Intervistoi Elizabeth Gaffney
për The Paris Review
Përktheu nga anglishtja Granit Zela
Si u bëtë shkrimtar?
Günter Grass: Mendoj se kishte të bënte me gjendjen sociale në të cilën u rrita. E jona ishte një familje e shtresës së mesme të ulët; kishim një apartament të vogël me dy dhoma. Unë dhe motra nuk kishim dhomat tona, madje as një vend më vete. Në dhomën e ndenjjes, përtej dy dritareve, ishte një qoshe e vogël ku ruheshin librat e mi dhe gjëra të tjera – bojëra uji dhe gjëra të tjera. Shpesh gjërat që më duheshin isha i detyruar t’i përfytyroja. Kështu u mësova të lexoj në mjedise me zhurmë. Dhe që në vogëli fillova të shkruaj dhe të vizatoj. Pasojë tjetër është që tani koleksionoj dhoma. Kam studio në katër vende të ndryshme. Kam frikë të kthehem sërish në situatën e rinisë sime, me vetëm një qoshe në një dhomë të vogël.
Çfarë ju bëri t’i drejtoheni leximit dhe shkrimit në këtë situatë, në vend që, të themi, të merreshit me sport apo ndonjë aktivitet tjetër argëtues?
Fëmijë, kam qenë gënjeshtar i madh. Për fat të mirë mamasë i pëlqenin gënjeshtrat e mia. I premtoja gjëra të mrekullueshme. Kur isha dhjetë vjeç, më quante Peer Gynt. Peer Gynt, thoshte ajo, tani ti po më tregon histori të mrekullueshme për udhëtimet që do të bëjmë në Napoli e kështu me radhë… Fillova t’i shkruaj gënjeshtrat e mia shumë herët. Dhe vazhdoj ta bëj! Fillova një roman kur isha dymbëdhjetë vjeç. Bëhej fjalë për banorë të Kashubias, të cilët u shfaqën shumë vite më vonë te “Daullja prej llamarine”, ku gjyshja e Oskarit, Ana, (ashtu si e imja) është kashubiane. Por bëra një gabim kur shkrova romanin e parë: të gjithë personazhet që kisha krijuar përfunduan të vdekur në fund të kapitullit të parë. S’vazhdoja dot! Ky ishte mësimi im i parë që nxora për të shkruarit: ki kujdes çfarë ndodh me personazhet e tu.
Cilat gënjeshtra ju kanë dhënë kënaqësinë më të madhe?
Gënjeshtrat që s’lëndojnë, ato që janë të ndryshme nga gënjeshtrat që vetëshfajësohen ose lëndojnë një person tjetër. Me ato s’kam punë. Por e vërteta në përgjithësi është shumë e mërzitshme, dhe mund të ndihmohet kur thuhet përmes gënjeshtrave. Në një rast të tillë s’ka asgjë të keqe. Kam mësuar se të gjitha gënjeshtrat e mia të tmerrshme në të vërtetë nuk kanë asnjë ndikim në atë që ekziton në realitet. Nëse, para disa vitesh, do të kisha shkruar diçka që parashikonte zhvillimet e fundit politike në Gjermani, njerëzit në atë kohë do të kishin thënë: Çfarë gënjeshtari!
Cila ishte përpjekja e radhës pas romanit të dështuar?
Libri i parë ishte me poezi dhe vizatime. Variantet e para të poezive të mia ndërthurnin vizatimet me vargjet, herë duke u nisur nga një imazh, herë nga fjalët. Më pas, kur isha njëzet e pesë vjeç dhe kisha mundësi të blija makinë shkrimi, parapëlqeja sistemin tim të të shkruarit me dy gishta. Versioni i parë i “Daullja prej llamarine” u shkrua vetëm me makinën e shkrimit. Tani po plakem dhe megjithëse dëgjoj se shumë nga kolegët e mi shkruajnë me kompjuter, i jam rikthyer shkrimit të variantit të parë me dorë! Versioni i parë i “Miu” u shkrua në një libër të madh prej letre të bardhë, të marrë nga shtypshkronja. Kur librin e kam gati për botim, gjithmonë kërkoj një libër me faqe bosh që ta përdor për dorëshkrimin tjetër. Pra, tani versioni i parë shkruhet me dorë me vizatime dhe më pas i dyti dhe i treti bëhen në makinë shkrimi. Kurrë s’e kam përfunduar një libër pa shkruar tre versione. Zakonisht janë katër, dhe me shumë korrigjime.
