Bisedoi: Anxhela Lepuri
“Kush ka frikë nga Braunau?”, me nëntitull “Një shtëpi dhe e kaluara brenda nesh”, është një dokumentar austriak i vitit 2023, i realizuar nga regjisori Günther Schwaiger. Filmi i referohet qytetit Braunau am Inn, vendlindjes së Adolf Hitlerit, dhe përmes një qasjeje satirike, eksploron qëndrimet e qytetarëve dhe të shtetit austriak ndaj shtëpisë së lindjes së diktatorit famëkeq. Ky film dokumenton transformimin e diskutueshëm arkitektonik të ndërtesës në një stacion policie, duke ravijëzuar portretin e një qyteti të vogël në kufirin austriako-gjerman dhe mënyrën se si Austria është përballur për dekada të tëra me trashëgiminë e nacional-socializmit.
Në vendet ish aleate të nazizmit, janë ndjekur qasje të ndryshme për trajtimin e godinave dhe të simboleve të nazizmit pas përfundimit të luftës. Këto qasje kanë ndryshuar në varësi të kontekstit historik, politik dhe shoqëror të secilit vend. Disa prej tyre kanë zbatuar politikën e denazifikimit, shumë ndërtesa dhe monumente naziste janë shkatërruan ose ndryshuar për të eliminuar simbolet e regjimit. Disa janë modifikuar për t’u përdorur për funksione të tjera, disa janë kthyer në muze dhe vende përkujtimore, për të kujtuar mizoritë e kryera gjatë luftës. Disa vende të tjera pas mbarimit të luftës kanë pasur tendencën ta minimizonin përgjegjësinë për bashkëpunimin me nazizmin, duke mos u fokusuar në trashëgiminë naziste, por më shumë në heroizmin antifashist. Me pak fjalë, shumica e vendeve kanë zgjedhur ose t’i shkatërrojnë, ose t’i ripërdorin këto ndërtesa për qëllime edukative dhe përkujtimore, me synimin për të mos i lejuar që të bëhen pika referimi për ekstremistët modernë.
Braunau, një qytet që shpesh është cilësuar si “i errët”, jo vetëm për shkak të emrit të tij – Braunau – i kafenjtë, që lidhet me ngjyrën kafe – por mbi të gjitha për faktin se është vendlindja e Adolf Hitlerit, ka marrë një ngarkesë të fortë simbolike. Ky qytet është shndërruar në një “qytet të kafenjtë”, jo vetëm në kuptimin e drejtpërdrejtë të emrit të tij, por edhe për lidhjen e tij të pashmangshme me ideologjinë naziste dhe diktaturën që lindi prej këtu. Kjo lidhje historike ka amplifikuar perceptimin e Braunaut si një vend i ngarkuar me hijet e së kaluarës, duke e bërë atë një pikë referimi të pashmangshme në debatin mbi trashëgiminë naziste.
Regjisori Günther Schwaiger, i lindur në Braunau, e nis rrëfimin e tij me një pyetje thelbësore: pse gjer më tani në Austri nuk ishte realizuar asnjë film mbi Braunau am Inn, vendlindjen e Adolf Hitlerit, dhe shtëpinë e tij të lindjes? Një ndërtesë, fati i së cilës ka ngjallur diskutime të vazhdueshme dhe ka trazuar mendjet e banorëve ndër vite.
Më 14 dhjetor 2016, parlamenti austriak miratoi një ligj për shpronësimin e pronarit të mëparshëm, duke e kaluar kështu ndërtesën në pronësi të Republikës së Austrisë. Në pesë vitet pasuese, Günther Schwaiger ndoqi nga afër zhvillimet e ndërlikuara mbi përdorimin e saj të ardhshëm. Në filmin e tij, ai u jep zë qytetarëve të Braunaut – nga oficerët e policisë dhe ish-nënkryetarja e bashkisë, Lea Olczak, deri te mësuesja e historisë, Annette Pommer, dhe banorë të tjerë të shqetësuar për fatin e kësaj godine. Përmes reflektimeve dhe debateve të tyre, lindin pyetje thelbësore: A duhet që ndërtesa të mbetet në pronësi të shtetit austriak apo do të ishte më e përshtatshme që një pronar i huaj ta blinte? A do të duhej të shndërrohej në një institucion administrativ policor apo do të kishte një vlerë më të madhe dhe një shkallë më të lartë denazifikimi po të kthehej në një strehë për njerëz me aftësi ndryshe?
