Nga Arben Dedja
Më 4 prill 1979 shkrimtarit Juan Rodolfo Wilcock, i lindur në Buenos Aries më 17 prill 1919, baba anglez, nënë argjentinase (me origjinë piemonteze), iu dha shtetësia italiane. E kish dorëzuar kërkesën për të marrë shtetësinë e vendit ku jetonte prej 20 vitesh (ai – oriund) dhe ku kish botuar mbi 20 libra, qysh në vitin 1975, derisa më në fund, mbas katër vjetësh – vonesë fiziologjike e burokracisë italiane – përgjigja pozitive, akti i firmosur nga Presidenti i Republikës, erdhi.
E kërkuan adresave që kish lënë: në periferinë e Romës, me shtëpi përdhese, oborre mbuluar nga shkurret dhe mure leskra-leskra e tërë igrasi, në Velletri – vendbanimi i lashtë i volshëve, pastaj në Lubriano, qytezë etruske e baroke me më pak se 1000 banorë ku, për t’i ikur rrumpallës së kryeqytetit, u tha se ish transferuar, në një shtëpi në krah të varrezave, me përballë pamjen mahnitëse të majave të kodrinave prej shtufi, teksa qielli zbret mbi luginën e Kalankeve. Nuk e gjetën dot. Sepse Juan Rodolfo Wilcock ndërkaq kish një vit i vdekur (16 mars 1978), pikërisht në ditën kur Brigadat e Kuqe patën rrëmbyer Aldo Moron (me Italinë të hutuar, që të mund t’i kushtonte një pikë vëmendjeje këtij shkrimtari të çuditshëm). Kështu, me këtë absurd të vdekjes kur s’duhej dhe të shtetësisë pas të vjelave, mbyllet aventura tokësore e Wilcock-ut.
Kish banuar në periferinë më të varfër të Buenos Ariesit; i ati ishte punëtor, e ëma shtëpiake, ai triling. Vetëm lexonte. Nuk u mjaftua me gjuhët që dinte, mësoi edhe frëngjishten e gjermanishten. T’i mësonte, për Wilcock-un desh të thosh t’i sundonte (ende adoleshent, përktheu në spanjisht “Ditarët” e Kafka-s, një përvojë që e shenjoi). Desh gjithashtu të thosh, për të, ta lexonte letërsinë vetëm në origjinal. Ka mjekë që nuk kanë shumë besim te mjekësia kur vjen puna për veten e tyre. Në të njëjtën linjë mendimi, Wilcock-u, vetë një përkthyes nga më virtuozët, nuk lexonte libra po të mos qenë në gjuhën origjinale (kështu, për shembull, gjatë jetës së tij, nuk lexoi kurrë letërsi ruse). Regjistrohet në Fakultetin e Inxhinierisë të Universitetit të Buenos Ariesit: studionte, punonte si punëtor krahu, jepte provimet.
Bëhet rastësisht shkrimtar, kur zhvillon atë ndjenjë dhe besim të të gjithë njerëzve të ndrojtur, por të talentuar, që gjërat mund të përmirësohen, në këtë rast letërsia e kohës (ajo midis dy luftërave botërore): ai dinte ta shkruante më mirë. Ndaj u ul, pra, të shkruajë një libër (vëllimin me poezi: Libro de Poemas y canciones, 1940); iu desh një muaj, ishte verë, kohë provimesh bashkë e pushimesh. Libri bëri bujë, fitoi çmimin “Martín Fierro”, vitin pasardhës çmimin “Qyteti i Buenos Ariesit”, me vlera monetare që e lejuan të heqë dorë nga puna e krahut dhe të diplomohet më shpejt si inxhinier (1943). Fillon punë në Hekurudhat Shtetërore, por nuk zgjat shumë, një vit e veç kur jep dorëheqjen (1944). Nis të merret gjithnjë e më seriozisht, obsesivisht, me letërsi. Vetëm në vitet ’40 boton edhe pesë libra të tjerë poetikë, merret, sakaq, me gazetari dhe, në disa nga revistat argjentinase më të rëndësishme të kohës (ndonjë e drejton edhe vetë: Verde Memoria 1942-44; Disco 1945-47 etj.), boton kritikë letrare, ese, kritikë arti, drama [më vonë doli që një pjesë e këtyre kritikave ishin mbi libra të rremë, të pabotuar kurrë – pjellë e fantazisë –; apo recensione ekspozitash inekzistente (ku “paraqisnin” punët e tyre piktorë e skulptorë kallpë), bile edhe shumë pjesë teatrale ishin të shpikura dhe regjisorët/aktorët irrealë (shihni kapitullin mbi regjisorin Llorenz Riber, në librin që keni në duar)]. Nëpër redaksitë e revistave letrare njeh dhe zë mik Borges-in, Silvina Ocampo-n, Adolfo Bioy Casares-in. Me çiftin Ocampo-Casares, më 1951 ndërmerr udhëtimin e tij të parë në Europën e pasluftës: viziton Londrën, Romën, Parisin, Zvicrën ku ka varret e gjyshërve. Tani që erdhi në Europë qëndron aty gjatë (për një vit, 1953-54, në Londër është përkthyes dhe bashkëpunëtor i BBC-së). Kur kthehet në Argjentinë ndjen që erërat kanë ndryshuar, një klimë e acartë diktaturash po e ngërthen Amerikën Latine.