A fillon çdo version te alfa dhe përfundon te omega?
Jo. Variantin e parë e shkruaj shpejt. Nëse ka një mungesë, ka. Versioni i dytë është përgjithësisht shumë i gjatë, i detajuar dhe i plotë. S’ka më mungesa, por është variant pak i thatë. Në variantin e tretë përpiqem të rifitoj spontanitetin e të parit dhe të ruaj atë që është thelbësore nga i dyti. Kjo është shumë e vështirë.
Cili është orari i përditshëm kur shkruani?
Kur jam duke punuar me versionin e parë, shkruaj nga pesë deri në shtatë faqe në ditë. Gjatë versionit të tretë, tre faqe në ditë. Është proces shumë i ngadalshëm.
Shkruani në mëngjes, pasdite apo natën?
Kurrë, kurrë natën. S’besoj te të shkruarit natën, sepse vjen shumë lehtë. Kur e lexoj në mëngjes s’del të jetë gjë e mirë. Më duhet drita e ditës për të filluar. Midis orës nëntë dhe dhjetë kam një mëngjes të gjatë me lexim dhe muzikë. Pas mëngjesit shkruaj, dhe më pas bëj një pushim për kafe pasdite. Filloj përsëri dhe mbaroj në orën shtatë të mbrëmjes.
Si e dini kur ka përfunduar një libër?
Kur jam duke shkruar një libër me gjatësi epike, procesi i të shkruarit është mjaft i gjatë. Duhen nga katër deri në pesë vjet për të kaluar nëpër duar të gjitha variantet. Libri ka përfunduar kur jam i rraskapitur.
Brehti ndihej i detyruar t’i rishkruante veprat gjatë gjithë kohës. Edhe pasi u botuan, nuk i pa kurrë si të përfunduara.
S’mendoj se mund ta bëja. Mund të shkruaj një libër si “Daullja prej llamarine” ose “Nga ditari i një kërmilli” vetëm gjatë një periudhe të veçantë të jetës sime. Librat u krijuan për shkak të asaj se si ndihesha dhe mendoja në atë kohë. Jam i sigurt se nëse do të ulesha dhe do të rishkruaja “Daullja prej llamarine”, “Vite qeni” ose “Nga ditari i një kërmilli” do t’i shkatërroja.
Si e dalloni krijimtarinë joletrare nga krijimtaria letrare?
Kjo çështja e krijimtarisës letrare kundrejt asaj joletrare është e pakuptimtë. Mund të jetë e volitshme për shitësit e librave që librat të klasifikohen sipas zhanrit, por mua s’më pëlqen që librat të më kategorizohen kështu. Gjithmonë kam imagjinuar disa komisione librashitësish që bëjnë mbledhje për të vendosur se cilët libra duhet të quhen letrarë dhe cilët joletrarë. Unë them se pikërisht ajo që në këtë rast bëjnë librashitësit është diçka letrare.
Kur shkruani ese apo fjalime a është metoda, teknika e ndryshme nga ajo që përdorni kur rrëfeni histori dhe trilloni gjëra?
Po, është e ndryshme sepse përballem me fakte që s’mund t’i ndryshoj. S’ndodh shumë shpesh të mbaj ditar, por e mbajta gjatë përgatitjes për të shkruar “Nga ditari i një kërmilli”. Kisha ndjesinë se viti 1969 do të ishte vit i rëndësishëm, se do të sillte ndryshime reale politike përtej krijimit të një qeverie të re. Kështu, ndërsa isha duke bërë fushatë në rrugë nga marsi deri në shtator të vitit 1969 – për një kohë të gjatë mbaja ditar. E njëjta gjë më ndodhi në Kalkuta. Ditari që mbajta më pas u zhvillua në librin me pështypjet e udhëtimit atje.
Si e kombinoni aktivizmin politik me artin pamor dhe shkrimet tuaja?
Shkrimtarët përfshihen jo vetëm me jetën e tyre të brendshme, intelektuale, por edhe me procesin e jetës së përditshme. Për mua, shkrimtaria, vizatimi dhe aktivizmi politik janë tre aktivitete të veçanta me dinamikën tyre. Më ndodh të jem veçanërisht i lidhur dhe i angazhuar me shoqërinë në të cilën jetoj. Si të shkruarit, ashtu edhe vizatimi janë të lidhura vazhdimisht me politikën, pavarësisht nëse dua apo jo. Unë në fakt nuk bëj asnjë plan për ta bërë politikën pjesë të asaj që shkruaj. Më shumë ndodh që me herën e tretë apo të katërt që e ngacmoj një temë, zbuloj gjëra që janë lënë pas dore nga historia. Ndërsa s’do të shkruaja kurrë një histori që ka të bëjë thjesht dhe në mënyrë specifike me ndonjë realitet politik, s’shoh asnjë arsye për ta lënë jashtë politikën, e cila ka një fuqi kaq të madhe, përcaktuese mbi jetën tonë. Ajo depërton në çdo aspekt të jetës në një mënyrë ose në një tjetër.
