Walravens: Cili ishte kontakti juaj i parë me botën e artit?
Magritte: Kur isha shumë i ri, kisha qejf të ngjyrosja imazhe. Por bota e artit m’u shfaq gjatë pushimeve të kaluara në një qytet të vogël provincial. Në varrezën e vjetër të papërdorur të këtij qyteti pashë një piktor që po praktikonte artin e tij dhe aty më erdhi ideja e parë se cila mund të ishte bota e artit.
Walravens: Si, më 1921 reaguat ndaj ekspresionizmit?
Magritte: Më 1921 isha i ndarë mes dëshirës për të pikturuar si kubistët, futuristët, piktorët tradicionalë dhe abstraktë. Teoritë e tyre – të cilat, normalisht, kundërshtonin njëra-tjetrën – më tërhiqnin fort, pavarësisht thatësisë së tyre. Gjeta në to elemente që u përgjigjeshin preokupimeve të mia intelektuale të asaj kohe. Por më 1921 ekspresionizmi më la shpërfillës. Teoricienët e tij nuk e kapën dot interesin tim. Sidoqoftë, nuk besoj se një teori e ekspresionizmit mund të jetë e vlefshme për të gjithë. Ekspresionizmi, në fakt, është vetëm një përgjigje ndaj një ndjesie të caktuar shtrembërimi dhe thjeshtëzimi të cilin unë nuk e ndaj.
Walravens: A kam të drejtë të them se gjatë këtyre viteve keni pikturuar piktura abstrakte?
Magritte: Duke qenë se gjatë atyre viteve jam përpjekur të pikturoj në stile të ndryshme, kam pikturuar gjithashtu piktura që mund të quhen “abstrakte”. Por ishte thjesht një çështje kërkimi që mund të kënaqte dëshirën time për të pikturuar në një mënyrë që lidhet më pak me pikturën dhe më shumë me vetë botën.
Walravens: Si u lidhët me surrealistët francezë kur jetonit në Belgjikë?
Magritte: Takimi im me surrealistët francezë ndodhi rreth vitit 1926, pas një shkëmbimi korrespondencash mes grupit dhe disa miqsh në Bruksel të cilët mendonin si unë. Gjithashtu, jetova në Paris nga viti 1927 deri më 1930 dhe kjo më mundësoi të shkoja në takimet ku André Breton ishte “deus ex machina”.
Walravens: Si ishte surrealizmi në ato vite?
Magritte: Që nga fillimi surrealizmi ishte thelbësisht ai që është sot: ideja se jeta e njeriut duhet absolutisht t’ia vlejë të jetohet. Kjo ide është e papajtueshme me dorëheqjen (me ose pa vetëdije) nga banaliteti dhe mundësitë e pakësuara të një konceptimi i cili u nënshtrohet të ashtuquajturave nevojshmëri.
Walravens: A e njihnit veprën e Freud-it në atë kohë?
Magritte: E kisha lexuar veprën e Freud-it nga afër në kohën kur ishte lirshëm në dispozicion. Por nuk mund të interesohem në analizën e çfarëdo realiteti, edhe nëse analiza është e zgjidhur në mënyrë brilante sipas predikimeve të Freud-it.
Walravens: A dëshironi të na tregoni një anekdotë mbi temën e André Breton-it?
Magritte: Ndërkohë që kureshtia e mendjeve shkencore i kthehet diçkaje të panjohur e cila i korrespondon një teorie, André Breton e adhuronte të panjohurën për hir të së panjohurës, jo të një të panjohure të parashikuar si një objekt dije, që do ta shpërbënte në diçka të njohur. Breton nuk shkruan për të krijuar vepra letrare, por për të përforcuar idenë se jeta duhet absolutisht t’ia vlejë të jetohet.
Walravens: Po Paul Éluard?
Magritte: Éluard shkroi: “Brenda syve më të errët mbyllen më të çelëtit.” Ai mundi të evokonte një realitet të pandarë nga misteri i tij – ky mister i cili nuk rrjedh nga asnjë doktrinë. Ky mister me të cilin nuk mund të krahasohet asgjë, dhe pa të cilin asnjë mendim dhe asnjë botë s’do të ishte e mundur.
Walravens: Cilët surrealistë francezë – përveç këtyre të dyve që përmendët – kanë pasur ndikim më të madh te ju?
Magritte: Mendoj se Marcel Duchamp është një surrealist francez shumë i rëndësishëm: ka treguar se si objekte tejet banale mund të marrin një hijeshi të çmuar, falë modifikimeve fare të vogla: për shembull, në Paris ai mbyll një shishe e cila nuk mban asgjë veç ajrit dhe mbi këtë shishe ai ngjit një etiketë me mbishkrimin: AJËR PARISI.
Por duhet të them De Chirico, i cili është italian, dhe Max Ernst, me origjinë gjermane, janë piktorë veçanërisht angazhues. Së fundmi, e vetmja gjë që mund të thuhet për Dalí-në, është se ka gjetur në surrealizëm mjetet për të shpërndarë një aktivitet në të cilin vetëm budallenjtë mund të jenë të interesuar.
