Bisedoi: Fatlum Meholli
F.M.: Profesor, ju e pohoni shpesh që arti nuk është dekorim, por një mjet rezistence. Si e përkufizoni sot, pas dekadash pune, raportin mes artit dhe politikës?
I.J.: Arti nuk duhet parë vetëm si dekorim, edhe pse shpesh është përdorur në atë formë. Ka shumë hapësira moderne dhe klasike ku veprat, përveçse i zbukurojnë ato, bartin vlera të mëdha artistike. Shembull i qartë është Capela Sistina në Vatikan. Edhe pse funksionon si dekorim, nuk mund t’i mohosh madhështinë dhe vlerën e saj artistike. Madje, të bën të mendosh se si është arritur të realizohen vepra të tilla në shekullin XV, në kohën e Renesancës. Po ashtu, veprat si Pietà, Moisiu apo varrezat papnore ku ka punuar Mikelanxhelo – edhe ato kanë një pjesë dekorimi, por shkojnë shumë përtej tij. Janë vepra monumentale, gjeniale që mbesin në histori.
Sa për punimet e mia, unë nuk jam fokusuar te dekorimi i hapësirave. Madje edhe në shtëpinë time kam punime që nuk janë bërë me këtë synim, por janë rezultat i një qasjeje time personale artistike. Nuk më tërheqin aq shumë pikturat e natyrës, peizazhet e detit apo të maleve që vetëm na mahnitin me bukurinë e tyre. Sepse, siç e thatë edhe më herët, politika ka lënë gjurmë te ne si individë dhe kjo patjetër pasqyrohet edhe në krijimtarinë tonë. Si popull kemi kaluar përmes pasigurive politike, kemi përjetuar drama të rënda, si në aspektin fizik ashtu edhe në atë psiqik.
F.M.: A mendoni se arti është më i fuqishëm kur është i lidhur me traumën dhe kujtesën kolektive, apo kur është i lirë nga to?
I.J.: Kjo varet shumë nga potenciali i krijuesit. Për disa artistë, fuqia krijuese buron pikërisht nga drama jetësore. Shembull, në artin francez, Henri Matisse ka pikturuar kryesisht lule dhe figura femrash nudo, sepse kjo ishte pjesë e përditshmërisë së tij. Ai nuk është marrë me luftën apo me momente dramatike, pasi jetoi një jetë të qetë. Pra, edhe konteksti në të cilin lëviz një artist, hapësira dhe përditshmëria e tij ndikojnë drejtpërdrejt në art dhe në stil. Artistët, sidoqoftë, janë më të ndjeshëm se të tjerët. Ata përpiqen ta materializojnë atë që ndjejnë. Dikush përmes pikturës, tjetri përmes skulpturës, dikush tjetër përmes muzikës, vargjeve poetike, apo filmit. E gjithë kjo është një përpjekje për ta bërë të prekshme ndjenjën e tyre personale, por shpesh edhe atë kolektive.
F.M.: Në veprat tuaja përdorni armë të çmilitarizuara. Çfarë transformimi shpirtëror përjetoni ju vetë kur e ktheni një objekt dhune në një objekt arti?
I.J.: Armën, kur e sheh si armë, si medium, është njëfarë shqetësimi, sepse nuk ka të bëjë me dashuri apo paqe; ka të bëjë me dhunën dhe frikën që sjell vdekjen. Kur pashë që KFOR-i po i grumbullonte armët në Janjevë, shkova atje. Vetëm ajo pamje, kur i hodhën krejt së bashku, ishte një dramë në vete dhe u shqetësova shumë. Të gjitha ato janë përdorur për t’u mbrojtur, por edhe për të vrarë. Vetë si medium arma është dramatike. Mendoj se edhe nëse nuk bën asgjë me to, vetëm ekspozimi është dramatik.