Përfshini kaq shumë zhanre të ndryshme në veprën tuaj – histori, receta, tekste këngësh…
. . . dhe vizatime, poezi, dialogë, citate, fjalime, letra! E shihni, kur merrem me koncepte epike, e shoh të nevojshme të përdor çdo aspekt të gjuhës në dispozicion dhe format më të ndryshme të komunikimit gjuhësor. Sidoqoftë, kini parasysh se disa nga librat e mi janë shumë të pastër në formë – novela “Macja dhe miu” dhe “Takimi në Telgte”.
Ndërthurja që ju u bëni fjalëve dhe vizatimeve është unike.
Vizatimi dhe shkrimi janë elementët kryesorë të veprës sime, por jo të vetmet; bëj edhe skulptura kur kam kohë. Për mua, ka një marrëdhënie shumë të qartë marrjeje dhe dhënieje mes artit dhe shkrimit. Ndonjëherë kjo marrëdhënie është më e fortë, herë të tjera më e dobët. Vitet e fundit ka qenë shumë e fortë. Libri ngjarjet e të cilës zhvillohen në Kalkuta, është shembull i kësaj. S’mund ta kisha shkruar kurrë atë libër pa vizatuar. Varfëria e pabesueshme atje e tërheq vazhdimisht vizitorin në situata ku gjuha është e ndrydhur – s’mund të gjesh fjalë. Vizatimi më ndihmoi të gjeja përsëri fjalë ndërsa isha atje.
Në atë libër, teksti i poezive shfaqet jo vetëm në librin e shtypur, por edhe me shkrim dore të mbivendosur mbi vizatime. A duhen parë fjalët si element grafik dhe pjesë e vizatimeve?
Disa elemente të poezive janë formuluar ose sugjeruar nga vizatimet. Kur fjalët më në fund erdhën, fillova të shkruaj mbi atë që kisha vizatuar – teksti dhe vizatimi janë të mbivendosura. Nëse mund t’i dallosh fjalët në vizatime, kjo është gjë e mirë; janë aty për t’u lexuar. Por vizatimet në përgjithësi përmbajnë skica të hershme, ato që shkrova fillimisht me dorë përpara se të ulesha pra makinës së shkrimit. Ishte shumë e vështirë për ta shkruar këtë libër, dhe s’jam i sigurt pse. Ndoshta ishte tema, Kalkuta. Kam qenë atje dy herë. Hera e parë ishte njëmbëdhjetë vjet përpara se të filloja librin “Përdore gjuhën”. Ishte hera ime e parë në Indi. Kalova vetëm disa ditë në Kalkutë. U trondita. Ka qenë, që në fillim, dëshira për t’u kthyer, për të qëndruar më gjatë, për të parë më shumë, për të shkruar. Bëra udhëtime të tjera – në Azi, Afrikë – por sa herë që shihja lagjet e varfra të Hong Kongut, Manilës ose Xhakartës, më kujtohej gjendja në Kalkutë. S’di të ketë ndonjë vend tjetër ku problemet e botës së parë janë të bëra njësh me ato të së tretës, kaq dukshëm. Kështu që shkova përsëri në Kalkutë dhe humba aftësinë për të përdorur gjuhën. S’mund të shkruaja asnjë fjalë. Në këtë pikë vizatimi u bë i rëndësishëm. Ishte një mënyrë tjetër për të rrokur realitetin e Kalkutës. Me ndihmën e vizatimeve më në fund arrita të shkruaj përsëri prozë – kjo është pjesa e parë e librit, një lloj eseje. Pas kësaj fillova punën për pjesën e tretë, një poezi e gjatë me dymbëdhjetë pjesë. Është një poemë qytetëse, për Kalkutën. Nëse shikoni prozën, vizatimet dhe poezinë së bashku, dallohet se ato e trajtojnë Kalkutën në mënyra të ndërlidhura, por ndaras. Ka një dialog mes tyre, megjithëse thurima tekstore e të trejave është shumë e ndryshme.
A është ndonjë nga këto tekste më e rëndësishme se të tjerat?
