Që kur lexova “Don Kishotin” e Servantesit, krijova bindjen se dashuritë kalorësiake jo vetëm që ishin qesharake, por ishin disi edhe të pamundura në të gjithë përbërësit e tyre, kështu që një rrëfim që e kisha nisur shumë kohë përpara për Helenën e Anzhuinëve e lash përgjysmë. Por, kisha gjithmonë një nxitje: seç më bënte të mendoja se ato dashuri, përveç se kishte brenda një si madhështi e sqimë aristokrate, mbartnin me vete edhe një lloj misteri: për shumë kohë ato rrinë të heshtura nëpër stiva pergamenash, letrash e relacionesh, për t’u shfaqur krejt befas në ndonjë rrëfim prekës për kohët e arta, kurse në ndonjë rast tjetër, rrëfimet e tilla mbesin vetëm si referencë studimi, përmes të cilave ndodh të shpjegohet, ftoftë dhe me indiferencë, pse u nis një luftë dhe pse u dogj një kështjellë; pse u mbyt një anije ose pse iu vu pritë një princi ose një gjenerali. Një hapësirë bosh, që kërkon të mbushet me dimensionin e tretë të hijeve.
Ndodhi, kështu, që para shumë vitesh, krejt papandehur, gjeta një dokument në pergamenë, një dekret princor, jo në ndonjë bibliotekë ose arkiv, por në jerevinë e Mark Pjetër Junkut të Ljares, një burrë i paktë dhe i thinjur në çdo qime të kokës. Në atë dokument thuhej se Helena e Anzhuinëve, me vullnetin e saj të lirë, me lejen e Zotit dhe me fuqinë që ia jepte lartmadhëria e tij, e kishte shpallur kont paraardhësin e tij të largët, Mark Junkun, diku në vitet 1282-1309, teksa dëshmitë historike thonë se pikërisht në atë kohë, në mbi njëzet e pesë vjet, Helena e Anzhuinëve jetoi herë në Tivar, herë në Ulqin dhe ndonjëherë u pa të bënte shëtitje të gjata edhe në vendet përreth këtyre qyteteve të vetmuara. Nuk kuptova kurrë arsyen e vërtetë, pse këto vende ishin të tilla, që ëndrrat t’i këputnin në mes.
Vetëm se, më duhet të bëj këtu një dalje të shkurtër nga rrëfimi dhe t’iu rikthej në kujtesë se Guillellmus Adae Brocardus, kryepeshkop i Tivarit, i cili thoshte: Latini habent sex civitates cum suis episcopis: prima Antibarum, archiepiscopalem; deinde Chatarensem, Dulcedinensem, Suacinensem, Scutarenensem et Drivascensem, quas quidem soli Latini inhabitant; populus vero earum sunt Albanenses in tota ipsarum diocesi extra muros. Sunt eciam Albanensium quatuor civitatetes, që domethënë se latinët kanë gjashtë qytete me peshkopët e tyre: së pari arqipeshkvinë e Tivarit, pastaj ipeshkvitë e Kotorrit, Ulqinit, Shasit, Shkodrës dhe Drishtit, të banuar vetëm nga latinët, ndërsa popullsia e tyre është arbër në të gjitha dioqezat jashtë mureve.
E them këtë sepse, kur fillova të rindërtoj rrëfimin për Helenën e Anzhuinëve, më doli se në ato vite ajo ishte një vejushë e hirshme, se pjesën më të madhe të vitit e kalonte në Ulqin dhe se në Ljare u gjend nga një udhëtim i paqartë, nëpër një natë me shi dhe fyrtymë, si të mbinte aty nga një rrethanë përmbytjesh biblike, aq e pashpjegueshme ishte shfaqja e saj e papritur në konakun i Mark Junkut, siç thuhej në pergamenë, të birit të Pjetër Junkut, me banim në kullën e tij me katër frëngji, të ndërtuar pranë rrugës që çonte nga Qafa e Ljares për në Brisk e Thtjan, dhe më tej në Krajën e Poshtme. Në krejt ato anë shtrihej një vetmi me shumë kohë foljesh në të kryerën, që u shkonin prapa ndodhive si vargan i pakëputur.
