Në shenjë nderimi për Ismail Kadarenë The Paris Review ribotoi dhe bëri të mundur leximin në format elektronik të intervistës së verës së vitit 1998.
përktheu Granit Zela
1970, romani i një shkrimtari të panjohur shqiptar pati sukses të madh dhe të shpejtë në Parisin letrar. “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” ishte historia e një gjenerali italian që kthehet në Shqipëri pas Luftës së Dytë Botërore për të gjetur trupat e ushtarëve italianë të vrarë atje dhe për t’i kthyer në Itali për t’i varrosur. Ajo u cilësua si një kryevepër dhe autori i saj u ftua në Francë, ku u prit nga intelektualët francezë si një zë origjinal dhe i fuqishëm nga pas perdes së hekurt. “Gjenerali” u përkthye në një duzinë gjuhësh dhe frymëzoi dy filma: njëri me të njëjtin titull të Michel Piccoli-nit, dhe të shkëlqyerin tjetër “Jeta dhe asgjë tjetër” të Bernard Tavernier – it.
Që atëherë, mbi një duzinë romanesh dhe disa përmbledhje me poezi dhe ese të tij janë përkthyer në frëngjisht, anglisht dhe gjuhë të tjera. Ai konsiderohet si një nga shkrimtarët më të mëdhenj të botës dhe është propozuar disa herë për çmimin Nobel. Botuesit francezë po botojnë aktualisht veprën e tij të plota në gjashtë vëllime, si në frëngjisht ashtu edhe në shqipen origjinale. Tre të parat tashmë janë botuar.
Ismail Kadare lindi dhe u rrit në qytetin e Gjirokastrës në Shqipëri. Studioi letërsi në Universitetin e Tiranës dhe bëri tre vjet studime pasuniversitare në Institutin Gorki në Moskë. “Gjenerali” ishte romani i parë, i botuar pas kthimit në Shqipëri në vitin 1962, kur ishte njëzet e gjashtë vjeç.
Kadare është krahasuar me Kafkën dhe Orwell-in, por zëri i tij është origjinal, njëkohësisht universal dhe i rrënjosur thellë në tokën e tij. Për më shumë se dyzet vjet Shqipëria jetoi nën diktaturën komuniste të Enver Hoxhës, stalinizmi veçanërisht i egër i të cilit zgjati më shumë se në çdo vend tjetër të Europës Lindore. Kadare përdori një sërë zhanresh dhe mjetesh letrare – alegorinë, satirën, distancimin historik, mitologjinë – për t’i shpëtuar censurës së pamëshirshme të Hoxhës dhe raprezaljeve vdekjeprurëse kundër çdo forme mendimi ndryshe. Vepra e tij është një kronikë e atyre dekadave të tmerrshme, megjithëse historitë shpesh janë vendosur në të kaluarën e largët dhe në vende të ndryshme. Ngjarjet e dy romaneve të tij më të famshme, “Pallati i ëndrrave” dhe “Piramida”, zhvillohen përkatësisht gjatë Perandorisë Osmane dhe në Egjiptin e lashtë, ndërsa “Dimri i madh” dhe “Koncerti” i referohen qartë shkëputjes së Hoxhës nga Rusia nën Hrushovin dhe nga Kina pas vdekjes së Maos.
Ismail Kadare u largua nga Shqipëria në vitin 1990 dhe u vendos në Paris. Në vitin 1996 ai u zgjodh anëtar i asociuar i Akademisë Franceze të Shkencave Morale dhe Politike (L’Académie des Sciences Morales et Politiques), duke zëvendësuar filozofin britanik me origjinë austriake Karl Popper, i cili vdiq atë vit.
Ai jeton me gruan dhe vajzën në Latin Quarter, në një apartament të gjerë dhe të ndritshëm me pamje nga kopshtet e Luksemburgut; udhëton shpesh në Shqipëri. Kjo intervistë u zhvillua në shtëpinë e tij në shkurt dhe tetor 1997, me biseda telefonike ndërmjet tyre.
Kadare ka reputacionin se nuk i para ka shumë qejf të paditurit, por me mua u tregua i butë, i sjellshëm dhe shumë i durueshëm me dikë që nuk e njeh vendin dhe letërsinë e tij, të cilave ai u përkushtohet me pasion. Ai flet rrjedhshëm frëngjisht me theks të veçantë, zë të qetë e të matur.
SHUSHA GUPPY: Jeni shkrimtari i parë shqiptar bashkëkohor që keni arritur famë ndërkombëtare. Për shumicën e njerëzve, Shqipëria është një vend i vogël me tre milionë e gjysmë banorë në skaj të Evropës. Pra, pyetja ime e parë ka të bëjë me gjuhën shqipe. Çfarë është ajo?
ISMAIL KADARE: Gjysma e popullsisë shqiptare jeton në Jugosllavinë fqinje, në rajonin e Kosovës. Gjithsej, dhjetë milionë njerëz në botë flasin shqip, që është një nga gjuhët themelore europiane. Nuk po e them këtë për krenari kombëtare, është një fakt. Nga pikëpamja gjuhësore, ekzistojnë gjashtë ose shtatë familje themelore të gjuhëve në Europë: latinishtja, gjermanishtja, sllavishtja, baltikja (që flitet në Letoni dhe Estoni) dhe tri gjuhë, si të thuash, pa familje, – greqishtja, armenishtja dhe shqipja. Prandaj gjuha shqipe është më e rëndësishme se vendi i vogël ku flitet, pasi zë një vend të rëndësishëm në hartografinë gjuhësore të Europës. Hungarishtja dhe finlandishtja nuk janë gjuhë indo-evropiane.