Mund të përgjigjem, vetëm për vete, se poezia është gjëja më e rëndësishme. Lindja e romanit fillon me një poezi. Nuk po them se në fund fare është më e rëndësishme, por s’mund të bëj pa të. Më duhet si pikënisje.
Një formë arti më dinjitoze, ndoshta, se të tjerat?
Jo, jo, jo! Proza, poezia dhe vizatimet qëndrojnë krah për krah në një mënyrë shumë demokratike në veprën time.
A ka diçka fizike, ngashënjyese në aktin e vizatimit që mungon në procesin e të shkruarit?
Po. Të shkruarit është një proces vërtet i mundimshëm dhe abstrakt. Kur është argëtues, kënaqësia është krejtësisht e ndryshme nga kënaqësia që marr nga vizatimi. Me vizatimin, jam shumë i vetëdijshëm për krijimin e diçkaje në një fletë. Është akt ngashënjyes, që s’mund ta them për aktin e të shkruarit. Në fakt, shpesh i drejtohem vizatimit për të marrë veten nga të shkruarit.
A është të shkruarit kaq i pakëndshëm dhe i dhimbshëm?
Ngjan deri diku me gdhendjen e një skulpture. Me skulpturën, duhet të punosh nga çdo anë. Nëse ndryshon diçka këtu, duhet të ndryshosh diçka atje. Papritmas ndryshon një perspective dhe skulptura bëhet! Ka pak muzikë në të. E njëjta gjë mund të ndodhë me atë që shkruan. Mund të punoj me ditë në variantin e parë, të dytë ose të tretë, ose me një fjali të gjatë, ose vetëm një pjesë. E punoj, ripunoj dhe gjithçka është në rregull. Gjithçka është atje, por ka diçka të rëndë në të. Pastaj bëj disa ndryshime, të cilat s’mendoj se janë shumë të rëndësishme, dhe funksionon! Kjo është ajo që sipas meje është lumturia, ose diçka si lumturia. Ajo zgjat dy ose tre sekonda. Pastaj shikoj përpara për tëshkruar një pjesë tjetër dhe ajo ndjesi zhduket.
Për t’iu rikthyer për pak poezisë, a ndryshojnë në një farë mënyre poezitë që shkruani si pjesë romani nga ato më vete?
Dikur kam pasur një mendim shumë të vjetëruar për të shkruarit e poezisë. Mendoja se kur të kesh mjaft poezi të mira, duhet të dalësh dhe të kërkosh botues, të bësh disa vizatime dhe të botosh librin. Atëherë e kishe këtë vëllimin e mrekullueshëm me poezi, mjaft të kufizuar, vetëm për adhuruesit e poezisë. Më pas, duke filluar me “Nga ditari i një kërmilli”, fillova ta bashkoj poezinë dhe prozën në faqet e librave të mi. Kjo poezi ka ton tjetër. Nuk shoh asnjë arsye për ta ndarë poezinë nga proza, veçanërisht kur kemi në traditën letrare gjermane një përzierje kaq të mrekullueshme të dy zhanreve. Kam pasur interes gjithnjë e më të madh për ta vendosur poezinë midis kapitujve dhe ta përdor për të përcaktuar strukturën e tekstit. Përveç kësaj, ka mundësi që lexuesit e prozës që kanë ndjenjën se “poezia është shumë e rëndë për mua” do të shohin se sa më e thjeshtë dhe më e lehtë mund të jetë ndonjëherë poezia se proza.
Sa humbin lexuesit anglishtfolës duke lexuar librat tuaj në anglisht?