Këto e plot diskutime të tjera, e çojnë Schwaiger-in drejt historisë së tij familjare. Ai, së bashku me banorët e tjerë, kërkon të përballet me frikërat personale dhe historike në këtë qytet të ngarkuar me të kaluarën naziste. Qytetarët arrijnë t’i ngërthejnë temat ekzistenciale me komentet politike dhe historike, duke i trajtuar ato me humor, ironi dhe sarkazëm. Ata, gjithashtu, trajtojnë marrëdhënien e Austrisë me të kaluarën dhe përpjekjet e saj për të pranuar rolin e vet në historinë naziste, duke theksuar vështirësitë dhe kompleksitetin e përballjes me një trashëgimi të tillë. Në përgjithësi, filmi sjell një qasje satirike për ta ndihmuar publikun të reflektojë mbi ndikimin e trashëgimisë naziste dhe mënyrën se si ajo vazhdon të ndikojë në identitetin dhe perceptimin e qytetit të Braunaut dhe të kombit austriak.
Në minutat e fundit të filmit na jepet një e dhënë provokuese: në arkivin e Branaut, historiani Florian Kotanko ka gjetur një artikull në gazetën “Neue Warte am Inn”, i datës 10 maj 1939, i cili përmban një deklaratë të Hitlerit bërë në lidhje me fatin e shtëpisë së lindjes. Atëkohë Hitleri pat preferuar që ndërtesa të kishte një përdorim administrativ, duke ia lënë në dorë bashkisë së Braunaut punën me të. Dhe pas kësaj të dhëne, në minutat e fundit, na thuhet se qeveria austriake ka vendosur pas shumë hallakatjesh, heshtjesh, tjerrjesh së çështjesh, se kjo godinë do t’i shërbejë policisë së Branaut, pra do të ketë funksionin e një institucioni administrativ për policinë bashkiake të këtij qyteti. Sipas Kotankos, planet për ta shndërruar godinën në një stacion policie, në parim, përputhen me dëshirën e Hitlerit.
“Kush ka frikë nga Braunau?” është një film provokues dhe reflektues, që ofron një qasje unike ndaj çështjeve komplekse të historisë, të fajit dhe të identitetit. Filmi u shfaq më 20 shkurt në Tiranë, në kuadër të “Ditëve të Kujtesës”, organizuar nga IDMC dhe Ambasada Austriake.
A.L. Përshëndetje Z. Schwaiger! Është një kënaqësi të zhvillojmë një intervistë së bashku mbi filmin tuaj “Wer hat Angst vor Braunau?”, shfaqur në Tiranë më 20 shkurt 2025. Si fillim do doja të dija se çfarë ju shtyu personalisht ta trajtonit këtë temë? A ishte një ndjenjë detyrimi historik, kuriozitet personal apo diçka tjetër?
G.S. Fillimisht, kisha ndërmend të bëja një film për një Austri “të re”, që përballet hapur dhe pa komplekse me të kaluarën e saj si fajtore dhe si bashkëpunëtore. Gjithashtu, pyeta veten se përse nuk ishte bërë kurrë një film për shtëpinë ku lindi Adolf Hitleri. Projekti për filmin filloi pasi mësova në vitin 2017 se shtëpia do t’i kalohej organizatës sociale “Lebenshilfe”. Një situatë që do të sillte një përmbysje simbolike të ndërtesës së kontaminuar. Ne donim ta dokumentonim këtë proces në film. Ishim në mes të xhirimeve, kur papritur një grup i vogël në Ministrinë e Brendshme vendosi që shtëpia të mos i jepej një institucioni social, por policisë. Paskëtaj, filloi një film tjetër.