Shqipja është gjithashtu e rëndësishme sepse është e vetmja pasardhëse e gjuhës së lashtë ilire. Në lashtësi kishte tre rajone në Evropën Jugore: Greqia, Roma dhe Iliria. Shqipja është e vetmja e mbijetuar e gjuhëve ilire. Kjo është arsyeja pse ajo ka intriguar gjithmonë gjuhëtarët e mëdhenj të së kaluarës. Personi i parë që bëri një studim serioz të shqipes ishte filozofi gjerman Gottfried Leibnitz në vitin 1695.
Ai që Volteri parodizoi te “Candide” si Dr. Pangloss, i cili tha: “Gjithçka është mirë në këtë më të mirën e mundshme të botëve”.
Pikërisht. Megjithatë, Shqipëria nuk ekzistonte në atë kohë si një njësi më vete; ishte pjesë e Perandorisë Osmane si pjesa tjetër e Ballkanit, përfshirë Greqinë, por këtij gjeniu gjerman gjuha iu duk interesante. Pas tij, studiues të tjerë gjermanë bënë studime të gjata për shqipen, për shembull, Franz Bopp, libri i të cilit është shumë i detajuar.
Po letërsia shqipe? Cila është origjina e saj? A ka Dante, Shekspir apo Gëte shqiptar? Burimet e saj janë në thelb orale. Libri i parë letrar në shqip u botua në shekullin e XVI dhe ishte një përkthim i Biblës. Vendi atëherë ishte katolik. Pas kësaj pati shkrimtarë. Ati themelues i letërsisë shqipe është shkrimtari i shekullit të nëntëmbëdhjetë Naim Frashëri. Pa pasur madhështinë e Dantes apo të Shekspirit, ai është gjithsesi themeluesi, personazh emblematik. Shkroi poezi të gjata epike, si dhe poezi lirike, për të zgjuar ndërgjegjen kombëtare të Shqipërisë. Pas tij erdhi Gjergj Fishta. Mund të themi se këta të dy janë gjigantët e letërsisë shqipe, ata që fëmijët studiojnë në shkollë. Më vonë erdhën poetë dhe shkrimtarë të tjerë që ndoshta krijuan vepra më të mira se ata të dy, por nuk zënë të njëjtin vend në kujtesën e kombit.
Turqit morën Kostandinopojën në 1454, dhe më pas pjesën tjetër të Ballkanit dhe Greqinë. Cili ishte ndikimi i turqishtes në shqipen?
Gati i papërfillshëm. Përveç ndikimit në fjalorin administrativ ose në gatim, fjalë si qebap, kafene, pazar. Por ajo nuk pati asnjë ndikim në strukturën e gjuhës për arsyen e thjeshtë se ato janë dy makineri krejtësisht të ndryshme dhe njëra nuk mund të përdorë pjesët e këmbimit për tjetrën. Gjuha turke nuk njihej askund jashtë Turqisë. Turqishtja moderne është krijuar nga shkrimtarët turq të shekujve XIX dhe XX, ndërsa turqishtja e thatë administrative nuk ishte një gjuhë e gjallë dhe për këtë arsye nuk mund të kishte ndonjë ndikim në gjuhët e tjera të Perandorisë Osmane. Kam takuar shkrimtarë turq që më kanë thënë se kanë probleme me gjuhën e tyre.
Nga ana tjetër, një pjesë e madhe e fjalorit të huaj ka hyrë në persishten – turke, arabisht, frëngjisht, ndër të tjera. Përpara kohëve moderne, autorët turq shkruanin në persisht, ose në arabisht nëse tema ishte teologjia.
Për mua si shkrimtar, shqipja është thjesht një mjet shprehës i jashtëzakonshëm – i pasur, i elastik, me aftësi përshtatëse. Siç e kam thënë në romanin tim të fundit, “Spiritus”, ajo ka mënyra (modalitete) që ekzistojnë vetëm në greqishten klasike, gjë që e vë njeriun në kontakt me mentalitetin e antikitetit. Për shembull, ka folje të shqipes që mund të kenë një kuptim urues ose mallkues, ashtu si në greqishten e vjetër, dhe kjo lehtëson përkthimin e tragjedive greke, si dhe të Shekspirit, ky i fundit si autori më i afërt europian me tragjedianët grekë. Kur Nietzsche thotë se tragjedia greke bëri vetëvrasje e re sepse jetoi vetëm njëqind vjet, ai ka të drejtë. Por në një vizion global ajo ka mbijetuar deri në kohën e Shekspirit dhe vazhdon edhe sot e kësaj dite. Nga ana tjetër, besoj se epoka e poemës epike ka përfunduar. Për sa i përket romanit, ai është ende shumë i ri. Sapo ka filluar.
Megjithatë vdekja e romanit është parathënë për pesëdhjetë vjet me radhë!
Ka gjithmonë njerëz që thonë shumë marrëzira! Por në një këndvështrim universal, nëse romani do të zëvendësojë dy zhanret e rëndësishme të poemës epike – e cila është zhdukur – dhe të tragjedisë – që vazhdon – atëherë sapo ka filluar dhe ka ende edhe dy mijë vjet jetë.
Më duket se në veprën tuaj jeni përpjekur të përfshini tragjedinë greke në romanin modern.
Pikërisht. Jam përpjekur të bëj një lloj sinteze të tragjedisë së madhe dhe groteskut, shembulli sipëror i së cilës është Don Kishoti, një nga veprat më të mëdha të letërsisë botërore.