E kam shumë të vështirë të përgjigjem – nuk jam një lexues në anglisht. Por përpiqem të jap ndihmesën time për përkthimet. Kur shfletova dorëshkrimin e “Shojza” me botuesin tim gjerman, kërkova një kontratë të re. Aty parashikohet që pasi të mbaroj një dorëshkrim dhe ta kenë studiuar përkthyesit e mi, botuesi organizon dhe paguan një takim për të gjithë ne. E bëmë fillimisht me këtë libër pastaj me “Takimi në Telgte” por edhe me “Miu”. Mendoj se është një ndihmë e madhe. Përkthyesit dinë gjithçka për librat e mi dhe bëjnë pyetje të mrekullueshme. Ata i njohin librat edhe më mirë se unë. Kjo ndonjëherë mund të jetë e sikletshme, sepse gjejnë edhe të metat e librave dhe m’i tregojnë. Përkthyesit në frëngjisht, italisht dhe spanjisht krahasojnë shënimet në këto takime dhe kanë arritur në përfundimin se bashkëpunimi i ndihmon të gjithë t’i sjellin librat në gjuhët e tyre. Unë, natyrisht parapëlqej përkthimet që mund t’i lexoj pa qenë i vetëdijshëm se po lexoj një përkthim. Në gjuhën gjermane jemi me fat që kemi përkthime të mrekullueshme nga letërsia ruse. Përkthimet e Tolstoit dhe Dostojevskit janë të përsosura – ato janë me të vërtetë pjesë e letërsisë gjermane. Përkthimet e Shekspirit dhe ato të autorëve romantikë janë plot gabime, por edhe ato janë të mrekullueshme. Përkthimet më të reja të këtyre veprave kanë më pak gabime, ndoshta asnjë, por s’mund të krahasohen me përkthimet e Friedrich von Schlegel-ut dhe Ludwig Tieck-ut. Një libër letrar, qoftë poezi apo roman, ka nevojë për një përkthyes që është në gjendje ta rikrijojë librin në gjuhën e tij. Përpiqem t’i nxis përkthyesit e mi që ta bëjnë këtë.
A mendoni se romani juaj “Die Rättin” humbi diçka në anglisht sepse titulli duhej të ishte “The Rat” dhe për këtë arsye nuk tregonte se ishte një mi femër? “The She-Rat” s’do t’i kishte tingëlluar mirë veshëve të amerikanëve dhe “Rattessa” aq që mund të bëhet fjalë. Referenca për një mi të veçantë femër duket kaq magjepsëse, ndërsa fjala angleze pa gjini “Rat” sjell imazhe të përditshme të atyre kafshëve të shëmtuara që pushtojnë metrot.
Këtë fjalë nuk e kishim as në gjuhën gjermane. E kam krijuar. Unë gjithmonë përpiqem t’i nxis përkthyesit e mi të krijojnë. U them: Nëse kjo fjalë s’ ekziston në gjuhën tuaj, krijojeni. Në fakt, për mua ka një tingull të këndshëm, “She-Rat”.
Pse miu në libër është një mi femër? A është kjo për arsye erotike, feministe apo politike?
Në “Shojza” është mashkull. Por me kalimin e moshës shoh se u jam dorëzuar grave. Kjo s’do të ndryshoj. Pavarësisht nëse është një grua njerëzore apo një mi – një She-Rat – s’ka rëndësi. Kam ide, e shihni? Më bëjnë të vras mendjen, dhe pastaj gjej fjalë dhe histori dhe filloj të gënjej. Është shumë e rëndësishme të gënjesh. S’ka kuptim të gënjej një burrë – të ulem për të kuvenduar me një burrë, për të thënë gënjeshtra – me një grua po!
Kaq shumë nga librat tuaj, si “Miu”, “Shojza” “Nga ditari i një kërmilli”, ose “Vite qeni”, përqendrohen te një kafshë. A ka ndonjë arsye të veçantë për këtë?
Ndoshta. Gjithmonë kam patur ndjesinë se flasim me tepri për qeniet njerëzore. Kjo botë është e mbushur me njerëz, por edhe me kafshë, zogj, peshq dhe insekte. Kanë qenë këtu përpara nesh dhe do të jenë nëse do të vijë dita kur s’do të ketë më qenie njerëzore. Ka një ndryshim: në muzetë tanë kemi eshtrat e dinosaurëve, kafshë të mëdha që kanë jetuar për shumë miliona vjet. Dhe kur u shuan, ndodhi në një mënyrë shumë të pastër. Asnjë grimë helmi. Kockat e tyre janë shumë të pastra. Mund t’i shohim të ekspozuara. Kjo s’ndodh me qeniet njerëzore. Kur vdesim, ka prani të tmerrshme helmi. Duhet të mësohemi me idenë se s’jemi vetëm ne në tokë. Bibla jep një mësim të keq kur thotë se njeriu sundon peshqit, shpendët, bagëtinë dhe çdo gjë rrëshqanore. Jemi përpjekur të pushtojmë tokën, me pak rezultat.
A keni mësuar ndonjëherë nga kritika letrare?