A.L. Sa sfiduese ishte të trajtonit një histori kaq të ndjeshme për qytetin e Braunaut? A hasët ndonjë ndjenjë tensioni apo kundërshtie nga bashkëqytetarët?
G.S. Me banorët e Braunaut nuk patëm asnjë problem. Vetëm në fillim, kur njerëzit ende nuk e dinin se cili ishte projekti ynë, ndjenim njëfarë skepticizmi tek ata. Braunau shpesh portretizohet në media në mënyrë klishe. Shumë gazetarë vijnë për një paradite, shkrepin një fotografi të shtëpisë së Hitlerit dhe largohen. Ne qëndruam atje për pesë vite dhe gjatë kësaj kohe u ndjemë shumë të respektuar dhe të mbështetur. Mendoj se njerëzit në qytet e kuptuan se ne ishim vërtet të interesuar për ta dhe dëshironim të hulumtonim më thellë për të kuptuar më mirë historinë dhe realitetin e tyre.
A.L. Në dokumentar, ju kombinoni satirën dhe ironinë për trajtimin e një çështjeje tejet serioze. Si arritët ta balanconi këtë ton, pa minimizuar rëndësinë e temës?
G.S. Ekzistojnë shumë paradokse, saqë ndonjëherë të bëjnë të qeshësh, edhe pse në thelb janë tragjike. Megjithatë, nuk bëhet fjalë për të qeshur me dikë, por me situatën. Është vërtet e çuditshme, për shembull, që dy nga austriakët më të famshëm, Mozarti dhe Hitleri, kanë lindur vetëm 60 km larg njëri-tjetrit, por askush nuk dëshiron të flasë për këtë. Njëri promovohet në mënyrë të paskrupullt, ndërsa tjetri mohohet dhe fshihet me të njëjtën energji.
A.L. Si do ta përshkruanit marrëdhënien e Austrisë me të kaluarën e saj naziste? A mendoni se ende ekziston një lloj shmangieje apo mungese reflektimi të sinqertë?
G.S. Po, veçanërisht kur bëhet fjalë për të kaluarën tonë si komb autorësh dhe bashkëpunëtorësh. Në Austri, shpesh pretendohet sikur shumica prej nesh vijnë prej familje viktimash, gjë që përbën një shtrembërim të plotë të fakteve historike. Në realitet, pothuajse të gjithë vijmë nga familje që, në një mënyrë apo në një tjetër, ishin të përfshira në nacional-socializëm, edhe pse shumica e njerëzve e mohuan këtë gjë pas luftës. Kjo farsë u organizua nga pushtetarët e asaj kohe, duke i shndërruar papritur austriakët – të cilët vetëm pak kohë më parë kishin mbrojtur dhe mbështetur masivisht nacional-socializmin – nga autorë në viktima të pafajshme. Pikërisht për këtë arsye, në film bëhet një krahasim mes viteve 1945 dhe 1955.
A.L. Fakti që Austria vendosi ta shndërrojë shtëpinë e Hitlerit në një stacion policie, dhe zbulimi se kjo përputhej me një dëshirë të vetë Hitlerit, a krijon një paradoks të fortë moral dhe simbolik? Apo kjo qe thjesht një rastësi historike?
G.S. Kjo nuk ishte aspak rastësi, por produkt i një qëndrimi të caktuar. Në Austri ekziston një traditë e gjatë paternalizmi, kur bëhet fjalë për trajtimin e momenteve të ndjeshme të historisë sonë. Mendimi, në një farë mënyre, prodhohet ‘nga lart’, dhe duhet të përfaqësohet nga ata ‘poshtë’. Mosbesimi i atyre që mbajnë përgjegjësi ndaj popullsisë ka një histori të gjatë. Për këta vendimmarrës, kontrolli mbi ndërtesat që do të mundësonin një përballje të thellë me historinë tonë duhet të mbetet në duart e shtetit. Fakti që ripërdorimi i ndërtesës është thjesht administrativ – diçka e ngjashme me atë që dëshironin nazistët – është një pasojë logjike e këtij mosbesimi dhe një ironi e historisë. Për ata që vendosën që shtëpia e lindjes së Hitlerit të shndërrohet në një stacion policie, ishte thelbësore që ripërdorimi të mos kishte asnjë komponent reflektimi apo ballafaqimi me të kaluarën. Pyetja që më lind është: nga çfarë kanë frikë? Ndoshta nga përballja me atë që i tremb më shumë – fakti se Hitleri ishte njëri prej nesh.