Romani që atëherë është ndarë në shumë zhanre…
Aspak! Për mua këto ndarje në zhanre nuk ekzistojnë. Ligjet e krijimit letrar janë unike; ato nuk ndryshojnë dhe janë të njëjta për të gjithë, kudo. Dua të them që mund të tregosh një histori që mbulon tre orë të jetës njerëzore ose tre shekuj – bëhet fjalë për të njëjtën gjë. Çdo shkrimtar që krijon diçka autentike në mënyrë të natyrshme, instinktivisht krijon edhe teknikën që i përshtatet. Pra, të gjitha format apo zhanret janë të natyrshme.
Dëgjo, mendoj se në historinë e letërsisë ka pasur vetëm një ndryshim vendimtar: kalimi nga oraliteti te shkrimi. Për një kohë të gjatë letërsia ishte orale, dhe më pas papritur me babilonasit dhe grekët erdhi shkrimi. Kjo ndryshoi gjithçka, sepse më parë, kur poeti recitonte ose e këndonte poezinë e tij, ai mund ta ndryshonte në çdo rast sipas dëshirës, ishte i lirë. Në të njëjtën mënyrë ishte kalimtar, pasi poezia e tij ndryshonte gjatë përcjelljes gojë më gojë nga një brez në tjetrin. Pasi të shkruhet, teksti bëhet i ngulitur. Autori fiton diçka duke u lexuar, por humb edhe diçka, lirinë. Ky është ndryshimi i madh në historinë e letërsisë. Zhvillimet e vogla si ndarja në kapituj dhe paragrafë, shenjat e pikësimit, janë relativisht të parëndësishme; janë detaje.
Për shembull, thonë se letërsia bashkëkohore është shumë dinamike sepse ndikohet nga kinemaja, televizioni, shpejtësia e komunikimit. Por e kundërta është e vërtetë! Nëse krahasoni tekstet e antikitetit grek me letërsinë e sotme, do të vini re se klasikët vepronin në një terren shumë më të madh, të pikturuar në një kanavacë shumë më të gjerë dhe kishin një dimension pafundësisht më të madh – një personazh lëviz midis qiellit dhe tokës, nga një hyjni për te një i vdekshëm, dhe përsëri, në asnjë kohë! Shpejtësia e veprimit, vizioni kozmik në një faqe e gjysmë të librit të dytë të Iliadës është e pamundur të gjendet tek një autor modern. Historia është e thjeshtë: Agamemnoni ka bërë diçka që nuk i ka pëlqyer Zeusit, i cili vendos ta ndëshkojë. Ai thërret një lajmëtar dhe i thotë të fluturojë në tokë, të gjejë gjeneralin grek të quajtur Agamemnon dhe t’i fusë një ëndërr mashtruese në kokë. Lajmëtari mbërrin në Trojë, gjen Agamemnonin në gjumë, i derdh një ëndërr mashtruese në kokën si lëng dhe kthehet përsëri te Zeusi. Në mëngjes Agamemnoni thërret komandantët e vet dhe u thotë se ka parë një ëndërr të bukur dhe se duhet të sulmojnë trojanët. Ai pëson një disfatë dërrmuese. E gjithë kjo në një faqe e gjysmë! Kalohet nga truri i Zeusit tek ai i Agamemnonit, nga qielli në tokë. Cili shkrimtar mund ta shpikë këtë sot? Raketat balistike nuk janë aq të shpejta!
Megjithatë, ka pasur ngjarje letrare si modernizmi – Xhojsi, Kafka…
Kafka ishte shumë klasik, po ashtu edhe Xhojsi. Kur Xhojsi u bë vërtet modernist te “Zgjimi i Fineganëve”, dështoi. Shkoi shumë larg dhe askush nuk e pëlqen atë libër. Edhe Nabokovi, një admirues i madh i Xhojsit, tha se ishte i pavlerë. Ka shpikje dhe risi që nuk janë të pranueshme, sepse ekziston një damar që nuk mund ta presësh pa u ndëshkuar, ashtu siç nuk mund të zhdukësh disa aspekte të natyrës njerëzore. Një burrë takon një grua dhe ata bien në dashuri. Në këtë dashuri ekzistojnë të gjitha mundësitë, larmishmëritë, por askush nuk mund ta imagjinojë këtë grua me trupin e një krijese tjetër. Nëse ka një shkëputje totale nga realiteti, ai është fundi – njeriu hyn në fushën e shenjave.
A doni të thoni se ka një farë vazhdimësie në krijimtarinë njerëzore?
Pikërisht. Ne jemi në një farë mënyre të kurthuar nga e kaluara e njerëzimit; nuk kemi nevojë të dimë psikologjinë, le të themi, të krokodilëve apo gjirafave. E kaluara mund të jetë një barrë, por nuk mund të bëjmë asgjë për këtë. E gjithë kjo zhurmë për risitë, zhanret e reja, është e kotë. Ka letërsi të vërtetë dhe pastaj është pjesa tjetër.
Ju keni folur edhe për “krijimin negativ”. Çfarë doni të thoni me këtë?
Krijim negativ për një shkrimtar është ajo që ai nuk shkruan. Të duhet një talent i madh për të ditur se çfarë nuk duhet të shkruash, dhe në ndërgjegjen e një shkrimtari veprat e pashkruara janë më të shumta se ato që ai ka shkruar. Ti bën një zgjedhje. Dhe kjo zgjedhje është e rëndësishme. Nga ana tjetër, njeriu duhet të çlirohet nga këto kufoma, t’i varros, sepse ato e pengojnë të shkruajë atë që duhet, ashtu siç është e nevojshme të pastrohet një gërmadhë për të përgatitur vendin për ndërtim.