Kështu, në verën e vitit 1955, merr anijen që do ta çojë për fare në Europë. Zgjedh Italinë; vendoset fillimisht në Romë, periferive; si në çdo periferi shtëpia e tij ka qen, mace dhe pleshta. Aty lidh miqësi me shkrimtarë dhe njerëz të letrave: Alberto Moravia, Ennio Flaiano, Elsa Morante, Luciano Foà, Pier Paolo Pasolini, Roberto Calasso… Miqësitë janë kryesisht të majta, ndërkohë bashkëpunon me faqen kulturore të një gazete të djathtë (“Il Tempo”). Pasolini e angazhon si aktor në filmin e tij “Ungjilli sipas Mateut” (1964), ku, pavarësisht syve të kaltër dhe hundës së hollë, luan rolin e kryepriftit Kajfa (e si mund të ndodhte ndryshe: ai – aq mendjemprehtë, ironik, me atë buzëqeshje prej kufome); boton fantashkencë; përkthen letërsi latino-amerikane; përkthen (nga anglishtja në italisht) një kondensat të veprës më të papërkthyeshme, “Finnegans Wake”, e ri-rrëfen këtë ëndërr të Joyce-it ai, si irlandezi i famshëm pluriling i dashuruar me Italinë, me fragmentin më të gjatë dhënë gjer sot në italisht (ende “Finnegans Wake” mungon i plotë në Itali); fillon edhe vetë t’i shkruajë drejtpërsëdrejti në italisht veprat e veta, dhe nuk janë pak: romane, poezi, komedi, tregime dhe, sidomos proza, është e vështirë të kategorizohet në gjini të mirëfillta. Fragmenti, shkolitja e tematikave, luhatja e stilit, mizoria e vështrimit të autorit, gjithnjë tragjik dhe dëfrimtar, një shije e hollë për të ndjellë llahtarën dhe bukurinë e saj të nëndheshme, që askush tjetër nuk i avitet, janë disa nga karakteristikat e kësaj vepre.
Libri që keni sot në duar, është ndoshta nga më tipikët, padyshim ndër më të lumturit që ka dalë nga pena e Wilcock-ut. Kur Ataol Kaso ma propozoi, në një nga ato vizitat e mia tokatë e fugë në vendlindje, nuk mund të them se e prita me entuziazëm ftesën. Deri atëhere kisha përkthyer gati ekskluzivisht poezi, pesë libra poetikë tejet heterogjenë në shije dhe në përkatësinë e autorëve të tyre kishin parë dritën e botimit (jeta ecën: të tjerë kanë pasuar); proza, kjo dashuri e vonë, hezitonte t’ia hapte udhën vetes. Por, nga ana tjetër, e di mirë që ajo ç’ka ma mban gjallë shqipen, më shumë se të shkruarit në shqip është përkthimi në shqip, për arsye se kam kështu shkasin të lexoj fjalorët. Leximi i fjalorit. Ngjan si oksimoron: e si mund të lexohet fjalori, ndonëse përpjekje për t’ia arritur kësaj, për ta bërë fjalorin të pëlqyeshëm për t’u lexuar si një roman të verdhë, edhe janë bërë (shihni, jo më larg, por te ky libër, “përpjekjen “ e admirueshme që bën në këtë drejtim, njëri nga personazhet e rrëfyer, Jules Flamart).
“Hm, La sinagoga degli iconoclasti, e kam lexuar posi”, i thashë.