KFOR-i m’i solli më pas armët në oborr; i grumbullova, por nuk kisha një vizion të qartë se çfarë të bëja me to, nuk kisha një koncept të qartë. Para luftës, në punimet e mia subjekti kryesor ka qenë bualli, si figurë e rezistencës. Kisha një punim shumë interesant ku paraqitej një buall i veshur në fallak, që paraqiste procesin e tredhjes, metaforë e asaj që u ndodhte të burgosurve tanë politikë, të cilët po ashtu trodheshin. Më 1986 kam pasur një ekspozitë në “Hanin e Dy Robertëve” me këtë tematikë.
Momenti i rrëzimit të buallit dhe mbërthimi i tij në fallak bënte që atij t’i zmadhohej syri, dhe ky moment më ishte ngulitur në kujtesë qysh në fëmijëri. Më vonë, kur punova me armët, figura e parë që krijova ishte ajo e demit, e lidhur me frymëzimin tim të mëhershëm. Ky punim pati shumë jehonë. Mora çmimin e Shoqatës së Artistëve, ngjarje që mbahej çdo vit. Kjo më shtyu të vazhdoj tutje dhe mendoj se ishte një gjetje që nuk e has diku tjetër: mund të gjesh mediumin, por jo formën, formësimin. Nuk e kam parë askund; po ta kisha hasur, nuk do ta bëja kurrë. Kjo mënyrë shprehjeje artistike është një lloj homazhi për luftën/rezistencën.
F.M.: A është arti për ju një mënyrë për të shëruar plagët e luftës, apo më shumë një mjet për të mos i harruar ato?
I.J.: Arti është një pasion që nuk na lë rehat në asnjë kohë dhe në asnjë vend. Madje, nganjëherë u them kolegëve se na ka mallkuar Zoti që mos të jemi kurrë të rehatshëm. Sepse edhe kur ke pushim, në fakt nuk ke pushim. Por, arti bëhet me vullnet dhe pa presion. Jemi të lumtur që jemi nga ata artistë që nuk janë të detyruar të krijojnë art të imponuar. Në Kosovë nuk ka pasur, nuk mbaj mend, art të porositur. Gjithmonë, kur mendon të krijosh diçka që nuk e ke bërë më parë, në mendje ke diçka tjetër; por kur realizohet, rezultati është më ndryshe. Pra, nganjëherë zhgënjehesh sepse nuk është ajo që ke imagjinuar. Gjithmonë imagjinata dhe iluzioni janë më të bukura dhe më të fuqishme se vetë realiteti. Iluzioni për mua ka shumë rëndësi.
Kthimi në fëmijëri është shumë i veçantë, sepse fëmijëria është mosha kur njeriu është më i çiltër, i padjallëzuar. Sjelljet e tij janë një përjetim i çiltër i mënyrës se si e sheh botën, ku ndodhin gjëra të këqija dhe të rrezikshme. Sa më shumë kalon koha, unë përpiqem, me aq sa më kujtohen ngjarjet, të kthehem në fëmijëri dhe rini. Nganjëherë, kur shohim një skenë në ëndërr, nuk mund ta shohim në realitet. Në ëndërr shohim diçka shumë më të bukur se në realitet.
Shembull, edhe te Salvador Dali kemi një botë shumë iluzore që nuk mund ta hasësh në realitet. Ai është një ndër artistët surrealistë me pikëpamje shumë të thella ideore e artistike, dhe mendoj se e kalon kufirin e pikturës, duke hyrë në skena që duken të paarritshme.
Në një letër që Van Gogh ia shkruan vëllait të tij, Teos, ai thotë se ajo që po bën ai, krahasuar me Rembrandtin, i duket pa vlerë – sot flitet më shumë për Van Goghun se për Rembrandtin. Kjo është pasiguria artistike. Edhe ne, kur fillojmë një punë, përkundër përvojës së gjatë prej dekadash, duket sikur po nis nga fillimi. Kur i thonë Anselm Kieferit “ju keni arritur shumë”, ai ua kthen: “Çfarë kam arritur? Më duket sikur jam në fillim.” Pra, çfarë është arritje, çfarë është sukses, kur sheh se çfarë është krijuar para nesh, në shekujt XV dhe XVI, kur nuk ka pasur mjete të sofistikuara pune. Ajo që bëhet sot mund të duket “qesharake”, shumë e lehtë dhe e thjeshtë.
