Versionet në gjuhën angleze të veprës së nobelistes Han Kang janë vlerësuar shumë. A janë besnike ndaj origjinalit?
The New Yorker
Përktheu: Granit Zela
Sa i fjalëpërfjalshëm duhet të jetë një përkthim letrar? Nabokovi, i cili fliste rrjedhshëm tri gjuhë dhe shkroi në dy prej tyre, besonte se “përkthimi më i papërpunuar i fjalëpërfjalshëm është njëmijë herë më i dobishëm se perifrazimi më i bukur”. Borgesi, nga ana tjetër, mbronte pikëpamjen se një përkthyes nuk duhet të përpiqet ta kopjojë një tekst, por ta shndërrojë dhe pasurojë atë. “Përkthimi është një fazë më e përparuar e qytetërimit”, këmbëngulte Borgesi – ose, në varësi të llojit të përkthimit, “një fazë më e përparuar e shkrimit”. (Ai e shkroi rreshtin në frëngjisht, në njërën nga gjuhët që dinte.)
Në vitin 2016, “Vegjetariania’ u bë romani i parë në gjuhën koreane që fitoi Man Booker International Prize, i cili iu dha autores Han Kang, dhe përkthyeses, Deborah Smith. Në botën anglishtfolëse, Smith, në atë kohë doktorante një njëzet e tetë vjeçare, studente që kishte filluar të mësonte gjuhën koreane vetëm para gjashtë vjetësh, u vlerësua gjerësisht për punën e saj. Megjithatë, në mediat koreane, ndjenja e krenarisë kombëtare që u shfaq pas fitores së Han Kang – për të mos përmendur rritjen e njëzetëfishuar të kopjeve të shtypura të librit, i cili ishte një sukses shumë modest me botimin fillestar, në vitin 2007 – u errësua shpejt nga akuzat për gabime në përkthim. Megjithëse Han e kishte lexuar dhe miratuar përkthimin, në gazetën Huffington Post të Koresë u shkrua se përkthimi nuk kishte arritur aspak të “qëllonte në shenjë”. Smith u mbrojt në Panairin Ndërkombëtar të Librit në Seul, duke thënë: “Do t’i lejoja vetes mungesë besnikërie ndaj origjinalit vetëm për hir të një besnikërie më të madhe”.
Polemika arriti te shumë lexues amerikanë, kur Los Angeles Times botoi një shkrim nga Charse Yun, një koreano-amerikane që ka drejtuar kurse për përkthimin në Seul. (Artikulli çoi më tej një argument që Yun kishte bërë për herë të parë, në korrik, në revistën onlajn Korea Exposé.) “Smith e përforcon stilin e kursyer dhe të qetë të Han dhe e zbukuron me ndajfolje, mbiemra në shkallën superiore dhe zgjedhje të tjera fjalësh me emfazë që nuk janë askund në origjinal.”, shkruan Yun. “Kjo nuk ndodh vetëm një ose dy herë, por pothuajse në çdo faqe”. Është sikur Rajmond Karver të ishte bërë të tingëllonte si Çarls Dikens, shton ai. Kjo nuk është, sipas Yun, çështje thjesht saktësie, por edhe e leximit të qartë kulturor. Koreja ka një traditë të pasur dhe të larmishme letrare – dhe një histori të kohëve të fundit që është e ndërlidhur ngushtë me atë të Perëndimit, veçanërisht me SHBA-në, por pak vepra të letërsisë koreane kanë pasur ndonjë sukses në botën anglishtfolëse dhe, pavarësisht nga prania e shpeshtë prania në titujt kryesorë te gazetave amerikane, ato nuk nguliten në imagjinatën popullore ashtu siç ndodh me librat nga fqinjët e saj më të mëdhenj Kina dhe Japonia. Han Kang dukej se e mbushte atë zbrazëti – ose filloi ta mbushte, të paktën. Por nëse suksesi i saj varej nga gabimet në përkthim, sa kishte arritur vërtet të përkthehej?