A.L. Duke parë se qytetarët e Braunaut kanë mendime të ndryshme mbi fatin e ndërtesës, a mendoni se do të ketë ndonjëherë një vendim përfundimtar që do t’i kënaq të gjithë?
G.S. Nuk bëhet fjalë për një zgjidhje që i kënaq të gjithë – diçka e tillë nuk ekziston në asnjë fushë. Bëhet fjalë për gjetjen e një konsensusi që mund të mbështetet nga shumica. Dhe kjo kërkon një përfshirje të gjerë, e cila nuk ka ndodhur. Kjo, pavarësisht faktit që kjo shtëpi është në pronësi të Republikës dhe, rrjedhimisht, i përket të gjithë austriakëve. Zgjidhja aktuale është jashtëzakonisht e diskutueshme dhe refuzohet nga një shumicë dërrmuese e popullsisë. Sipas një sondazhi të pavarur të kryer në vitin 2023, 94% e austriakëve e kundërshtojnë atë. Megjithatë, ky përdorim i mëvonshëm u vendos kundër vullnetit të popullsisë, prej një grupi të vogël njerëzish në Ministrinë e Brendshme. Për më tepër, asnjë nga partitë e përfaqësuara në Parlament nuk e kundërshtoi me vendosmëri këtë vendim, edhe pse të gjitha organizatat për mbrojtjen e viktimave, e kanë dënuar hapur këtë formë të ripërdorimit të ndërtesës.
A.L. Në epokën e sotme, ku grupet ekstremiste të djathta po bëhen më të zëshme në Evropë, a mendoni se është më e rëndësishme se kurrë të vazhdojmë të flasim për këto tema?
G.S. Pa diskutim.
A.L. Ju e keni vizituar Shqipërinë dhe jeni njohur me mënyrën se si ky vend e ka trajtuar trashëgiminë e komunizmit, si për shembull bunkerët, burgjet politike apo monumentet e realizmit socialist. A shihni ndonjë paralele mes mënyrës sesi Austria dhe Shqipëria përballen me të kaluarën e tyre?
G.S. Po. Për t’iu përgjigjur si duhet kësaj pyetjeje, do të më duhej të njihja më hollësisht Shqipërinë dhe procesin e përpunimit të së kaluarës te ju. Sidoqoftë, sipas mendimit tim, mënyra se si Shqipëria e ka trajtuar vilën e Enver Hoxhës është më e mirë sesa mënyra që Austria zgjodhi për të trajtuar shtëpinë e lindjes së Adolf Hitlerit. Shqipëria ka mundësinë të mësojë nga gabimet e Austrisë. Për dekada të tëra, Austria mohoi përfshirjen e saj masive në regjimin nazist – një gabim fatal, pasojat e të cilit ndihen ende sot. Rasti i shtëpisë së lindjes së Adolf Hitlerit tregon se, edhe në shekullin XXI, ekzistojnë ende prirje për të vazhduar politikën e mohimit të periudhës së pasluftës.
A.L. Në Shqipëri, shumë struktura të komunizmit janë lënë në harresë ose janë modifikuar për qëllime edukative, siç është rasti i Bunk’Art dhe i Shtëpisë me Gjethe. A mendoni se qasja shqiptare është më e hapur dhe më reflektuese se ajo austriake në përballjen me historinë?