Kjo më kujton Cyril Connolly-n, i cili la thënë: “Librat që nuk kam shkruar janë shumë më të mirë se ato që kanë shkruar miqtë e mi”. Por le të flasim për fillimet tuaja. Së pari për fëmijërinë tuaj: ishe shumë i vogël kur shpërtheu lufta, pas së cilës gjithçka ndryshoi në Shqipëri.
Fëmijëria ime ishte e pasur, sepse kam qenë dëshmitar i shumë ngjarjeve. Lufta filloi kur isha pesë vjeç. Unë jetoja në Gjirokastër, një qytet shumë i bukur, nëpër të cilin kalonin ushtritë e huaja, ky ishte një spektakël i vazhdueshëm, italianët, grekët. . . qyteti u bombardua nga gjermanët, anglezët, kaloi nga një palë te tjetra. Për një fëmijë ishte shumë emocionuese. Jetonim në një shtëpi të madhe me shumë dhoma boshe ku luanim – një pjesë e rëndësishme e fëmijërisë sime. Familja ime atërore ishte modeste, babai im ishte njoftues gjysqi, njeriu që dërgonte letrat e gjykatës, por familja nga nëna ishte shumë e pasur. Në mënyrë paradoksale familja e nënës ishte komuniste, ndërsa babai ishte konservator dhe puritan. Bënim jetë modest në shtëpi, por kur shkoja në shtëpinë e gjyshit nga nëna, isha fëmijë i një familjeje të pasur. Im at ishte kundër regjimit komunist; nëna dhe familja e saj ishin pro tij. Nuk grindeshin për këtë, por e ngacmonin njëri-tjetrin me ironi dhe sarkazëm. Në shkollë nuk i përkisja as fëmijëve me prejardhje të varfër prokomuniste, as atyre të familjeve të pasura që ishin të tmerruara nga regjimi. Por unë i njihja të dyja palët. Kjo më bëri të pavarur, të lirë nga komplekset e fëmijërisë.
Pas shkollës u transferuat në Tiranë, kryeqytet dhe studiuat letërsi në universitet. Pastaj shkuat në Institutin Gorki në Moskë. Ndodhi në kohën e Hrushovit, kur kishte një lloj çlirimi, një shkrirje pas ngrirjes së gjatë Staliniste. Si e gjetët skenën letrare në Moskë?
U dërgova në Institutin Gorki për t’u bërë shkrimtar zyrtar i regjimit – ishte një fabrikë për fabrikimin e pseudoshkrimtarëve dogmatik të shkollës socrealiste. Në fakt, u duhej tre vjet për të vrarë çdo lloj aftësie në krijimtari, çdo origjinalitet që zotëroje. Për fat të mirë tashmë isha i imunizuar nga ajo që kisha lexuar. Në moshën njëmbëdhjetë vjeçare kisha lexuar “Makbethin”, që më kishte goditur si rrufe, dhe klasikët grekë, pas leximit të tyre asgjë tjetër nuk kishte pushtet mbi shpirtin tim. Ajo që po ndodhte në Elsinor ose pranë mureve të Trojës më dukej më reale se i gjithë banaliteti i mjerë i romaneve socrealiste.
Në institut ma neveriste indoktrinimi, i cili në njëfarë mënyre më shpëtoi. Vazhdova t’i thosha vetes se në asnjë mënyrë nuk duhej të bëja atë që më mësuan, por krejt të kundërtën. Shkrimtarët e tyre zyrtarë ishin të gjithë skllevër të partisë, me pak përjashtime si Konstantin Paustovsky, Chukovsky, Jevtushenko.
Gjatë qëndrimit tim në institut shkrova një roman me titullin “Qyteti pa reklama”. Kur u ktheva në Shqipëri kisha merakun se mos ia tregoja ndokujt. Botova një fragment të shkurtër në një revistë të titulluar “Një ditë në kafene”, i cili u ndalua menjëherë. Nuk kishte më asnjë diskutim për botimin e librit. Kreu i Organizatës së Rinisë Komuniste, i cili kishte rekomanduar botimin e tij, më vonë u akuzua për liberalizëm dhe u dënua me pesëmbëdhjetë vjet burg. Fatmirësisht ky fragment ekziston; përndryshe askush sot nuk do ta besonte kush që e kam shkruar romanin. Ishte historia e dy mashtruesve letrarë që duan të falsifikojnë një tekst për të provuar se ai mund t’i përshtatet marksizmit, për të përparuar kësisoj në karrierë. Ai përfshiu problemin themelor në thelbin e kulturës socialiste, falsifikimin. Ky roman do të botohet në vëllimin e gjashtë të veprave të mia të plota, që po përgatitin botuesit e mi francezë. Asnjë fjalë nuk do të ndryshohet.
Megjithatë, në adoleshencë ju tërhoqi komunizmi, apo jo?
Kishte një anë idealiste; ti mendoje se ndoshta disa aspekte të komunizmit ishin të mira në teori, por mund të shihje se në praktikë ishin të tmerrshme. Shumë shpejt kuptova se e gjithë godina ishte shtypëse, katastrofike.
Në institut, a ju lejohej të lexonit shkrimtarë të ndaluar ose disidentë si Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Mandelshtam?
Kam lexuar Gogolin dhe Pushkinin dhe disa romane të Dostojevskit, veçanërisht “Nëndhesa e të vdekurve” dhe “Vëllezërit Karamazov”.
Po në Shqipëri?
Në Shqipëri të gjithë këta shkrimtarë ishin të ndaluar. Herë pas here arrija të gjeja një vëllim kur udhëtoja jashtë vendit. Kam lexuar Orwellin dhe Kafkën. Mendoj se ky i fundit është më i rëndësishëm. Më pëlqeu “1984”, por gati aspak “Ferma e kafshëve”, sepse alegoritë e mbretërisë së kafshëve nuk më prekin shumë. Ajo që ndodhi në vendet totalitare ishte më e keqe se çdo gjë që letërsia ka shpikur ndonjëherë.