Megjithëse më pëlqen të mendoj se jam një nxënës i mirë, kritikët zakonisht s’janë mësues shumë të mirë. Megjithatë, ishte një periudhë, e cila ndonjëherë më mungon, atëherë mësoja nga kritikët. Ishte periudha e “Grupit 47”. Lexonim me zë të lartë pjesë nga dorëshkrimet dhe diskutonim për to. Aty mësova të diskutoj për një tekst dhe të jap arsye për mendimet e mia, në vend që të them thjesht: “Më pëlqen”. Kritika ndodhte vetvetiu. Autorët diskutonin për zanatin, si të shkruash një libër, diçka të tillë. Përsa i përket kritikës, ata kishin pritshmëritë e tyre se si duhet të shkruante një autor. Kjo përzierje kritikësh dhe autorësh ishte përvojë e mirë për mua dhe një mësim. Në fakt, ajo periudhë në përgjithësi ishte e rëndësishme për letërsinë gjermane të pasluftës. Ka pasur shumë pështjellim pas luftës, veçanërisht në rrethet letrare, sepse brezi që u rrit gjatë luftës – brezi im – ishte ose i paarsimuar ose i keqarsimuar. Gjuha ishte e molepsur. Autorët e rëndësishëm kishin emigruar. Askush s’priste asgjë nga letërsia gjermane. Takimet vjetore të “Grupit 47” na siguruan një kontekst nga i cili letërsia gjermane mund të rishfaqej. Shumë autorë gjermanë të brezit tim u shenjuan nga “Grupi 47”, megjithëse disa s’e pranojnë këtë.
Po kritika e botuar, le të themi, në revista, gazeta apo libra? A kanë ndikuar ndonjëherë tek ju?
Jo. Por kam mësuar nga autorë të tjerë. Alfred Döblin pati një ndikim të tillë tek unë, saqë shkrova një ese për të me titull “Mbi mësuesin tim Döblin”. Mund të mësosh nga Döblin-i pa rrezikuar ta imitosh. Për mua, ai ishte shumë më i rëndësishëm se Tomas Mani. Romanet e Döblin-it nuk janë aq simetrik, jo aq klasik sa ato të Manit dhe rreziqet që ai ndërmori ishin më të mëdha. Librat e tij janë të pasur, të hapur, plot ide. Më vjen keq që si në Amerikë ashtu edhe në Gjermani ai njihet pothuajse vetëm për “Berlin Alexanderplatz”. Por unë ende po mësoj dhe ka shumë të tjerë që më kanë mësuar.
Po autorët amerikanë?
Melvili ka qenë gjithmonë i parapëlqyeri im. Dhe e kam shijuar shumë leximin e Uiljam Folknerit, Tomas Vulfit dhe Xhon Dos Pasosit. Nuk ka si Dos Pasosi – me përshkrimet e mrekullueshme të masave në Amerikë. Më mungon dimensioni epik që ekzistonte dikur në letërsinë amerikane; është bërë tepër intelektual.
Çfarë mendoni për versionin filmik të “Daullja prej llamarine”?
Schlöndorff -i bëri një film të mirë, edhe pse nuk ndoqi formën letrare të librit. Ndoshta ishte e nevojshme, sepse këndvështrimi i Oskarit – i cili tregon historinë e tij duke kaluar vazhdimisht nga një periudhë kohe në tjetrën – do të bënte një film shumë të ndërlikuar. Ai bëri diçka shumë të thjeshtë. E tregon historinë vetëm në një linjë rrëfimi. Ka, sigurisht, pjesë të tëra të hequra nga versioni i filmit. Më mungojnë disa prej tyre. Dhe ka aspekte të filmit që s’më pëlqejnë shumë. Skenat e shkurtra në kishën katolike nuk funksionojnë, sepse Schlöndorff-i nuk kupton asgjë rreth katolicizmit. Ai është në të vërtetë protestant gjerman, dhe kisha katolike në film duket si kishë protestante që ka një rrëfimtar në të. Por ky është një detaj i vogël. Në tërësi, dhe me ndihmën e djalit të ri që luajti Oskarin, mendoj se është një film i mirë.
Bashkimi gjerman është lloji i ngjarjes historike që shpesh i ktheheni në librat tuaj. Kur shkruani për situata të tilla, a përpiqeni të jepni një rrëfim “të vërtetë” historik? Si e plotësojnë historitë e trilluara si e juaja historinë që lexojmë në tekste dhe gazeta?