F.M.: Si e përjetoni faktin që brezat e rinj në Kosovë nuk e kanë përjetuar luftën drejtpërdrejt? Çfarë roli ka arti juaj për ta?
I.J.: Materializimi i një pjese të punës time ka të bëjë me vizualizimin e historikut që kam kaluar unë dhe kolektivi. Nuk është e rëndësishme që nuk e kanë përjetuar luftën, uroj mos të përjetojnë asnjëherë diçka të ngjashme. Por, shembull, sot Guernica e Pikasos është një nga punimet më të vizituara në Madrid. Ai nuk ka qenë pjesë e Luftës Civile në Spanjë, sepse ka jetuar në Francë, por përjetimi emocional ndaj vendit të tij është shumë i veçantë, sepse vendi, familja për një artist janë tejet të rëndësishme. Gjithë kjo bën që veprat e tij të kenë aromë spanjolle dhe identitet kombëtar më shumë se ndërkombëtar, sidomos kur analizohen më thellë. Pra, në këtë kuptim edhe ne si shqiptarë kemi një ngjashmëri botëkuptimesh, jemi mediteranë, kemi njëfarë lidhjeje me Italinë, Spanjën. Andaj, nuk ka rëndësi që të rinjtë nuk e kanë përjetuar luftën, por duhet të shohin e njohin pasojat e saj.
F.M.: Skulptura “Kafka e Pinokios” është një kritikë e hapur ndaj Milošević-it. A mendoni se arti ka ende fuqinë e protestës politike sot?
I.J.: Te “Pinokio” nuk është fjala vetëm për Miloševv-in; është për diktatorët në përgjithësi, të cilët shfrytëzojnë gënjeshtrën për propagandë dhe për të justifikuar krimet që kryejnë. Shembull, edhe sot e kësaj dite për gjenocidin në Srebrenicë thonë se është rrenë – tamam Pinokio.
Arti gjithmonë e ka pasur dhe do ta ketë fuqinë e protestës politike. Ta zëmë, çmimi Nasher Prize që iu dha para disa ditëve skulptorit kosovar Petrit Halilaj ka edhe një frymë politike, sepse aty u diskutua edhe për luftën. Mendoj se kjo është një ndër arritjet më të mëdha në artin e Kosovës deri sot. Madje e konsideroj si një propagandë pozitive për Kosovën, sepse tregon që edhe te ne ka njerëz të talentuar dhe bëhet art. Kjo është e ngjashme me këngëtaret me famë si Rita Ora, Dua Lipa, që po na zbardhin fytyrën në botë.
Andaj, mendoj se Petrit Halilaj po bën më shumë se politika në arenën ndërkombëtare. Jam apolitik, por e shoh kështu sepse kur takohem me kolegë ndërkombëtarë, mund t’ua prezantoj këtë artist. Me atë çmim që ka marrë, duhet të krenohet jo vetëm komuniteti artistik, por edhe shteti.
F.M.: Profesor Jonuzi, në njërën nga skulpturat tuaja jeni frymëzuar nga romani “Prilli i Thyer” i Kadaresë. Po ashtu në disa vizatime tuaja ndërfusni disa vargje të tij. Çfarë ju lë më së shumti përshtypje te Kadare. Dhe, si e përjetoni ndërthurjen e letërsisë me skulpturën?
I.J.: Fatlum, pasi përfundova studimet, më ka impresionuar shumë vepra e Kadaresë, sidomos “Prilli i thyer” dhe “Ura me tri harqe”. Të parin jam përpjekur ta vizualizoj, të shoh se si do të dukej ky roman. Kadare është i vetmi që ka arritur të krijojë vepra gjeniale nën diktaturën e Enver Hoxhës. Ishte socrealizmi, një art i porositur, i detyruar. Pra, ka qenë tepër e vështirë të dilet nga ky kontekst, por Kadare e ka bërë këtë në mënyrë të shkëlqyer. Sot bota e njeh letërsinë shqipe, kulturën edhe përmes veprës së Kadaresë.
