga Moska… U gjendëm te kuadrati i madh i Sheshit të Kuq. Ja dhe Mauzoleu i Leninit, me ushtarë që ruanin 24 orë kufomën e balsamosur të udhëheqësit komunist. I kisha parë fotografitë e Leninit të viteve të fundit të jetës së tij, që ishin mbajtur të fshehura rreptësishtë nga udhëheqësit komunistë: figura e një njeriu të prekur nga sifilizi, një figurë groteske, me një pamje idioti që nuk e kupton se ku ndodhet… E njëjta gjë flitej të kishte ndodhur dhe me Diktatorin shqiptar në vitet e fundit të jetës së tij: u nxirrte gjuhën ushtarëve që e ruanin, fliste budallallëqet më të mëdha në mbledhjet e Byrosë, i përqeshte të tjerët. Ishte e qartë se vuante nga një simptomë e rënduar amnezie dhe degradimi psikik. Ai që e kishte bërë amnezinë filozofi të politikes së vet shtetërore, ironikisht tani vuante vetë nga amnezia. Të ishte dënimi hyjnor i së keqes? Shpërblimi i ligësisë?…
U kthyem në hotel.
2.
Në mëngjesin e ditës së nesërme u takuam prapë. Gazetari amerikan dukej sikur të kishte qenë duke më pritur. – Dëgjo, më tha, duhet të vish me mua. Taksinë e paguaj unë. Kam lënë një takim me një artdealer (i cili më vonë doli që ish black marketer) dhe ti duhet të vish me mua. Je njeri që të besoj. Nuk e di përse, po ja që të besoj! Nga Armenia, apo jo? Do jetë një përvojë e madhe dhe për ty… Dhe pa dhënë sqarime të tjera, më mori nga krahët. Jashtë priste një taksi. Udhëtuam të paktën mbi 40 minuta, derisa arritëm në periferitë e Moskës, në një vend të mjerueshëm, me blloqe pallatesh që ishin në rrënim e sipër, një pamje tepër familjare për mua që kisha lënë Tiranën veç dy ditë më parë. U ndalëm para një dere dhe gazetari amerikan i ra ziles. Në derën gjysmë të hapur u shfaq fytyra prej pijaneci e një burri të dhjamur. Misha, u prezantua ai vetë, duke e hapur derën. Na priu drejt si një bodrumi, ndezi një llambë që u duk se e shtoi dhe më tepër errësirën, dhe tërhoqi ca telajo të mëdha pikturash vaji, njësoj si të kishte filluar të shfletonte një libër të trashë… Punëtorë muskulozë, ushtarë vigjilentë, gra të shëndetshme dhe të lumtura, turma entuziaste. Piktura që i njihja aq mirë nga vendi im. Pikturat që i kisha parë gjatë gjithë jetës në Ekspozitat Kombëtare… Amerikani për një çast u kthye nga unë, – A nuk të thashë? – më pëshpëriti sikur të më thoshte një sekret, – A nuk të thashë?
U përpoqa të kujtoja se çfarë më kishte thënë, por ato çaste nuk më kujtohej asgjë, absolutisht asgjë…Pashë fytyrën e entuziazmuar të gazetarit amerikan, i cili, pasi më ktheu kurrizin, iu afrua nga afër pikturave, të cilat u zgjuan nga gjumi i thellë i Bodrumit, sikur të mos u besonin fatit të tyre të papritur, që të ndodheshin në shoqërinë e një amerikani. Miku im amerikan në këto çaste as që e kujtonte se kishim ardhur së bashku. Po të shihte nga unë, isha I sigurt se do të më merrte si njërin nga shitësit rus të pikturave… Bleu katër tablo, dy me pamje punëtorësh në një uzinë traktorësh dhe dy me gra kolkoziane… Njeriu që u prezantua si Misha u kthye nga unë – “Për ty kam një kryevepër! – më tha sikur kishte vendosur papritur të më bënte një nder të madh, – Kam një Stalin dhe një Molotov!” E zhgënjeva duke i thënë se në fakt nuk më interesonin as Stalini dhe as Xhingis Khani! Më pa i llahtarisur. Amerikani, duke vënë re befas një lloj tensioni mes nesh, dhe duke ndjerë nevojën e distancimit me mua, me njeriun që nuk merr vesh nga pikturat, i thotë miqësisht Mishës – Është armen! Nuk është amerikan!…
U kthyem në hotel po me taksinë që kishte këmbëngulur të na priste jashtë. Ah, ju armenët, më tha miku im amerikan, nuk e kuptoj shpërfilljen tuaj për artin e madh!… Ishte hera e fundit që e pashë. Një punonjës i Hotelit i paketoi me kujdes pikturat. Tek i mori me vete për t’i dërguar në dhomën e amerikanit, ashensori shënoi katin e shtatë. Dhoma ime ishte në katin e dytë. Dy javë më vonë, në Tiranë, më vjen një zarf nga Salt Lake City. Brenda zarfit është fotografia e gazetarit amerikan dhe e gruas së tij. Të dy të qeshur. Fotografia është marrë në dhomën e pritjes së shtëpisë së tyre. Në sfond duken qartë dy piktura të varura në mur. Pikturat me gratë e lumtura kolkoziane që ai i bleu në Moskë. Njëra nga gratë kolkoziane të pikturës ka një ngjashmëri të çuditshme me gruan e gazetarit amerikan. Gruaja tjetër kolkoziane në fakt nuk ngjason me gruan e gazetarit amerikan. Ajo ngjason më tepër me një grua të njohur shqiptare, gruaja e një politikani të fuqishëm shqiptar. Jo armene. Shqiptare.