Historia është më shumë se lajmet. Unë jam marrë veçanërisht me ecurinë e ngjarjeve historike në dy libra, “Takimi në Telgte” dhe “Shojza”. Tek i dyti, është historia e zhvillimit historik të ushqyerjes njerëzore. Nuk ka shumë materiale për këtë temë – zakonisht u japim rëndësi vetëm atyre gjërave që kanë të bëjnë me luftën, paqen, shtypjen politike ose politikën partiake. Procesi të ushqyerit dhe ushqimi i njeriut është një çështje qendrore, veçanërisht e rëndësishme tani, kur uria dhe shtimi i vrullshëm i popullsisë shkojnë dorë për dore në botën e tretë. Gjithsesi, më duhej të shpikja dokumentacionin për këtë histori dhe vendosa të përdor një përrallë si metaforë udhëzuese. Përrallat në përgjithësi thonë të vërtetën, duke përmbledhur thelbin e përvojave, ëndrrave, dëshirave dhe ndjenjën tonë të të qenit të humbur në botë. Në këtë mënyrë ato janë më të vërteta se shumë fakte.
Po personazhet e tu?
Personazhet letrare, dhe sidomos protagonisti që duhet të mbajë një libër, janë kombinime të shumë njerëzve, ideve, përvojave të ndryshme, të gjithëve së bashku. Si shkrimtar i prozës ti duhet të krijosh, të shpikësh personazhe – disa të pëlqejnë dhe të tjerë jo. Mund ta bësh me sukses vetëm nëse arrin të futesh brenda këtyre njerëzve. Nëse nuk i kuptoj krijimet e mia në brendësi, ato do të jenë figura letre, asgjë më shumë.
Librat tuaj shpesh rrëfehen nga shumë këndvështrime. Te “Daullja prej llamarine”, Oskari flet në vetën e parë dhe vetën e tretë. Te “Vite qeni”, rrëfimi kalon nga veta e dytë në të tretën. Dhe kështu vazhdon. Si ju ndihmon kjo teknikë për të paraqitur pikëpamjen tuaj për botën?
Gjithmonë duhen kërkuar perspektiva të reja. Për shembull, Oskari, një xhuxh – një fëmijë edhe në moshë madhore – përmasat dhe pasiviteti e bëjnë një mjet të përsosur për shumë këndvështrime të ndryshme. Ai ka iluzionet e madhështisë dhe për këtë arsye ndonjëherë flet për veten në vetën e tretë, ashtu siç bëjnë ndonjëherë fëmijët e vegjël. Është pjesë e vetë-glorifikimit. Është si ne-ja mbretërore, dhe në frymën e de Golit, duke thënë: “moi, de Gaulle…” Të gjitha këto janë qëndrime narrative që krijojnë largësi. Te “Vite qeni”, ka tre këndvështrime, me rolin ndryshëm të qenit në secilën prej tyre. Qeni është një pikë thyerjeje.
Si kanë ndryshuar interesat dhe stili gjatë karrierës suaj?
Tre librat e mi të parë të mëdhenj, “Daullja prej llamarine”, “Vite qeni” dhe novela “Macja dhe miu”, përfaqësojnë një periudhë – vitet gjashtëdhjetë. Përvoja gjermane e Luftës së Dytë Botërore është thelbësore për të tre librat, të cilët së bashku përbëjnë trilogjinë e Danzigut. Në atë kohë u ndjeva veçanërisht i detyruar të merresha me epokën naziste, të shqyrtoja shkaqet dhe degëzimet e saj. Disa vite më vonë shkrova “Nga ditari i një kërmilli”, i cili trajton edhe luftën, por ishte një largim i vërtetë për sa i përket stilit dhe formës sime të prozës. Ngjarjet zhvillohen në tri epoka të ndryshme: e kaluara (Lufta e Dytë Botërore), e tashmja (1969 në Gjermani, kur fillova punën për librin) dhe e ardhmja (e përfaqësuar nga fëmijët e mi). Në kokën time dhe në libër të gjitha këto periudha kohore janë ngatërruar së bashku. Zbulova se kohët e foljeve të mësuara në shkollën gramatikore – e shkuara, e tashmja dhe e ardhmja – s’janë aq të thjeshta në jetën reale. Sa herë që mendoj për të ardhmen, njohuritë e mia për të kaluarën dhe të tashmen janë aty, duke ndikuar në atë që unë e quaj e ardhme. Dhe fjalitë që u thanë dje mund të mos jenë vërtet të kaluara dhe me rol të kryer – ndoshta ato do të kenë një të ardhme. Mendërisht, ne s’jemi të kufizuar te kronologjia – jemi të vetëdijshëm për shumë kohë të ndryshme njëherësh, sikur të ishin një. Si shkrimtar, duhet ta perceptoj këtë mbivendosje kohësh dhe kohësh foljore dhe të mund ta paraqes. Këto tema të përkohshme janë bërë gjithnjë e më të rëndësishme në veprën time. Lindur nga koka, ose Gjermanët po vdesin, është rrëfyer në të vërtetë nga një kohë e re, e shpikur, të cilën unë e quaj Vergegenkunft. Është një përzierje e fjalëve e shkuara, e tashmja dhe e ardhmja. Në gjermanisht, mund të përdorësh fjalët së bashku për të formuar fjalë të përbëra. Ver-vjen nga Vergangenheit, që do të thotë “e kaluara”; –gegen– nga Gegenwart, që do të thotë “i pranishëm”; dhe – kunft nga Zukunft, fjala për “të ardhmen”. Kjo kohë e re, e përzier është qendrore edhe për “Shojza”. Në atë libër rrëfimtari rimishërohet pa pushim gjatë gjithë kohës dhe biografitë e tij të shumta ofrojnë këndvështrime të reja, secila në kohën e vet të tashme. Për të shkruar një libër nga këndvështrimet e shumë epokave të ndryshme, duke parë nga e tashmja dhe në kontakt me gjërat që do të vijnë, mendova se do të më duhej një formë e re. Por romani është një formë kaq e hapur, saqë kuptova se mund t’i zhvendosja format, nga poezia në prozë, brenda tij.