G.S. Sa i përket këtyre dy vendeve, patjetër. Kam dëgjuar se në Shqipëri, burgjet dhe vendet e terrorit të regjimit të dikurshëm tematizohen shumë pak. Këtë nuk mund ta gjykoj me siguri. Sidoqoftë, “Shtëpia ne Gjethe” më duket një model i realizuar me ndjeshmëri dhe njohuri të thella, si një vend kujtese, e demonstruar dhe e kontekstualizuar mirë. Në Austri, të ashtuquajturat vendet e kujtesës, pra kampet e përqendrimit, janë trajtuar relativisht në mënyrë të kënaqshme. Problemi qëndron te vendet ku jetonin dhe vepronin autorët e krimeve, vende që nuk ishin as burgje e as kampe përqendrimi. Trajtimi që ne i bëjmë së kaluarës është i fokusuar kryesisht te viktimat, të cilat përbënin një pakicë në shoqëri. Shumica ishin fajtorë ose bashkëfajtorë. Dhe për këtë është reflektuar shumë pak dhe as nuk mendohet se nga vinin këta njerëz, si jetonin dhe si ndikonin në jetën e përditshme të shoqërisë. Kjo është arsyeja përse shtëpia e lindjes së Hitlerit mbetet kaq e ndjeshme. Na kujton se ai ishte “njëri nga ne”. Dhe kjo është diçka për të cilën shumë njerëz nuk duan të mendojnë.
A.L. Në filmin tuaj, banorët e Braunaut përpiqen të kuptojnë nëse ndërtesa e Hitlerit duhet të shkatërrohet, të ruhet apo të ripërdoret për një funksion tjetër. Në Shqipëri ka pasur diskutime të ngjashme për monumente si Piramida e Tiranës, e cila fillimisht u ndërtua për diktatorin Hoxha dhe tani është transformuar në një qendër multidimensionale. A mendoni se një ripërdorim i tillë mund të jetë një zgjidhje e mirë për objekte të ngarkuara historikisht?
G.S. Pa dyshim. Zgjidhja austriake për mua është katastrofike, sidomos në aspektin simbolik. Çfarë shembulli po u lëmë brezave të ardhshëm për mënyrën se si po i trajtojmë temat e vështira dhe të ndjeshme? Në Austri, zgjidhja e gjetur është një derë e mbyllur dhe mosbesuese ndaj popullsisë së vet, e cila nuk konsiderohet e aftë të përballet me këtë shtëpi, në një mënyrë më të hapur dhe më të përparuar. Ky është gjesti kryesor: një derë e mbyllur. Ndërkohë, në Shqipëri po merren në konsideratë zgjidhje shumë më aktuale dhe më të mençura. Si në rastin e Piramidës, ashtu edhe në Vilën e Hoxhës, po tentohet një qasje më e hapur dhe më proaktive ndaj së shkuarës. Popullsisë, ose të paktën shoqërisë civile – qoftë artistëve apo kuratorëve – u besohet aftësia për të krijuar një dialog me të kaluarën. Në Austri, kjo çështje vazhdon të trajtohet në mënyrë autoritare. Qasja e hapur pengohet. Në rastin e shtëpisë së lindjes së Hitlerit, madje aq fatkeqësisht, saqë aty vendoset policia. Nuk kuptohet sa prapa mbetet dhe sa e dëmshme është kjo mënyrë trajtimi. Çka dëbohet nga dera kryesore, hynë nga dera e pasme. Siç u përmend më lart, shumica e austriakëve janë kundër këtij ripërdorimi, por kjo nuk ka asnjë rëndësi për politikanët përgjegjës. Fatkeqësisht, nuk janë ata që do të jetojnë me këtë vendim në të ardhmen, por brezat e ardhshëm.
A.L. Një pjesë e madhe e shoqërisë shqiptare e ka ende të vështirë të flasë hapur për dhunën e regjimit komunist, njësoj siç Austria ka hezituar të pranojë plotësisht rolin e saj në periudhën naziste. Si e shpjegoni këtë tendencë të shoqërive për të shmangur ballafaqimin e plotë me të kaluarën?