Skulpturën “Prilli i thyer” nuk e kam bërë për t’u njohur përmes emrit të Kadaresë, por e kam përjetuar si një libër fantastik, që mund të paraqitet përmes ngjyrës dhe formës.
Përveç skulpturës, kam një vizatim (1985) me titull “Simfonia fantastike”, të blerë nga Galeria Kombëtare e Kosovës, ku gjithashtu ndikimi vjen nga ky roman.
Edhe poezia “Bladë nizamësh” më ka impresionuar shumë. Nga ajo kam realizuar një vizatim me të njëjtin titull, i cili po ashtu është në koleksionin e Galerisë Kombëtare të Kosovës, punuar më 1985. Nizamët ishin ata që Turqia i mori me zor dhe i dërgoi atje si ushtarë; gjyshi im ka qenë nizam, ka luftuar në shkretëtirat e Anadollisë dhe është verbuar, më pas u kthye. Si fëmijë më kujtohej kur këndonte: “Oj shkretëtira e Anadollit, ty të vraftë pushka e atomit.” Pra, vepra ime është një rrëfim personal, por lidhet edhe me temat e trajtuara nga Kadare.
Po ashtu, përshtypje të jashtëzakonshme më ka lënë “Ura me tri harqe”. Kur isha i ftuar në Poloni me artistët e Amerikës Latine, realizova Legjendën e Murimit, dhe titullin e veprës ia lashë: “Ashtu siç dridhem në gur, ashtu le të dridhet ky mur”. Përmes kësaj vepre kam dashur të vë në pah sakrificën e gruas shqiptare, e cila është jashtëzakonisht e lidhur me fëmijën dhe familjen, edhe pse në të kaluarën ka qenë viktimë e autoritetit mashkullor, madje në një masë edhe sot.
F.M.: Si i shihni legjendat, mitet dhe traditat shqiptare si burim për artin bashkëkohor?
I.J.: Unë i kam shfrytëzuar legjendat, siç e bëjnë shumë artistë. Mund të përmend Marina Abramovićin, e cila i trajton legjendat vendase, por edhe ato të Ballkanit në përgjithësi. Mua më kanë interesuar gjithmonë dhe jam frymëzuar nga letërsia, legjendat dhe folklori. Në këtë kuptim, mund të përmend një vizatim tjetër timin, “Kënga e Rexhës”, i cili po ashtu është pjesë e koleksionit të Galerisë Kombëtare dhe ka lindur si frymëzim nga folklori shqiptar.
F.M.: Ju ishit pjesë e “institucioneve paralele” në vitet ’90. Çfarë mësimi mendoni se duhet të marrim nga ajo kohë për kulturën dhe arsimin?
I.J.: Në vitet ’90 ka pasur një interesim të jashtëzakonshëm për shkollim dhe një rezistencë të madhe, që sot më duket nuk e kemi. Studentët kanë qenë nën presion të madh. Kam parë kur policia serbe i ndalte në rrugë, u merrte indekset e ua shqyente, i pyeste me orë dhe i rrihte. Kur ndalem dhe kujtoj atë kohë, e pyes veten si kemi mundur ta përballojmë.
Ndërsa sot të rinjtë, pa asnjë presion apo torturë të ngjashme, synojnë të ikin nga vendi për një jetë më të mirë – kjo më duket absurde. Personalisht, gjithmonë kam pasur mundësinë të jetoj në Gjermani apo Zvicër, por kurrë nuk kam pranuar. Nuk më ka interesuar shkëlqimi perëndimor, sepse në fund prapë je i huaj. Kam qenë i vetëdijshëm se ai vend nuk është për mua, dhe as unë për atë. Jam i lidhur me vendin dhe familjen. Hapësira ku ndodhem është e lidhur ngushtë me veprën time artistike, të cilën në ato kushte nuk do ta kisha bërë kaq dramatike sikurse është.