“Vegjetariania” është në strukturë si fabul. Romani përqendrohet në vetëshkatërrimin e përshkruar me ngjyra të gjalla të një trupi të vetëm njerëzor. Ky trup i përket një gruaje të quajtur Jonhje, e cila përshkruhet nga bashkëshorti, zoti Çeong, si një grua pa asgjë të veçantë e cila “kurrsesi nuk binte në sy”. Për zotin Çeong, i cili “ende nuk i kishte mbushur të tridhjetat” kjo është ajo që e tërhiqte. “Nuk shndriste nga nuri, megjithatë, nuk më ra në sy kurrfarë mangësie, ndaj edhe u bë gruaja ime”, thotë ai. Por ka një gjë që zotit Çeong e sheh si të veçantë tek ajo: kjo ishte bezdia që ndiente ndaj gjokmbajtëseve, — thotë se nuk mund t’u duronte kur i shtypej gjoksi. Nuk pranon t’i mbajë, madje edhe në publik, madje edhe para miqve të bashkëshortit, edhe pse, thotë ai, “ajo gjoks për t’u mburrur, dhe të them të drejtën stili pa gjoksmbajtëse nuk i shkonte kurrsesi”. Për të ky është veprim i turpshëm.
Një mëngjes, zoti Çeong gjen gruan duke flakur në kosh mishin që gjendej në frigoriferin e tyre. Ajo është bërë vegjetariane, i thotë ajo, sepse “…pashë një ëndërr”. Më parë, ai mund të mendonte për gruan e tij “si një e huaj . . . dikush që shtron tavolinën dhe e mban shtëpinë në rregull.” Tani ai ndihet i turpëruar dhe i tradhtuar. Përfundimisht, lodhet nga veprimet e saj të çuditshme dhe fillon të përpiqet ta bind me forcë. Përballë një trysnie të madhe, Jonhje nuk thotë asgjë. Mosreagimi i heshtur ngjall, për të shoqin, imazhe nga e kaluara e Koresë si një komb i pushtuar, dhe në rastet kur ai përdor dhunën për të kryer marrdhënie intime atij i duket sikur gruaja “shndërrohej në një nga ato të ashtuquajturat ngushëlluese – skllavet e seksit, të cilat u shërbenin ushtarëve japonezë gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Vendimi i Jonhjes për të mos ngrënë mish pëballet me qortime të tmerrshme nga e gjithë familja, veçanërisht nga i ati, veteran i Luftës së Vietnamit, prirjet e dhunshme të të cilit nënkuptojnë traumat e fushëbetejës. (Më shumë se treqind mijë koreanë shërbyen së bashku me ushtarët amerikanë në atë konflikt.) Gjatë një vakti familjar, të orkestruar si një lloj mësymjeje, ai përpiqet të fusë një copë mish derri në gojën e të bijës. Si përgjigje, Jonhje pret kyçin e dorës ndërsa e gjithë familja e shikon me tmerr. Më në fund ajo përfundon në spital.
Afër fundit të librit, e motra, në dukje më konvencionale, i bën një vizitë në spital psikiatrik. Kanë kaluar tre vjet nga darka familjare dhe ajo ka filluar të kuptojë se roli i saj si “besnikëria e saj, me të cilën ajo si bijë e madhe sillej me të atin, vinte jo nga rritja e hershme, por nga frika. E dinte që kjo ishte një nga mënyrat e vetme të mbijetesës”. Në spital, Jonhje është katandisur në tridhjet kilogramë. Duke refuzuar të flasë ose të pranojë ushqim në çfarëdo forme, ajo e ka harxhuar pjesën më të madhe të kohës duke u përpjekur të imitojë një pemë: rrinte kokëposhtë dhe rrezitej në diell. Han Kang ka thënë se personazhi i Jonhjes ishte frymëzuar prej një vargu të Ji Sang, poet modernist i fillimit të shekullit të njëzetë, i cili u censurua shumë nën regjimin japonez dhe vepra e të cilit ngjall dhunën dhe agresionin e imperializmit. Ji e përshkroi mbylljen në vetvete dhe mosreagimin si një simptomë të shtypjes. “Unë besoj se njerëzit duhet të jenë bimë”, – shkroi ai.