G.S. Të pushtetshmit dhe të gjithë ata që e mbështetën dhe e mbajtën regjimin dhe që u përshtatën shpejt me realitetin e ri, nuk duan që shoqëria të bëjë pyetje. Ata kanë shumë për të humbur. Ata nuk ndihen fajtorë, por ia kalojnë ndjenjën e fajit brezave të ardhshëm, të cilët mandej ndihen vërtet fajtorë dhe për këtë arsye bllokohen kur përballen me të kaluarën. Pra, ata që janë fajtorë nuk ndihen të tillë, ndërsa ata që nuk janë, po. Ndjenja e fajit për diçka për të cilën nuk je përgjegjës, të bllokon dhe të krijon pasiguri. Vetëm brezat e mëvonshëm mund të krijojnë më shumë distancë dhe të çlirohen nga këto ndjenja dhe bllokime. Problemi është se për këtë lloj përballjeje të thellë me të kaluarën nevojitet një mekanizëm që duhet mësuar. Duhet të dish të dëgjosh dhe të bësh pyetje. Kërkohet dije historike dhe interes. Por një shoqëri që mendon shumë dhe vë në pikëpyetje gjithçka, nuk është kurrë në interesin e atyre që marrin vendime. Kjo do të çonte në vënien në dyshim të vetë strukturave të pushtetit. Në filmin tim trajtoj këtë çështje: nëse shmangim përballjen me konfliktet e pazgjidhura të së shkuarës, nuk do të thotë se ato zhduken. Thjesht ua kalojmë brezave të ardhshëm. Dhe ata rriten me këtë barrë dhe duhet të përballen me të gjatë gjithë jetës së tyre. Duhet të kuptojmë një gjë: dija sjell përgjegjësi, jo faj. Ne nuk jemi fajtorë për krimet e së shkuarës, por kemi përgjegjësinë të zbulojmë pse ndodhën ato, kush dhe përse i kreu, dhe si mund të parandalohen në të ardhmen. Kjo është përgjegjësia jonë ndaj brezave të ardhshëm, ndaj së ardhmes.
A.L. Në Shqipëri, ka ende diskutime nëse duhet të ketë më shumë muze dhe memoriale për viktimat e komunizmit. Bazuar në përvojën tuaj me filmin dhe në historinë e vendeve të tjera, si mendoni se mund të gjendet një ekuilibër mes ruajtjes së kujtesës historike dhe shmangies së glorifikimit të së shkuarës?
G.S. Sa më shumë, sa më intensivisht dhe sa më shpesh të përballemi me të kaluarën, aq më mirë. Por nevojitet një qasje e thellë, që nuk mbetet vetëm në kujtesën kulturore, por edhe në atë komunikuese. Kjo do të thotë që është e rëndësishme të përballemi edhe brenda familjes. Pikërisht kjo gjë na frikëson më shumë. Në Austri, si edhe në Gjermani, gabimi më i madh ka qenë se nuk kemi mësuar të flasim brenda familjes sonë. E dimë numrin e krimeve të nazistëve, i dimë kampet e përqendrimit dhe të shfarosjes, por dimë shumë pak për paraardhësit tanë në atë kohë. Kështu, njohuria për periudhën naziste bëhet gjithnjë e më shumë një materie abstrakte. Vetëm përmes lidhjes brenda familjare me këtë periudhë mund të mbetemi të lidhur me të. Në këtë mënyrë mund të parandalohet që fytyra e terrorit nazist të shtrembërohet në një përfaqësim fantashkencë, por të mbetet te njerëzit konkretë që ishin përgjegjës për të. Nazistët nuk erdhën nga Marsi. Nazistët ishin paraardhësit tanë, njerëz që e krijuan, e mbajtën dhe e mbrojtën me entuziazëm atë regjim të tmerrshëm. Përse e bënë këtë, çfarë i bëri të vepronin kështu, dhe pse nuk folën për këtë më pas, janë pyetjet që duhet t’i bëjmë vetes tani dhe vazhdimisht.
A.L. Faleminderit!
G.S. Vielen Dank!