Me saktësinë prej kroniku të devotshëm, dikur kisha përshkruar mbërritjen e Helenës së Anzhuinëve në Ljare, por nuk kisha menduar se kjo mund të kishte ndonjë lidhje me realitetin e sotëm, ngase kisha thënë atje se një pasdite vjeshte, para se të binte mbrëmja, tej Qafës së Ljares qielli ishte dukur i kthjellët dhe i largët, se edhe mbi liqen ishte po ai qiell, vetëm sesi ngjante, disi i ngrirë dhe i ftohtë, si i veshur me akull, ndërsa dhe më tej, po me aq pasion, kisha përshkruar qiellin me re të dendura dhe e kishin mbuluar me vransim lindjen dhe perëndimin, sikur ishin ndërruar stinët përnjëherësh dhe papritmas ishte bërë vjeshtë, retë ishin dendësuar dhe ishin bërë të turbullta dhe më të errëta, teksa po në atë anë ishte shfaqur një natë e mnershme, e cila nga dita e shkuar kishte marrë vetëm përzierjen e reve dhe ca hije të tejdukshme. Kisha përshkruar, gjithashtu, edhe qiellin mbi liqen, i cili së pari qe zhdukur dhe në vend të tij, nga fundi i errët i ujanës, kishte dalë një turbullirë vjeshtore, ishte ngjitur qiellit përpjetë dhe ishte përzier me natën, e cila përnjëherësh kishte pllakosur mbi ato vise. Kisha shkruar, atëbotë, se liqenin atje matanë e kishte përpirë errësira dhe për një çast ishte dukur sikur ujana kishte zhvendosur diku matanë Rumisë, teksa nga nata, mbi rrugina e monopate, mbi male dhe shkëmbinj, mbi shkurre dhe lisa kishin filluar të binin rrëke të dendura shiu.
Pesë veta që kishin shaluar pesë mushka të zeza, po atë natë u ndalën dhe u mblodhën kokë më kokë dhe seç i thanë njëri-tjetrit. Nëpër atë fishkëllimë ere dhe nëpër atë shtrëngatë nuk mund të dëgjohej se çfarë thoshin. Dikur nisën të thërrisnin me zëra të fortë, veçse zërat e tyre nuk i dëgjoi askush tjetër, përveç shtrëngatës dhe erës. Njëri syresh kishte treguar me dorë një monopat të ngushtë, që zhdukej në natë dy-tre hapa më tej. Nga ajo anë ishte nisur kalorësi i parë dhe qe zhdukur në errësirë. Edhe katër të tjerët shkuan pas tij dhe, kur vetëtima ndriti qiellin dhe tokën, të pesë vetat që kishin shaluar pesë mushka të zeza u dukën edhe një herë. Pastaj humbën. Nuk u dukën, as u dëgjuan më. Pllakosi një heshtje që ushtonte së brendshmi.