Walravens: Pse u kthyet në Bruksel?
Magritte: Për arsye të thjeshta e praktike, po aq të parëndësishme sa mund të jenë arsyet për lëvizjen nga një qytet tek tjetri.
Walravens: Çfarë mendoni për surrealistët belgë?
Magritte: Duhet të përmendim surrealistët belgë Camille Goemans dhe Paul Colinet, të dy kanë vdekur kohët e fundit. Nuk donin të quheshin “figura letrare”; nuk ishin të interesuar në letërsi – as surrealistët. Goemans ka shkruar poezi dhe ese të cilat dëshmojnë një prani të jashtëzakonshme të mendjes. Colinet dinte sekretin e një humori të ngrohtë e shqetësues. E.L.T. Mesens ka shkruar poezi të cilat japin një hijeshi enigmatike. Scutenaire shkruan aforizma të cilët e vendosin lexuesin para përgjegjësive të çuditshme. Marcel Lecomte di se si është e këshillueshme të flasësh një gjuhë të pashprehshme. André Bosmans tregoi se ishte një poet i vërtetë: ka forcën kureshtare që e mundëson ta quajë veten “njeri të letrave” pa na turpëruar. Ai mendon se “asgjëja është e vetmja mrekulli e botës”. Më në fund, doja të përmendja Nougé, një shkrimtar, prania në tokë e të cilit na kujton se “çdo gjë është ende e mundur” dhe se “ne jemi përgjegjës për universin”. Sa për piktorët belgë të cilët e quajnë veten surrealistë, janë më të interesuar në pikturë sesa surrealizëm. Veprat e tyre thjesht japin dëshmi të një nënshtrimi ndaj zakoneve artistike të cilave surrealistët me të drejtë u janë larguar. Këto zakone shkojnë dorë për dore me një konfuzion të dukshëm intelektual – konfuzion, për shembull, mes fantazisë dhe poezisë.
Walravens: Çfarë, sipas mendimit tuaj, është surrealja dhe pse duhet piktura, arti i ngjyrës dhe formës, të shqetësohet për të?
Magritte: Surrealja nuk duhet ngatërruar me dëshirën për një botë imagjinare. Imagjinarja është një karikaturë e poezisë. Kur ndodh diçka e mrekullueshme, kur shfaqet poezia, nuk është çështje imagjinate apo mungese imagjinate. Për shembull, duhet mentalitet kazerme për të përdorur fjalën imagjinatë kur flet për një tregim si “Bukuroshja e fjetur”. Kënaqësia jonë në leximin e rrëfimit nuk është imagjinare – dhe kjo kënaqësi e vërtetë nuk duhet ndarë nga tregimi i bukuroshes së fjetur. Surrealja, ose surrealiteti, është realitet i zhveshur nga banalja apo kuptimi i jashtëzakonshëm i lidhur me të. Surrealja është realiteti i cili nuk është ndarë nga misteri i tij. Piktori surrealist përshkruan mendimin i cili mund të bëhet i dukshëm përmes pikturës. Ky mendim evokon misterin, misterin pa të cilin asnjë mendim apo botë nuk do të ishte i mundur.
Walravens: Cilat janë karakteristikat kryesore të përmbajtjes psikike të veprës suaj?
Magritte: Pikturat e mia janë mendime të dukshme. Këto mendime formohen vetëm nga figura që më ofron bota. Këto mendime sillen bashkë për të evokuar mister. Koncepti im për artin e pikturës nuk konsiston në trajtimin e një teme në një mënyrë origjinale apo të çuditshme. Është çështje e zbulimit të diçkaje të cilën mund ta përshkruash me sa më shumë saktësi të mundesh.
Walravens: Pse pikturoni në trompe l’oeil?
Magritte: Sepse trompe l’oeil më lejon t’i jap imazhit të pikturuar shprehinë e thellësisë së botës së dukshme dhe sepse piktura ime duhet t’i përngjajë botës në mënyrë që të evokojë misterin e saj.
Walravens: A ka ngjyra në veprën tuaj, fuqinë e saj shprehëse?
Magritte: Në disa prej pikturave të mia, ngjyra shfaqet si një element mendimi. Për shembull, një mendim i përbërë nga trupi i një gruaje i cili ka të njëjtën ngjyrë si qielli blu [La Magie noire]. Në piktura të tjera, ngjyra duhet t’i bëjë format e pikturuara të ngjajnë më shumë si forma në botën e dukshme. S’është nevoja të thuhet se ngjyra – edhe nëse është çështje e qiellit blu – vjen në pikturë për të lartësuar ngjashmërinë me botën, por, gjithsesi, mund edhe ta pëlqesh ngjyrën e qiellit për atë që është.
Walravens: Si lidhen titujt dhe subjektet e pikturave tuaja?