Nëse Ji ishte konsumuar nga trauma kolektive e kolonializmit, Han përqendrohet në vuajtjet e një natyre më intime dhe personale. Por edhe letërsia e saj është e rrënjosur në historinë e Koresë. Kjo, sipas Çars Jun, është ajo që rrezikon të humbasë në përkthim. Një nga arsyet që “shumë lexues perëndimorë e shohin një pjesë të madhe të letërsisë bashkëkohore koreane si të papëlqyeshme”, shkruan ai, është pasiviteti i rrëfimtarëve. Smith, megjithatë, thekson “konfliktin dhe tensionin”, duke e bërë punën e Han më tërheqëse për lexuesit perëndimorë sesa mund të ishte një interpretim besnik. Kur Jonhje shpërfill një pyetje të të shoqit, për shembull, ai thotë se është “sikur të mos më kishte dëgjuar”, në përkthimin fjalë për fjalë të fragmentit nga Jun. Në versionin e Smith-it, bashkëshorti pohon se ajo “është krejtësisht e pavëmendshme ndaj marrjes në pyetje nga unë në mënyrë të përsëritur”.
Megjithatë, ajo që e bën Jonhjen një personazh ndikues nuk është çështje e ndonjë agresioni të shtuar apo një beteje më të hapur. “Vegjetariania” lexohet si një parabolë për rezistencën e heshtur dhe pasojat e saj; është gjithashtu një depërtim në kulturës koreane, ku çështjet e veprimit dhe mosveprimit kanë një kuptimësi të veçantë. Këto janë çështje thelbësore të veprës së Han Kang.
Han Kang u lind në vitin 1970 në Kwangju, një qytet provincial pranë majës së Gadishullit Korean me një popullsi, në atë kohë, rreth gjashtëqind mijë banorë. Babai, Han Seung-uon, është romancier i njohur dhe fitues i çmimeve të shumta letrare. (Në dekadën e fundit, Han ka fituar shumë çmime të njëjta.) Të dy vëllezërit e Han-it janë gjithashtu shkrimtarë. I ati ishte mësues dhe shkrimtar dhe familja zhvendosej shpesh për shkak të punës së tij. Si fëmijë, Han ndërroi pesë shkolla të ndryshme dhe ajo e kërkoi qëndrueshmërinë në libra.
Familja u largua nga Kwangju, për në Seul, në vitin 1980, kur Han ishte dhjetë vjeçe, pak pasi Çun Do-huan, një gjeneral me nofkën “Kasapi”, mori pushtetin me një grusht shteti dhe shpalli regjimin ushtarak. Demonstratat paqësore të studentëve në Kwangju ndeshën në dhunë: ushtarët qëlluan, sulmuan me bajoneta dhe rrahën protestuesit dhe kalimtarët. Një milici civile, e përbërë nga studentë dhe punëtorë, mori armë nga stacionet e policisë lokale dhe e detyruan ushtrinë të tërhiqej përkohësisht në periferi të qytetit. Ngjarja, e cila është krahasuar me masakrën e sheshit Tiananmen të Kinës, zgjati nëntë ditë; të paktën dyqind, në në mos dy mijë njerëz vdiqën (vlerësimi i qeverisë është rreth dhjetëfish më pak se të dhënat jozyrtare). Megjithëse familja e Han-it nuk pësoi humbje personale në masakër, emri i qytetit të saj të lindjes u bë, për të, një metonimi për “gjithçka që është gjymtuar pa kthim”.
“Vepra njerëzore”, (Human Acts) romani më i fundit i Han-it, i përkthyer gjithashtu nga Smith, tregon historinë e masakrës. Fillon me një djalë pesëmbëdhjetë vjeçar, Dong-ho, duke pritur për një stuhi shiu dhe për kthimin e ushtrisë, që e ka mbushur qytetin me trupa të vdekur dhe e ka ndarë atë nga shoku i tij më i mirë. Dong-ho del për të kërkuar shokun e tij, por rekrutohet nga demonstruesit për të kataloguar kufomat e vendosura në një ndërtesë të qeverisë lokale. (Morgu është plot.) Atje djali ndeshet me sulmin metodik të vdekjes mbi mishin njerëzor – mënyra se si plagët e hapura kalben të parat dhe se si gishtat e këmbëve “të fryhen si zhardhokë të trashë xhenxhefili” në hijen më të frikshme të së zezës.