Në atë rrëfimin e hershëm, me fjalë që vinin nga një kohë e largët dhe e veshur me ndryshk vjetërsie, kisha rrëfyer se po nëpër atë natë dhe po në atë vjeshtë, e cila i mbuloi katundet tona me erë dhe shtrëngatë, tre eremitë ishin strukur nën strehën e Kishës së Shna Ndout dhe se i pari syresh kishte thënë diçka si, kjo erë dhe fyrtymë m’i sjell do zana që thërrasin nëpër natë, kurse i dyti kishte thënë, unë shoh nji njeri që ka shaluo nji mushkë të zezë dhe ecë nëpër natë, pa e ditë se ku shkon, edhe katër të tjerët, që duken si ai, i shkojnë mbrapa pa thanë asgja, teksa i treti nga eremitët një herë u ankua që nuk shihte dhe nuk dëgjonte gjë nga ato që shihnin dhe dëgjonin dy të tjerët, por i pyeti ata nëse frynte erë dhe bënte shtrëngatë edhe atje, njësoj si këtu, dhe si ia pohuan këtë pothuajse njëzëri dhe i thanë se edhe atje vetëtimat e çanin qiellin dhe se thirrjet e tyre përziheshin me erën dhe shpejt merrnin arratinë, ai iu kthye dy shokëve të tij dhe iu tha, ikim nga ky vend, sepse nuk kemi pse të takojmë nëpër këtë natë katër burra dhe një grua që kanë humbur rrugën, e ju të zgjedhunitë e Tinë Zot, që përherë Zotynë ka me klenë me ju, desha me u fedigunë për sa mujta me ditunë, me zdritunë pak mendetë e atyne qi t’e edinglonjëh, e Zotynë të ketë mëshierë nbi ju, për se ata të mundësh mernë sa i naltë e i mujtunë e i përmëshirshim anshtë Zotynë atyne që tash duon em gjithë zemërë…
Nata përkëdhelte zanoret e mbufatura nga shiu që binte pareshtur. Aty-këtu shfaqej ndonjë gjysmëzanore idhnake, që krijonte diftong dhe groposte në errësirë kuptime të vjetruara.
Pak çaste më vonë ata nuk ishin më nën strehën e kishës, nuk u panë nga shkuan dhe ku u e kaluan atë natë.
Tani, sikundër e bana me dije edhe më parë, pergamenën e gjeta para disa vjetësh në një arkë të vjetër, të veshur me pafta bronzi dhe të murosur anash qemerit të jerevisë së Mark Pjetër Junkut. Arka ishte e mbështjellë me rrogoz të vjetër, kurse peshtafi me pergamenën brenda me një mushama dylli, brejtur nga tenja në të gjitha anët. Mark Pjetër Junkui i kësaj kohës së vonë e çmbështoll pergamenën me njëfarë droje të pashpjegueshme, sikur të kishte frikë se truma erës e anës së Rumisë dhe Qafës së Ljares do t’ia shkulte nga duart dhe pergamena do të merrte arratinë, ose do të zhdukej në ndonjë skutë të errët të rrëfimeve të moçme, teksa në këtë e sipër, ky Mark Pjetër Junku më shihte mjegullueshëm, me sy të ngrirë, si të lyer me gurkali, të rrethuar anash me hijet e një brenge të moçme, e cila bënte me dije se ai kishte kohë që jetonte i rrethuar me vetminë e tij të molisur.
Princesha e kishte kaluar natën me furtunë në kullën e atij Mark Junkut të hershëm, i kishte ndërruar rrobat në një të ndarë të kullës dhe, nën dritësimin e hollë të një frëngjie të ngushtë, trupi i saj ishte dukur si i larë në argjend. Me një magji që nuk e kuptonte as vetë si ndodhte, Mark Pjetër Junku i kohës sonë futej në pamjen dhe mendjen e Mark Pjetër Junkut të kohës së hershme, bëhej njësh me të dhe e kundronte tërë natën atë pamje të princeshës Helenë. Mark Pjetër Junku i kohës sonë tërë jetën e ëndërroi këtë pamje. Tani ai ngjante me një sahat pa xham, mbi sipërfaqen e të cilit ecja e kohës mund të prekej me dorë.