A besoni se letërsia ka fuqi të mjaftueshme për të ndriçuar realitetet politike të një epoke? U futët në politikë sepse si qytetar mendonit se mund të bënit më shumë se çfarë mundeni si shkrimtar?
S’mendoj se politika duhet t’u lihet partive; kjo do të ishte e rrezikshme. Ka kaq shumë seminare dhe konferenca me temën “a mund ta ndryshojë letërsia botën!” Mendoj se letërsia ka fuqinë të ndikojë në ndryshim. Po kështu edhe arti. Ne kemi ndryshuar zakonet tona për të parë si rezultat artin modern, në mënyra për të cilat s’jemi shumë të vetëdijshëm. Shpikjet si kubizmi na kanë dhënë fuqi të reja vizioni. Përdorimi i monologut të brendshëm nga Xhejms Xhojsi te Uliksi ka ndikuar në kompleksitetin e të kuptuarit të ekzistencës. Vetëm se ndryshimet që mund të ndikojë të bëhen nga letërsia s’janë të matshme. Marrëdhënia mes një libri dhe lexuesit është paqësore, anonime. Deri në çfarë mase librat i kanë ndryshuar njerëzit? S’dimë shumë për këtë. Mund të përgjigjem vetëm se librat kanë qenë vendimtarë për mua. Kur isha i ri, pas luftës, ai vëllim i vogël i Kamys, “Miti i Sizifit”, ishte një nga librat e shumtë të rëndësishëm për mua. Heroi i famshëm, mitologjik, dënohet të ngjitet me një gur lart në mal, gur që në mënyrë të pashmangshme rrokulliset përsëri poshtë – tradicionalisht një figurë vërtet tragjike – u interpretua rishtazi nga Kamyja si i lumtur në fatin e tij. Përsëritja e vazhdueshme, në dukje e kotë, e ngjitjes së gurit lart në mal është në fakt akti i ekzistencës së tij. Ai do të ishte i pakënaqur nëse dikush do t’ia hiqte gurin. Kjo pati një ndikim të madh tek unë. S’besoj në një qëllim përfundimtar. S’mendoj se guri do të mbetet në majë të malit. Ne mund ta marrim këtë mit si një përshkrim pozitiv të gjendjes njerëzore, edhe pse qëndron në kundërshtim me çdo formë idealizmi, përfshirë idealizmin gjerman, dhe me çdo ideologji. Çdo ideologji perëndimore premton një qëllim përfundimtar – një shoqëri të lumtur, të drejtë ose paqësore. Unë nuk e besoj këtë. Ne jemi pjesë e një rrjedhe. Mund të ndodhë që guri të na rrëshqasë gjithmonë dhe duhet ta ngjitim sërish lart, por është diçka që duhet ta bëjmë; guri na takon neve.
Pra, si e imagjinoni të ardhmen e njeriut?
Për sa kohë që jemi të nevojshëm, do të ketë një lloj të ardhmeje. S’mund t’ju them shumë për të me pak ffjalë. S’dua t’i përgjigjem kësaj pyetjeje shkurt. Kam shkruar një libër, “Die Rättin”– “The She-Rat”, “Rattessa”. Çfarë tjetër doni? Ai është një përgjigje e gjatë për pyetjen tuaj.