Magritte: Titulli është i lidhur me figurën e pikturuar në të njëjtën mënyrë që figurat janë të lidhura me njëra-tjetrën. Këto figura bashkohen në një mënyrë që sjell mister. Titulli bashkohet me imazhin e pikturuar sipas të njëjtin rend. Për shembull, piktura La Mémoire tregon një fytyrë allçie me njollë gjaku në të. Kur i dhashë pikturës këtë titull, ndjeva që shkonin mirë bashkë. Mund të flitet për pikturën dhe titullin e saj. Unë do të përpiqem të mos flas përçart.
Por fillimisht më duhet të them se kur pikturova La Mémoire nuk po mendoja atë që do të them tani. Mendova vetëm për harmonizimin e imazhit dhe titullin që emëron imazhin. Rrjedhimisht, piktura nuk është ilustrimi i ideve në vijim: kur themi fjalën “kujtesë”, e shohim se përputhet me imazhin e një koke njeriu. Nëse kujtesa mund të zërë hapësirë, mund të jetë vetëm brenda kokës. Pastaj, njolla e gjakut mund të na sugjerojë se personi të cilit i shohim fytyrën mund të jetë viktimë e një aksidenti fatal. Së fundmi, është çështje e një ndodhie në të shkuarën e cila qëndron në të tashmen në mendjen tonë falë kujtesës.
Walravens: Surrealistët deklarojnë se surrealizmi është një art revolucionar. Pse?
Magritte: Pa një mendim revolucionar kundërvënë rregullave pak a shumë arbitrare që na janë imponuar, surrealizmi nuk do të mundte t’i jepte vlerë supreme idesë se jeta e njeriut duhet absolutisht t’ia vlejë të jetohet.
Walravens: Si përgjigjeni kur ju akuzojnë se jeni piktor letrar?
Magritte: Që një pohim i tillë është gabim vulgar. Nëse ka diçka të tillë si pikturë joletrare apo madje dhe antiletrare, atëherë është pikërisht ajo që po përpiqem të bëj. Vërtet, piktura ime nuk shpreh asnjë ide apo ndjenjë. Këtë ua lë shkrimtarëve, të cilët kanë një gjuhë në dispozicion, të aftë për të komunikuar idetë dhe ndjenjat. Idetë dhe ndjenjat nuk kanë një formë të dukshme e cila mund të përfaqësohet në pikturën time. Piktura ime është thjesht një përshkrim (pa origjinalitet ose fantazi) i një mendimi, referencat e vetme të të cilit janë figurat në botën e dukshme. Këto figura janë të bashkuara në një rend që nuk mund ta lënë askënd shpërfillës. Por ato nuk janë përgjegjëse për idetë dhe ndjenjat që shfaqen kur i shohim.
Walravens: Çfarë gjëje thelbësore mendoni se i ka sjellë surrealizmi kulturës moderne?
Magritte: Nga njëra anë, surrealizmi dënoi disa vlera false të cilat nënkuptonin se një numër i jashtëzakonshëm gomarllëqesh deklarohej se ishin të nevojshme për jetën e mendjes, për vetë jetën. Progresi në art kënaq disa shpirtra të thjeshtë të cilët e bëjnë qëllimin e jetës së tyre. I jepen me mish e me shpirt një bote që është absurde dhe e privuar nga efektiviteti. Nga ana tjetër, surrealizmi eliminoi simbolet në nder të asaj që simbolizonin simbolet. Surrealizmi i ka sjellë kulturës idenë se jeta nuk duhet të jetë në shërbim të artit, e të asgjëje, por që asgjë nuk ka ndonjë vlerë shpirtërore nëse na lë shpërfillës.
Walravens: Çfarë mendoni për artin bashkëkohor?
Magritte: Përveç De Chirico dhe Ernst, nuk njoh asnjë piktor bashkëkohor i cili ka sadopak idenë e një pikture e cila nuk është ndikuar nga zakonet intelektuale të cilat më lënë shpërfillës.
Walravens: A i ëndërroni ndonjëherë pikturat tuaja?
Magritte: Nuk kam ëndërruar kurrë piktura për t’u pikturuar. Bota nuk më vjen në gjumë teksa ëndërroj. Nuk mund ta “shoh” një pikturë nëse nuk jam tërësisht i zgjuar dhe kam, për më tepër, prani të përsosur të mendjes. Nuk e kam atë prani të mendjes kur jam në gjumë.
Walravens: A keni ndonjë pikturë të parapëlqyer mes veprave tuaja, dhe pse?
Magritte: Nuk kam asnjë të parapëlqyer. Mund të ketë dallim vetëm nëse mund të bësh një krahasim. Tani, për të krahasuar pikturat e mia do të thotë të jesh i pavetëdijshëm për raison d’être të tyre. Secila prej pikturave të mia evokon diçka e cila nuk mund të krahasohet me asgjë tjetër: misterin që nuk rrjedh nga asnjë doktrinë, mister pa të cilin asnjë botë apo mendim s’do të ishte i mundur.
Marrë nga René Magritte: Selected Writings
Përktheu Enxhi Hudhri