“Për mënyrën se si shkruan, them se të shkon”, Ataoli nuk foli më tepër, por, duke e njohur, e kish kaluar me kohë sasinë mesatare të fjalëve të shqiptuara në një bisedë.
Janë 35 rrëfime (titulli i secilit syresh është një emër dhe mbiemër, për ne i padëgjuar), 35 biografi personazhesh të pagjasë, të gjithë ekscentrikë, ndonjëherë makabër, pak groteskë, rrallë të mençur: kryesisht “shkencëtarë” (por jo vetëm të tillë), qëmtuar në 200 vjet histori (nga gjysma e dytë e shekullit XVIII te gjysma e parë e shekullit XX); ca realë, ca kryekëput të shpikur, dhe shënimi i shkurtër që autori vë në fund të librit i ngatërron edhe më keq punët. Po cilët janë këta personazhe? Ja një incipit:
Lexime kuturu dhe një besim i tepërt e kandisën pastorin ungjillor Gheorghescu të ruante në kripë një sasi të pazakontë zezakësh moshash të ndryshme: llogaritet që nëpër vaskat e gjera e të thella të fazenda-s së tij O Paraiso, ngjitur me kriporen e braktisur të Ambao-s në rrethinat e Belem-it, të shtetit Pará, të jenë gjetur 227 kufoma në stade të ndryshme kalbëzimi, të gjitha të orientuara kah drejtimi (i pandehur) i Jeruzalemit në Palestinë, gjithsecili me nga një harengë, edhe ajo e kripur, ndër dhëmbë. (Theodor Gheorghescu).
Kështu janë këta të gjithë: Aaron Rosenblum – një utopik, që rreket ta kthejë rrotën e historisë prapa, pikërisht në kohën e mbretëreshës Elizabetë; Aram Kugiungian – me shpirtin që i shtegton në dhjetëra, qindra njerëz të tjerë; Roger Babson – një milioner, që investon miliona dollarë për të zbuluar një lidhje metalesh që izolon forcën e rëndesës; Absalon Amet – orëndreqës dhe shpikës i makinës “Filozofi Universal”; Carlo Olgiati – autor i veprës së shkalluar Metabolizmi historik; Franz Piet Vredjuik – mbron, në një libër edhe ky, teorinë që zëri s’është tjetër pos dritë e zvetënuar; Henrik Lorgion, mjek – është kërkuesi i një lënde shëtitëse të quajtur “eumorfinë”, që davaritet kur jeta vdes; André Lebran-i – është shpikësi i pesëçikletës; belgu Henry Bucher – e detyron kohën të rrjedhë më ngadalë; Yves de Lalande-i – është pronar i një fabrike që prodhon romane (672 romane në 15 vjet); Philip Baumberg – vë në funksionim për herë të parë pompën e tij me qen (dog-pump); Jesús Pica Planas – shpikës qindra mekanizmash, mjetesh e sistemesh nga më të çuditshmet (dhe të kotat); etj., etj. Ky libër argëtues, në pamje të parë jo i vështirë për t’u përkthyer edhe ngaqë botuesit patën mirësinë dhe durimin të më jepnin një kohë të gjatë për ta punuar (që të nxinte brenda dilatacionet dhe divagacionet e mia), nuk qe pastaj, një kafshatë aq e lehtë. Italishtja e Wilcock-ut është trillane, e sforcon sintaksën e kësaj gjuhe që, gjithsesi, autori e ka mësuar në Argjentinë, aq sa nganjëherë fraza ngjan gabim; shenjat e pikësimit i përdor në mënyrë të përhënur, duke e ngatërruar edhe më fjalinë. Në shqip frazat i kam lënë ashtu, por nganjëherë, ama, edhe i kam ndrequr (nuk dua të marr damkën e atij që e ka harruar shqipen!). Shpesh në tekst flitet për gjëra teknike: atëhere jam përpjekur të përdor terma “puristë”; kjo nganjëherë i jep një ndjenjë tëhuajsimi tekstit shqip, që them shkon për bukuri, meqë kemi të bëjmë gjithmonë me personazhe të fandaksur. Për përkthimin nuk kam ç’të shtoj tjetër. Autorit, që fati e deshi të jem i pari që ua ndej shqiptarëve, i uroj, jo si ajo puna e shtetësisë një shugurim të vonë, por një mirëseardhje dashamirë mes një populli po aq të çuditshëm.