Orwell-i ishte unik në Angli. Në kohën kur shumica e intelektualëve ishin simpatizantë apo bashkëudhëtarë, ai e kuptoi natyrën e totalitarizmit dhe e ekspozoi atë.
Nuk mund ta kuptoja se si Sartri mund të mbronte Bashkimin Sovjetik. Gjatë Revolucionit Kulturor në Kinë, atij iu tha se mijëra shkrimtarë, artistë dhe intelektualë u persekutuan, u torturuan, u vranë. Dhe ai u bë Maoist!
Çfarë triumfi pas vdekjes për Kamyn, reputacioni i tij është shtuar gjatë viteve të fundit! Ai del të ketë pasur të drejtë për çdo çështje politike, ndërsa Sartri e ka pasur gjithmonë gabim. Kamyja qëndroi i palëkundur pavarësisht nga të gjitha trysnitë e ushtruara mbi të, gjë që nuk ishte e lehtë asokohe.
Kam respekt të madh për Kamyn, ishte shembullor. Shumica e intelektualëve perëndimorë që jetonin këtu, të lirë, të pa kërcënuar nga diktatura totalitare, prisnin që ne të tregonim guxim dhe të vinim në rrezik jetën tonë. Në Kinë ishte edhe më keq se në Shqipëri. Pse nuk protestuan intelektualët perëndimorë?
Ju u kthyet në Shqipëri në vitin 1960 dhe botuat romanin që do t’ju bënte të famshëm “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. A ishte historia e mbështetur në një ngjarje të vërtetë, një gërmues të vërtetë varresh?
Enver Hoxha sapo ishte shkëputur nga Bashkimi Sovjetik, duke akuzuar Hrushovin për revizionizëm, për anim drejt Perëndimit…. duke tërhequr interesin e Perëndimit duke mëtua liberalizëm kulturor. Kundërshtimi i romanit tim erdhi nga kritika zyrtare pas botimit. Më fajësuan që nuk isha optimist, se nuk shpreha urrejtje ndaj gjeneralit italian, se isha kozmopolit e kështu me radhë.
Romani juaj i dytë, “Përbindëshi”, trajtoi temën e ankthit politik. Si u prit?
“Përbindëshi” është historia e një qyteti ku një mëngjes të bukur shfaqet Kali i Trojës. Brenda kalit ka personazhe nga antikiteti – si Uliksi – që vetëm presin ditën kur qyteti do të bjerë. Por unë bëra diçka të çuditshme: Troja nuk bie; kali qëndron atje përgjithmonë. Njerëzit jetojnë në ankth të përhershëm. Ata thonë, si do të jetojmë? Kjo ka vazhduar për tre mijë vjet dhe kali është ende atje. Ai është i përjetshëm. Çfarë mund të bëjmë? Ata pëshpëritin për komplote, kërcënime dhe jeta nuk është normale. Për shkak se regjimi totalitar është themeluar mbi këtë paranojë për kërcënimet nga jashtë, atij i duhet një armik për të përligjur represionin.
Ky roman u ndalua. Pra, me çfarë keni jetuar? Sepse nëse dikush nuk do të ishte shkrimtar zyrtar, anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve, nuk mund të bënte asgjë.
Ndonëse më botuan dhe më ndaluan, me radhë, sapo u botova dhe u bëra i njohur si autor, u bëra anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe merrja një rrogë mujore, e cila ishte e njëjtë për të gjithë, qoftë gjeni apo batakçi. Kjo pagë ishte një e mijëta e honorarëve që duhej të kisha marrë për numrin e librave që më shiteshin.
Në një klimë të tillë shtypjeje, si arritët që “Gjenerali” të përkthehej dhe të botohej në Francë?
Në Shqipëri, si në të gjitha vendet e Europës Lindore, ekzistonte një organizatë përgjegjëse për përkthimin e një numri librash në disa gjuhë të huaja të rëndësishme. Kështu ata e përkthyen librin tim në frëngjisht. Rastësisht e pa gazetari Pierre Paraf, e pëlqeu dhe ia rekomandoi një botuesi francez.
Pas suksesit të madh në Perëndim, u ndjetë pak më i sigurt, i mbrojtur nga fama juaj ndërkombëtare?
Po, por edhe më i vëzhguar, sepse më konsideronin të rrezikshëm.
Le të kalojmë tek ndikimet. Para së gjithash, interesi juaj për tragjedianët grekë, veçanërisht Eskilin për të cilin keni shkruar një ese të gjatë, “Eskili ky humbës i madh”. Pse ai?
Pashë paralele mes tragjedisë greke dhe asaj që po ndodhte në vendet totalitare, para së gjithash atmosferën e krimit dhe luftën për pushtet. Merrni Shtëpinë e Atridëve, ku çdo krim çon në një tjetër derisa të gjithë të vriten. Në rrethin e Hoxhës kishte krime të tmerrshme. Për shembull, në vitin 1981, kryeministri Mehmet Shehu bëri “vetëvrasje” – i vrarë nga Hoxha. Nga ana ime, unë isha disi i mbrojtur nga burgu prej famës time ndërkombëtare, por jo nga kama, mund të më vrisnin dhe të thoshin se ishte një vetëvrasje ose një aksident me makinë.