Vargjet e himnit kombëtar të Koresë së Jugut dëgjoheshin në mënyrë here pas hershme në ndërtesë; këndohen gjatë riteve mortore që po mbahen jashtë. Kur Dong-ho pyet pse të afërmit e të vdekurve këndojnë himnin – “Sikur të mos ishte vetë kombi ai që i kishte vrarë” – të tjerët reagojnë me habi. “Por gjeneralët janë rebelë, ata e morën pushtetin në mënyrë të paligjshme”, përgjigjet dikush. “Ushtarët e thjeshtë ndiqnin urdhrat e eprorëve. Si mund t’i quash ata një komb?” Dong-ho kupton se pyetja që ai dëshiron të bëjë me të vërtetë është shumë më e madhe, dhe më abstrakte, ose ndoshta janë disa pyetje rreth këmbënguljes së mizorisë dhe kuptimit të lirisë. Epifania e tij i bën jehonë asaj që motra e Jonhjes, arrin të kuptoj te “Vegjetariania”, se mbijetesa e saj nuk ka qenë një triumf, por e kundërta, sepse e ka arritur me çmimin e dinjitetit.
Në kapitullin e katërt, pasi ushtria ka rimarrë Kwangju-n, Dong-ho, me duart e ngritura në shenjë dorëzimi, qëllohet dhe vritet nga ushtarët. Secili nga kapitujt e romanit përqendrohet te një person i ndikuar nga jeta e tij e shkurtër: nxënësi i gjimnazit që rritet si redaktor i ngarkuar me censurimin e fakteve të masakrës; studenti i kthyer në të burgosur politik, i cili në fund kryen vetëvrasje; vajza e fabrikës që bëhet aktiviste e punës; Nëna e Dong-hos, e cila mbetet e përhumbur, çdo ditë, nga vdekja e të birit. Libri eksperimenton shumë me rrëfimin në vetën e dytë dhe Han luan me atë “ti” përgjatë gjithë librit, duke e brendashkruar lexuesin dhe duke na futur në rrënoja.
Kapitulli më i mrekullueshëm i librit është “Miku i djaloshit, 1980”, i cili përqendrohet te Jeong-dae, një shok klase i Dong-ho-s, i cili u qëllua për vdekje kur dy djemtë dolën për të parë turmat. Dong-ho u zvarrit në hijen e një ndërtese, duke parë këmbët e shokut të tij që dridheshin ndërsa përpjekjet e shpëtimit çuan në vrasjen e të tjerëve dhe, më në fund, ushtarët tërhiqnin zvarrë të vdekurit. Historia e Jeong-dae rrëfehet nga shpirti i tij, i lidhur me kufomën e cila humb gjak në fund të një mali trupash në rritje, si një tullumbace e rrudhur, e kapur në degët e një peme. Ndërsa Dong-ho na mëson gjuhën e trupave të vdekur, Jeong-dae sqaron betejat e një shpirti ndërsa kupton vdekjen e trupit të vet. Shpirtrat që prekin njëri-tjetrin, por që nuk mund të lidhen plotësisht, përshkruhen si “flakë të trishtueshme që lëpijnë një mur të lëmuar xhami vetëm për të rrëshqitur pa fjalë, përtej çdo pengese që ekzistonte atje”.
Ndryshe nga Dong-ho, i cili përpiqet t’u bëjë qëndresë kujtimeve, duke i varrosur ato me turp, Jeong-dae kërkon strehim tek e kaluara si një mënyrë për të shmangur shikimin e kufomës së tij të copëtuar. Në librat e Han, ata që distancohen nga historitë e tyre janë të destinuar të jetojnë jetë që nuk vlejnë më shumë se vdekja. Personazhet që përqafojnë tmerret e tyre të paktën kanë shpresën e lirisë. Shpërfaqja e historisë së kujtimeve të tilla është e dhimbshme, por sjell edhe lehtësimin prej diagnostikimit të plagës.