Po me atë rast, Mark Pjetër Junku më rrëfeu gjenealogjinë e familjes Junku, që nga paraardhësi i Mark Junkut të hershëm, që kishte qenë një Pjetër Junku, e deri te vetja e tij, që, siç tha ai, duhej të ishin mbi shtatëmbëdhjetë breza. Unë i numërova disa herë brezat e Junkajve, por nuk më dilnin më shumë se trembëdhjetë, sepse aty-këtu, në kalim nga një brez në tjetrin, shfaqej papandehur ndonjë hapësirë e zbrazët, që më linte disi të mpirë. Atëbotë, pa e kuptuar as vetë përse më ndodhte, unë isha kredhur në tepricën e rrëfimeve, që më rrethonin në të gjitha anët. Një numër syresh ishin si hije të imagjinatës. Më anë tjetër, që një kohë isha i preokupuar me kuptimin e kundërt të fjalëve: tek e bardha njihja të zezën, te lartësia kërkoja ultësinë, tek gëzimi shihja hidhërimin. Nikë Junku, Pjetër Nikë Junku, Nikë Pjetër Junku, Prekë Nikë Junku, Nikë Prekë Junku, Mark Nikë Junku, Ndrekë Mark Junku, Pjetër Ndrekë Junku, Nikë Pjetër Junku, Mark Nikë Junku, Nikë Mark Junku… Dikur gjërat fillonin të më përziheshin në mendje, hijet idhnake të Junkajve plekseshin mes veti dhe kohët e foljeve ngeceshin në vend, midis dy kuptimeve. As nuk rrinin as nuk shkonin gjëkundi.
Mirëpo, rrëfimit për Mark Pjetër Junkun më duhet t’i jap një kuptim tjetër dhe tani është e radhës të bëj me dije se këtij burri të hajthëm dhe me shikim të bjerrë, një ditë vere iu stis në mendje që të dilte në Qafë të Ljares dhe atje, nën hijen e një rrunje të vjetër e të shtrembër, të lakuar nga trupi dhe me gjethe të pakta e të rralluara, të priste të vinte princesha Helenë e Anzhuinëve, pikërisht siç e kishte menduar ai, e veshur me vello të gjatë e të bardhë, të qëndisur në cepa me dantella të holla, që butësisht, si në ëndërr, ia çiknin supet, belin, llërat dhe kraharorin. Nga Qafa e Ljares rruga kalonte sipër Muriqit dhe shkonte më tej shpateve të zhveshura, deri larg, atje ku pamja tretej në tyftajë mjegulle dhe merrte një kuptim abstrakt dhe disi të paarritshëm.
Mirëpo, në një nga ato ditë ndodhi që pamjet kundruall Mark Pjetër Junkut u përfshin nga luhatjet dhe vezullimet fanitëse dhe ai pa të vinte drejt tij, kaluar mbi mushkën e bardhë, një perri e mbuluar me farfuritje drite, qafëgjatë dhe shtathedhur, të tillë siç e kishte ëndërruar gjithmonë, e varur nën një lëbyrje drite, që syri i njeriut vështirë ta shihte ndonjëherë, e tëra e veshur me shkëlqim sedefi e në rrezëllimë argjendi. Që nga ajo ditë, Mark Pjetër Junku nuk iu nda Qafës së Ljares dhe nën rrunjën me degë të rralla shkonte e zinte vend me të lindur dielli në Maranaj dhe derisa po ai diell i kalonte njëqind pash qiell dhe rrokullisej matanë majës së Rumisë.
Ndodhte pastaj që ditët e verës pak nga pak shkurtoheshin, hijet e lisave dhe të gështenjave të vjetra bëheshin të pjerrëta dhe zgjateshin tej shpateve, kana e shkëmbinjve merrte ngjyrë të vrugtë dhe shërbelës fillonte t’i vinte erë myku e vjetërsie. Vjeshta sillte shira të dendur, mali qërohej si t’i binin leskrat, teksa nëpër Qafë të Ljares murlani dhe gërbia frynin me një rënkim të trishtuar, pema ndanë shkëmbinjve mbeste pa gjethnajën e saj dhe luhaste në erë degët e thata, nga ana e liqenit rrebeshet e shiut dendësoheshin, majat e maleve zbardheshin nga bora dhe stina e dimrit shtrinte anë e skaj botës pluhurimën e brymës dhe cikmës. Por Mark Pjetër Junku as atëherë nuk lëvizte nga vendi: rrinte i mbështetur pas shkëmbit dhe me heshtjen e tij të ngathët e të truar dukej sikur maste largësinë e mjegullës së bardheme, e cila shfaqej dhe zhdukej me ndërrimin e stinëve.