Do të bëhem avokati i djallit, nëse mundem, dhe do të sugjeroj që në një shoqëri të tillë vetë mbijetesa bëhet e dyshimtë, si në Rusinë e Stalinit. Mund të përmendim ata që humbën jetën, si Mandelshtami, ose bënë vetëvrasje, si Cvetajeva, ose reshtën së shkruari, si Pasternaku – të zvogëluar në përkthimin e Shekspirit – dhe të tjerë pafund. Në vitin 1970 shkruat një roman me gjashtëqind faqe, “Dimri i madh”, i cili nuk mbështetej në një mit apo një ngjarje historike, por në situatën aktuale politike në vendin tuaj. Libri juaj dukej se ishte sulm ndaj revizionizmit dhe si rrjedhim mbrojtje e Hoxhës. Çfarë arsyeje keni pasur për të shkruar librin? Në fund të fundit, mund të kishit vazhduar të shkruanit llojin e historive të fshehta, alegorike që kishit shkruar.
Nga viti 1967 deri në vitin 1970 kam qenë nën vëzhgimin e drejtpërdrejtë të vetë diktatorit. Mos harroni se për fatkeqësinë e madhe të intelektualëve, Hoxha e konsideronte veten si autor e poet e për rrjedhojë si “mik” të shkrimtarëve. Duke qenë se isha shkrimtari më i njohur i vendit, ai ishte i interesuar për mua. Në një situatë të tillë kisha tre zgjedhje: të përshtatesha me bindjet e mia, që do të thoshte vdekje; heshtje e plotë, që nënkuptonte një lloj tjetër vdekjeje; ose të paguaja një haraç, një taksë. Zgjodha zgjidhjen e tretë duke shkruar “Dimrin e madh”. Shqipëria ishte bërë aleate e Kinës, por pati fërkime mes dy vendeve që më vonë çuan në një ndërprerje të marrëdhënieve. Ashtu si Don Kishoti, edhe unë mendova se libri im mund ta përshpejtonte këtë shkëputje me “aleatin” tonë të fundit duke inkurajuar Hoxhën. Me fjalë të tjera, mendoja se letërsia mund të realizonte të pamundurën – të ndryshonte diktatorin!
Ai libër është i vetmi, me sa di unë, në të cilin trajtoni drejtpërdrejt situatën politike. Përndryshe keni përdorur mjete të ndryshme maskimi – mitin, alegorinë, humorin. Po mendoj për “Piramidën” dhe “Pallatin e ëndrrave”, të vendosura përkatësisht në Egjiptin e lashtë dhe në kohën osmane. Te “Piramida”, Faraoni Keops dëshiron të ndërtojë një piramidë që do të ishte më e madhe dhe do të zgjaste më shumë se çdo tjetër, një sipërmarrje që përligj dhe legjitimon çdo sakrificë, çdo shtypje. Te “Pallati i ëndrrave”, kontrolli dhe klasifikimi i ëndrrave shkon keq. A i kuptuan lexuesit tuaj në Shqipëri aludimet për perandorinë sovjetike dhe për faraonin Hoxha?
Po. Ata e panë qartë që unë aludoja për perandorinë komuniste, prandaj e ndaluan “Pallatin e ëndrrave”.
A u ndikuat nga shkrimtarët që përdorën të njëjtat mjete, si Bulgakovi te “Mjeshtri dhe Margarita”, Zamyatin te “Ne”, që frymëzoi “1984”, i Orwell-it, si dhe Hrabal dhe Kundera, ose Kafka te “Kështjella” dhe “Gjyqi” – prototipet e një sistemi shtypës dhe i mbyllur?
I kisha lexuar dhe isha i vetëdijshëm për disa ngjashmëri. Në të njëjtën kohë, isha i shqetësuar të mos përdorja dredhi banale. Më duhej të isha i bindur se do të ishte letërsi e vërtetë, me vizion global. Në këtë kuptim “Pallati i ëndrrave” është një sukses.
Gulagët sovjetikë kanë krijuar një letërsi të pasur të dëshmisë me veprat e Solzhenicinit, Natalia Ginzburgut, Nadezhda Mandelshtamit dhe të tjerëve. A kishte gulag në Shqipëri?
Po, por më pak, pasi vendi ishte i vogël. Hoxha ndërtoi mijëra bunkerë antibërthamorë në rast të shpërthimit të një lufte atomike, por ata ishin krejtësisht të padobishëm, – qëllimi i tij ishte – siç e dinte ai shumë mirë – të krijonte një psikozë frike.
Me gjithë qëndrimin e dyshimtë ndaj jush, Hoxha ju bëri deputet. Pse?
Nuk do të thoshte asgjë. Lista e deputetëve bëhej nga ai, dhe nëse dikush refuzonte eliminohej, vritej. Askush nuk refuzoi kurrë dhe nuk kishte ndonjë angazhim. Një herë në vit mblidhej Kuvendi dhe Hoxha diktonte atë që donte, pa diskutim, pa debat. Deputetët zgjidheshin midis punëtorëve, shkencëtarëve, shkrimtarëve, në mënyrë që Kuvendi të shfaqej përfaqësues i popullit.
Pas suksesit të librave tuaj në Perëndim, mund të ishit larguar nga vendi. Jeni tunduar ndonjëherë? Në librin “Pranvera shqiptare”, botuar në vitin 1992, thoni se disa herë për pak keni qëndruar në Francë.
Nuk u largova sepse hakmarrjet ndaj të afërmve, miqve, madje edhe të njohurve ishin të tmerrshme. Në vitin 1983 erdha në Francë me synimin për të qëndruar. Pastaj kuptova se nuk ishte e mundur. Kishte rrezikun e një shkëputjeje të plotë nga vendin tim, gjuhën time, të gjithë ata që doja. Miqtë e mi francezë më këshilluan të kthehesha, dhe unë e bëra.