Në një ese rreth përkthimit të “Veprime njerëzore”, (Human Acts) botuar në revistën online Asymptote, Deborah Smith kur përshkruan leximin e veprës së Han tregon se si “magjepsesh nga imazhet e mprehta si brisk që dalin nga teksti pa u përshkruar drejtpërdrejt atje”. Ajo citon disa nga “ndërkalljet e saj shumë të rastësishme”, duke përfshirë frazën goditëse “flakë trishtuese që lëpijnë një mur të lëmuar xhami”. Charse Yun, në esenë për “Vegjetariania”, shpall admirimin për punën e përkthyeses, por argumenton se libri është një “krijim i ri”. Smith këmbëngul se frazat që ajo shtoi janë imazhe “të ngjallura aq fuqishëm nga gjuha koreane sa ndonjëherë e gjej veten duke kërkuar më kot tekstin origjinal, e bindur se ato ishin diku atje, aq qartë sa janë në kokën time”.
Kjo nuk është ajo që zakonisht nënkuptohet me përkthim. Mund ta krahasosh me punën e përbashkët të një shkrimtari dhe një redaktori; Han ka thënë se procesi, për të dhe Smithin, përfshinte shumë kthime pas, “si në një bisedë të pafund”. Më kujton gjerësinë e “imitimeve” poetike të Robert Lowell -it. (Jun citon “Cathay” të Ezra Pound.) E megjithatë ajo që Smith përshkruan është efekti që çdo shkrimtar mund të shpresojë të ketë te lexuesi i tij: një ndjenjë kaq e brendshme sa që duket sikur ajo e kishte kthyer tekstin në përvojën e saj. Gjithashtu duket thellësisht në harmoni me qëllimin e Han Kang si shkrimtare.
Në vitin 2015, Han shkroi për një seminar përkthimi që ndoqi në Angli, gjatë të cilit Smith dhe të tjerë punuan për të përkthyer një nga tregimet e saj nga gjuha koreane në anglisht. Në një ese në lidhje me përvojën, Han përshkruan një ëndërr që pa kur ishte atje. “Dikush ishte shtrirë në një shtrat të bardhë, dhe unë po e shikoja në heshtje,” shkruan ajo. (Eseja u përkthye gjithashtu nga Smith.) Megjithëse fytyra e figurës së fjetur ishte e mbuluar nga një fletë e bardhë, ajo mund të dëgjonte se çfarë po thoshte personi. “Më duhet të ngrihem tani. . . jo, kjo është shumë e sheshtë.” Pastaj “do të më duhet të ngrihem tani…jo, kjo është shumë e butë.” Dhe: “Duhet të largohem nga ky shtrat…jo, kjo është e pakëndshme”. Një përkthim i mirë, duket sikur sugjeron nënndërgjegjja e Hanit, është një gjë e gjallë, që merr frymë, e cila duhet kuptuar në termat e vet, e zbuluar nga poshtë fletës së madhe, të bardhë. Han kujton: “Në seancën e atij mëngjesi, të gjithë u kënaqën duke dëgjuar për ëndrrën time. (Kam kuptuar se është e mundur që makthi i dikujt të bëjë shumë njerëz të lumtur”).
“Veprime njerëzore” përfundon me një kapitull të titulluar “Shkrimtari, 2013”, i cili ka të bëjë me Han. (Libri u botua në Korenë e Jugut një vit më pas.) Në të, mësojmë se Dong-ho është një person real, jeta e të cilit u mbivendos me atë të Hanit në mënyra të pashlyeshme. Në një intervistë të vitit 2016, Han tha se shkrimi për Jeong-dae dhe Dong-ho ishte aq torturues sa ajo shpesh shkruante vetëm tre ose katër rreshta në ditë. Për të shkruar për masakrën e Kwangju, shpjegon në libër, ajo kishte planifikuar të shqyrtonte dokumentet historike, por e pa veten të paaftë për të vazhduar, “për shkak të ëndrrave”. Në njërën, ajo mori vesh lajmin e një ekzekutimi masiv që nuk kishte fuqi ta ndalonte. Në një tjetër, asaj iu dha një makinë kohe dhe u përpoq menjëherë ta zhvendoste veten në 18 maj 1980.