Në vitet ’90 ka qenë një motivim i theksuar – kemi pasur pak ose fare, por kemi qenë shumë solidarë ndaj njëri-tjetrit. Nuk jemi sot. Ndoshta sepse e kemi pasur armikun përballë dhe të gjithë ishim të fokusuar tek ai, e nuk e kemi parë njëri-tjetrin! Por prapë mendoj se ka pasur më shumë dashuri dhe tolerancë. Unë gjithmonë kam konsideruar se “guri i rëndë peshon në vend të vet”.
Të rinjtë ndoshta mund të fitojnë më shumë atje, por nuk janë të vetëdijshëm për një gjë – kur isha në Gjermani, një gjerman më thoshte: “Ismet, këtu vetëm ajri nuk paguhet”. Për ta përmbyllur, më vjen keq, por shumica e atyre që i njoh dhe që jetojnë jashtë vendit nuk janë kurrë të kënaqur, andaj të rinjtë duhet të kenë kujdes për të ardhmen e tyre.
F.M.: Ju keni marrë pjesë në shumë bienale ndërkombëtare. A mendoni se arti shqiptar është i lexueshëm dhe i kuptueshëm globalisht?
I.J.: Edhe nëse nuk është i kuptueshëm për të gjithë, arti jonë është i veçantë dhe interesant për të huajt, sepse ata duan të njohin traditat dhe kulturat e tjera, të cilat janë ndryshe nga të tyre. Çdo kulturë ka origjinalitetin e vet, dhe ne duhet të materializojmë traditat tona për t’u dalluar prej të tjerëve. Unë nuk dua të isha i ngjashëm me Matissenë ose Konstantin Brankusin, sepse atëherë do të isha nën hijen e tyre. Branuksi ka asistuar në atelenë e Rodenit dhe thotë: “dua të pavarësohem, sepse kam dëgjuar një fjalë që thotë se nën hijen e një peme të madhe nuk rritet asgjë.” Sot më shumë flitet për Brankusin sesa për Rodenin, sepse ai ka zhvilluar një materializim krejt tjetër, duke lidhur traditën rumune me elemente arkaike dhe duke krijuar forma abstrakte, të veçanta. Rodeni, në skulpturat e tij, ka një qasje realiste dhe post-realiste që shkon drejt impresionizmit, dhe konsiderohet një ndër skulptorët më të mirë të shekullit XX. Megjithatë, e përmenda këtë për të theksuar se ne si artistë duhet të kemi diçka të veçantë për t’u identifikuar, dhe kjo më së miri arrihet duke u ndikuar nga ambienti ynë – kultura, traditat, etj. – gjë që të tjerët nuk e kanë.
F.M.: Çfarë projekti artistik ëndërroni të realizoni ende, që nuk keni pasur mundësi ta bëni?
I.J.: Një mik i imi, Muhamet Shabani, shok dhome gjatë studimeve, ishte burgosur politikisht dhe më pas është arratisur nga burgu i Prishtinës. Kam plan ta realizoj këtë si projekt artistik, duke u bazuar në rrëfimin e tij dhe në hapësirat e burgut të Prishtinës, të cilin tashmë si muze e kam vizituar. Rrëfimi që më ka treguar ai më ka interesuar shumë dhe kam shkuar nëpër vendet ku ai ka kaluar. Për shkak të pjesëmarrjes në demonstrata, gjykatësi i asaj kohe e kishte dënuar me 6 deri në 12 vjet burgim. Shumë vite pa bërë asnjë vepër të rëndë, rrahje apo vrasje, një vendim krejt i papranueshëm për një student të pafajshëm.
Më tej, mënyra e arratisjes së tij nga burgu, duke prerë hekurat, bashkëpunimi me nënën dhe ikja jashtë shtetit, përbëjnë një ngjarje krejt jashtë të zakonshmes. Andaj, unë planifikoj ta vizualizoj këtë rrëfim dhe njëkohësisht ta bëj një homazh për të.