Romani i trishtë që ju shkruat më vonë, “Hija”, shpjegon këtë déchirement – zgjedhjen midis ekzilit dhe lirisë nga njëra anë, shtypjes dhe tiranisë nga ana tjetër. Kishit frikë nga ekzili?
Jo. Shkrimtari është gjithmonë deri diku në ekzil, kudo që është, sepse është disi jashtë, i ndarë nga të tjerët; ka gjithmonë një largësi.
Atëherë, pse u larguat pas rënies së komunizmit?
U largova në vitin 1990, kur Shqipëria po luhatej midis demokracisë dhe diktaturës. Mendova se largimi im do të ndihmonte kauzën e demokracisë. Thashë që nëse vendi zgjidhte diktaturën nuk do të kthehesha dhe ky kërcënim nxiti luftën për demokraci. Kisha ardhur në Francë për botimin e “Pallatit të ëndrrave” dhe bëra një deklaratë publike. Mediat e raportuan dhe kjo luajti një rol vendimtar në favor të demokracisë.
Populli donte të të zgjidhte president, si Haveli në Çekosllovaki, por ju refuzuat. Pse?
Nuk ngurrova asnjë sekondë të refuzoja. Rasti im ishte i ndryshëm nga ai i Havelit. Doja të mbetesha shkrimtar dhe i lirë.
Është dilemë e madhe: a duhet t’i rezistosh diktaturës, të bëhesh disident, siç bënë disa shkrimtarë në Çekosllovaki; apo të largohesh nga vendi, siç bënë shkrimtarët gjermanë kur Hitleri erdhi në pushtet – ata u larguan masivisht.
Le të mos tregohemi naiv! Rrethanat ishin të ndryshme në secilin vend. Nuk mund ta krahasosh Shqipërinë e Hoxhës me Çekosllovakinë. Nuk kishim një Dubcek, Pranverën Çeke dhe gjithçka që ndodhi më pas. Nëse Haveli do të ishte në Shqipëri, do të pushkatohej menjëherë. Kjo është arsyeja pse nuk kishte disidentë në Rusi nën Stalinin. Askush nuk mund të bënte asgjë. Në Shqipëri, ashtu si në Rumani, Stalinizmi zgjati deri në fund. Kur Haveli ishte në burg, ai kishte makinën e shkrimit, mundësi informimi në mediat botërore, të gjithë flisnin për të. Ata që e krahasojnë situatën tonë me Çekosllovakinë nuk e kanë idenë e represionit Stalinist.
Pra, ishte vërtet mrekulli që mbijetuat?
Jo plotësisht. Çdo regjim duhet të ruajë fytyrën në lidhje me komunitetin ndërkombëtar, dhe nëse je një shkrimtar i famshëm, regjimi duhet të jetë i kujdesshëm. Hoxha donte të konsiderohej poet, student i Sorbonës, shkrimtar, jo vrasës. E vetmja gjë që një shkrimtar mund të bënte nën një diktaturë të tillë ishte të përpiqej të krijonte letërsi të vërtetë. Në këtë mënyrë bën detyrën ndaj përjetësisë. Të presësh diçka tjetër është cinike dhe kriminale. Shqiptarët kishin tek unë një shkrimtar që i lidhi me botën. Dominoja jetën tonë kulturore dhe ruaja kulturën shqiptare me veprën time, sepse nga njëra anë ishte ajo që krijoja, nga ana tjetër ishte produkti komunist, i cili ishte i pavlerë. Kur botohej një libër i imi, në pesëmbëdhjetë minuta shitej, çdo kopje blihej menjëherë. Njerëzit e dinin që ndoshta do të ndalohej, ndaj nxitonin ta blinin para se të ndodhte. Ndonjëherë libri ishte i ndaluar para shpërndarjes, por deri atëherë mijëra kopje ishin në qarkullim dhe njerëzit ia kalonin ato njëri-tjetrit.
A nuk duhej ta dorëzonit dorëshkrimin në Lidhjen e Shkrimtarëve për shqyrtim siç ndodhte në Rusi?
Jo. Në Shqipëri nuk kishte censurë parabotimi; meqë kishte kaq shumë terror, mjaftonte autocensura. Kjo ishte një nga veçoritë e Hoxhës, siç thashë, ai e konsideronte veten intelektual. Pra, ishin botuesit ata që vendosnin nëse do ta botonin një libër apo jo. Kur dorëzova dorëshkrimin e “Pallatit të ëndrrave”, e dija se ishte një libër i rrezikshëm. Botuesi e lexoi dhe tha se nuk mund të rrezikonte ta botonte. Kështu që i thashë se e pranova përgjegjësinë: Nëse fillojnë të të shqetësojnë, thuaju se të bëri përshtypje fama ime dhe se unë të nxita. Në rrethana të tilla ata gjithmonë ndëshkonin autorin, jo botuesin. Kështu ndodhi në fakt. Ai u tha autoriteteve se duke pasur parasysh prestigjin tim nuk kishte guxuar të refuzonte dorëshkrimin tim.
Pra, shkrimtarë si ju dhanë sinjale, por njerëzit në Perëndim nuk donin të besonin se sa e rëndë ishte situata në vendet e Europës Lindore.