Ndoshta është shpresa e çdo shkrimtari që të ketë një nëndije të lidhur kaq fort me veprën e saj, por ëndrrat e Han – ku personazhet shfaqen, si “përmes zemrës së një flake që rrënon”, siç shprehet ajo në intervistë, e cila u përkthye gjithashtu nga Smith, janë të njomur nga djersa, nga marrja në pyetje e vetes, përvoja në të cilat ajo është njëherazi viktimë dhe agresore. Tmerret mund të ndryshojnë për Han dhe Jonhjen, por ata janë nxjerrë nga i njëjti vend i errët, ku kujtimet e mizorisë vazhdojnë dhe marrin jetën e tyre fantazmagorike.
Në tetor, Han shkroi një shkrim për Times rreth botëvështrimit të Seulit, teksa Koreja e Veriut dhe Shtetet e Bashkuara u përfshinë në një fatkeqësi diplomatike potencialisht shkatërruese. Herë pas here, të huajt raportojnë se koreano-jugorët kanë një qëndrim misterioz ndaj Koresë së Veriut, shkruan ajo. “Edhe pse pjesa tjetër e botës e shikon veriun me frikë, koreano-jugorët duken jashtëzakonisht të qetë”. Por kjo është thjesht sipërfaqja, këmbëngul Han: “Tensioni dhe terrori që janë grumbulluar për dekada janë varrosur thellë brenda nesh dhe janë shfaqur me shkreptima të shkurtra”. Për Han, projekti i të shkruarit është, ashtu si përkthimi, një lloj zbulimi: ajo duhet t’i zhvarrosë këto ndjenja të varrosura dhe t’u kthejë një ndjenjë lirie si personazheve të saj imagjinar, ashtu edhe atyre, jeta e të cilëve i frymëzon ata.
Në romanin “Libri i bardhë”, një vepër e përkthyer nga Smith dhe botuar në Mbretërinë e Bashkuar, Han reflekton mbi dhimbjen e nënës së saj për humbjen e një vajze të mitur dhe mediton mbi aktin e zisë. Ngjyra e bardhë shërben si simbol i vdekjes, pikëllimit, lindjes dhe krijimit artistik; Han lë disa faqe bosh në libër. (Dikush mendon për makthin e saj rreth përkthimit, në të cilin një fletë e bardhë mbulon frazat që po përpiqet t’i kuptojë mirë.) Ajo shpjegon se donte që shkrimi i saj “të shndërrohej, në diçka si vaji i bardhë i përdorur për ënjtjet, si garzë e vendosur mbi një plagë”. Para së gjithash, i duhej të shkruante për dhimbjen e vdekjes së motrës, sepse “fshehja do të ishte e pamundur”.
Në mars, presidentja e Koresë së Jugut, Park Geun-hye, babai i së cilës, ushtaraku i fuqishëm Park Çung-hi, ishte president gjatë Luftës së Vietnamit dhe u vra disa muaj para grushtit të shtetit të 1980-ës, u rrëzua nga pushteti për shkak të korrupsionit. Skandali tronditi vendin. Në shkrimin e Han te Times, ajo kujton një seri demonstratash në të cilat mori pjesë, përpara se Parku të largohej nga detyra. Ishte një nga mitingjet më të mëdha të qytetarëve në historinë koreane. Protestuesit fikën qirinj për të simbolizuar errësirën që po pllakoste. “Ne donim të ndryshonim shoqërinë vetëm përmes mjetit të qetë dhe paqësor të dritës së qirinjve”, shkruan Han. Është një veprim që mund të ishte huazuar nga imagjinata ose nga ëndrrat e saj. Flaka është një gjë kalimtare dhe e brishtë që mund të shërbejë menjëherë për të përkujtuar të vdekurit dhe për të ndriçuar rrugën për të gjallët.