Në Shqipëri të gjithë e dinin që unë isha një shkrimtar kundër regjimit. Dhe fakti që regjimi nuk mund të më dënonte u dha kurajo të tjerëve. Ky është funksioni themelor i letërsisë: ruajtja e pishtarit moral. Në vitin 1988 Franca më bëri anëtar nderi të “Institut de France”, një nder shumë i madh. Një gazetar francez më intervistoi në radio, duke më pyetur sinqerisht nëse isha i lirë të shkruaja atë që doja. Unë iu përgjigja: Jo, sepse liria në vendin tonë është ndryshe nga këtu. Çfarë mund të thoja tjetër? Nuk mund të flisja më hapur kundër regjimit. Ajo që po përpiqesha të bëja ishte t’i jepja një populli të lidhur me zinxhirë një ushqim të caktuar shpirtor – një pasuri kulturore të krahasueshme me atë të popujve të lirë të botës.
Mund të shpjegoni se çfarë kuptoni me letërsi të vërtetë?
E njeh menjëherë, në mënyrë instinktive. Sa herë që shkruaja një libër, kisha përshtypjen se po i fusja një kamë diktaturës, duke i dhënë njëkohësisht kurajo popullit.
Duke pasur parasysh atë që ka ndodhur në Jugosllavi, do të doja t’ju pyesja për intolerancën fetare. Gjysma e shqiptarëve janë myslimanë, përfshirë edhe familjen tuaj. A keni marrë arsim fetar? A ekziston rreziku i fondamentalizmit islamik në Shqipëri tani që praktika fetare është bërë e lirë?
Nuk mendoj kështu. Familja ime ishte myslimane në emër, por ata nuk e praktikonin besimin. Askush rreth meje nuk ishte fetar. Përveç kësaj, sekti bektashi i islamit që praktikohet në Shqipëri është shumë i moderuar, madje më shumë se në Bosnjë. Kështu që nuk mendoj se duhet të shqetësohemi për këtë.
Për t’u kthyer te ana profesionale e gjërave, si e ndani kohën tuaj mes Tiranës dhe Parisit? Dhe ditë juaj, kudo që të jeni?
Jam më shumë në Paris sesa në Tiranë, sepse këtu mund të punoj më mirë. Në Tiranë ka shumë politikë dhe shumë kërkesa. Më kërkohet të shkruaj një parathënie këtu, një artikull atje. . . Unë nuk kam përgjigje për gjithçka.
Sa për ditën time: shkruaj dy orë në mëngjes dhe ndaloj. Nuk mund të shkruaj kurrë më shumë – truri më lodhet. Shkruaj në një kafene pranë qoshes, larg shpërqendrimeve. Pjesën tjetër të kohës e kaloj duke lexuar, duke parë miqtë, gjithë pjesën tjetër të jetës sime.
A është të shkruarit lehtë për ju apo i vështirë? Jeni të lumtur kur shkruani, apo jeni në ankth?
Të shkruarit nuk është një profesion i lumtur dhe as i palumtur – është diçka në mes. Është gati një jetë e dytë. Shkruaj lehtësisht, por gjithmonë kam frikë se mund të mos jetë e mirë. Ke nevojë për një gjendje shpirtërore të qëndrueshme; edhe lumturia edhe palumturia janë të këqija për letërsinë. Kur je i lumtur, priresh të bëhesh i lehtë, joserioz, dhe nëse je i palumtur, vizioni yt bëhet i turbullt. Së pari duhet të jetosh, ta përjetosh jetën dhe më vonë të shkruash për të.
Shkruani në makinë shkrimi apo me dorë?
Shkruaj me dorë dhe gruaja ime ka mirësinë t’i shtyp.
A rishkruani shumë?
Jo shumë, vetëm rregullime të vogla, por pa ndryshime drastike.
Çfarë vjen së pari – subjekti, personazhet, idetë?
Varet. Është e ndryshme për secilin libër. Procesi është misterioz, i paqartë. Nuk janë personazhet, por një përzierje e gjithçkaje. Merrni “Pallatin e ëndrrave”. Në një roman të mëparshëm, “Kamarja e turpit”, ka një faqe ku paraqitet për herë të parë ideja e kontrollit të ëndrrave. Më vonë mendova se ishte për të ardhur keq ta përdorja atë kaq shkurt ose të përpiktë. Kështu që shkrova një tregim mbi këtë temë, pa asnjë shpresë botimi. Por dy kapituj u botuan në një përmbledhje tregimesh. Kur pashë që autoritetet nuk e vunë re, u trimërova dhe e zgjerova në një roman. Pra, e shihni, zanafilla e një libri është misterioze.
Ata që e lexojnë veprën tuaj në origjinalin shqip, vërejnë bukurinë e prozës suaj. A është stili një shqetësim i ndërgjegjshëm për ju?
Jam tepër i përpiktë, madje kërkues për gjuhën. Për shembull, shkruaj gjithmonë poezi sepse poezia të detyron të punosh me gjuhën. Ekzistojnë dy lloje të pasurisë gjuhësore: e para është e ngjashme me atë të gurëve të çmuar – metaforat, ngjashmëritë, zbulimet e vogla – e dyta është në tërësi. Lumturia e madhe është një përzierje e përsosur e të dyjave, kur një tekst është shkruar bukur dhe përmbajtja është gjithashtu thelbësore. Por nuk ka asnjë përpjekje të ndërgjegjshme stilistike nga ana ime.
Cilat janë gjërat që ju pengojnë të punoni? Heminguej ka thënë se telefoni ishte vrasësi i madh i punës.
Në Tiranë askush nuk guxonte të përdorte telefonin, përveçse për qëllime të zakonshme, sepse telefonat përgjoheshin. Por siç thashë, shkruaj vetëm dy orë në ditë dhe nuk është e vështirë të izolohesh për kaq kohë.
Romani juaj i fundit, “Spiritus”, u prit shumë mirë në Francë dhe shpresoj se së shpejti do të përkthehet në anglisht. Keni nisur një roman të ri?
Jo. A ka ndonjë ngut?
