“Rrethi i Përsosur”, libri me tregime i autores Suzana Varvarica Kuka, që pati debutimin e tij në Panairin e Librit 2025, shënon hyrjen e saj në letërsinë shqipe, pas një karriere të gjatë si skulptore dhe historiane arti. Ky fakt nuk është thjesht biografik: është çelësi për të kuptuar mënyrën se si ajo shkruan.
Por fillimisht kush është Suzana?
Suzana Varvarica Kuka ka një rrugëtim kompleks artistik që përfshin skulpturën, studimin dhe krijimin letrar. Ajo kreu studimet në Akademinë e Arteve të Bukura në degën e Skulpturës Monumentale dhe ka punuar në fusha të ndryshme të arteve vizuale dhe filmike — si në Kinostudion “Shqipëria e Re” si piktore kostumesh, përkundër dëshirës së saj origjinale për të punuar vetëm në skulpturë. Gjatë kohës së saj në Kinostudio, ajo ka studiuar e punuar në terren, duke vizituar vende të ndryshme të Shqipërisë.
Përvoja në film dhe udhëtimet e shumta ndikuan thellë në perceptimin e saj: ajo mësoi të lexonte njerëzit, personazhet dhe natyrën, dhe më vonë këtë perceptim e solli në letër. Karriera e saj gjatë tranzicionit shqiptar (vitet 1990) është gjithashtu pjesë e formimit si artiste që duhet të rindërtojë veten e identitetin e saj artistik në kushte të vështira institucionale dhe sociale.
Për disa dekada, ajo ka qenë studjuese dhe kuratore arti pranë Galerisë Kombëtare të Arteve, ku ka kontribuar në kërkime të rëndësishme mbi historinë e artit shqiptar të shekullit XX, në ndërtimin e arkivave dokumentare dhe në organizimin e ekspozitave dhe retrospektivave kushtuar autorëve kryesorë të skenës shqiptare, për shumë prej të cilëve ajo ka botuar monografi studimore dhe ese, të cilat kanë zënë vend në trashëgiminë tonë kulturore.
Në punën e saj si skulptore, Varvarica Kuka është e njohur për trajtimin e trupit dhe formës njerëzore si hapësira reflektimi. Kjo marrëdhënie midis materialitetit dhe ndjesisë shfaqet edhe në krijimtarinë e saj letrare. Ajo i qaset figurës njerëzore jo si përfaqësim, por si proces — si kërkim i asaj që fshihet nën sipërfaqe. Pikërisht ky vizion kalon natyrshëm në prozën e saj.
Përmes këtij debutimi letrar, autorja zgjeron fushën e krijimtarisë së vet, duke e zhvendosur konceptin e formës nga materiali tek fjala. Kjo e bën zërin e saj të veçantë në letërsinë bashkëkohore shqiptare — një zë që vjen nga dora e një skulptoreje, por që mendon si filozofe dhe shkruan si poete.
Rrethi si simbol filozofik dhe estetik
Rrethi është një nga figurat më të vjetra dhe më të ngarkuara me kuptime në historinë e mendimit njerëzor. Në çdo epokë dhe kulturë, ai ka shërbyer si simbol i unitetit, përjetësisë, harmonisë dhe lidhjes mes qiellit dhe tokës. Ai është forma e parë që njeriu njohu në natyrë — nga dielli e hëna, tek unazat e ujit e gjer tek sytë — dhe që më pas u kthye në formën më të përsosur të mendimit abstrakt.
Në Greqinë antike dhe Romën klasike, filozofët dhe arkitektët e përdornin rrethin për të shprehur përkryerjen. Rrethi tek Pitagora dhe neoplatonikët simbolizonte unifikimin e të kundërtave — fillimi dhe fundi, qendra dhe periferia, drita dhe hija. Ai ishte figura që përmbante botën në vetvete.
Në matematikë, rrethi është figura e përsosur: çdo pikë mbi vijë është e barabartë në largësinë e saj nga qendra. Ai është simetri absolute — nuk ka fillim dhe fund të prerë. Në këtë pamje, rrethi teksa “mbyllet”, ende është i hapur — sepse vazhdon qarkullimin e të gjitha pikave rreth qendrës. Kjo metaforë matematikore është e pasur për përdorim literar: edhe kur duket se diçka mbyllet, ajo vazhdon brenda vetes lëvizjen. Në mënyrë paradoksale, rrethi — ndryshe nga katrori — nuk ka fillim as fund. Ai përfaqëson të përjetshmen, të pandalshmen, atë që nuk mund të matet me logjikën gjeometrike të kufizuar.
Në njeriun Vitruvian të Leonardo da Vinçit, ky tension midis rrethit dhe katrorit bëhet metaforë e marrëdhënies midis kozmosit dhe trupit njerëzor. Leonardo kupton se është e pamundur që rrethi të vendoset plotësisht brenda katrorit, sepse janë dy sisteme të ndryshme matjeje: njëri përfaqëson rendin tokësor, tjetri dimensionin hyjnor. Për ta tejkaluar këtë kufi, Leonardo shtoi vetë njeriun si figurë qendrore — me krahët dhe këmbët e hapura që prekin njëkohësisht katrorin dhe rrethin — për të treguar se njeriu është qendra matëse e universit, ura midis materies dhe shpirtit, midis tokës dhe përjetësisë.
Ndërsa në filozofinë japoneze, rrethi i vizatuar me një tërheqje të vetme të furçës — një linjë që mund të jetë e mbyllur ose e pambyllur — quhet ensō. Ai përfshin idenë që “perfeksioni” nuk është absolut dhe i ngurtë, por i përkohshëm dhe i hapur — një formë që pranon papërsosmëritë dhe vazhdimin. Ensō nuk kërkon që të mbyllet për të qenë i plotë.
Këto parime historike dhe filozofike të rrethit na ndihmojnë të kuptojmë pse Suzana zgjedh këtë simbol si titull dhe qendër filozofike. Ajo shpreh se perfeksioni nuk është pastërtia absolute, por zhvillimi i vazhdueshëm i formës që shikohet me sy të vëmendshëm. Si në ensō, tregimet e saj nuk kërkojnë të mbyllen në fund, por të jenë një qark që vazhdon — një dialog midis artit, trupit, heshtjes dhe fjalës.
Për heroinat e saj — gratë e braktisura, të heshtura, të ngulitura në përditshmëri — rrethi nuk është kurth, por strehë. Është një mënyrë për të rivendosur rendin në kaos, për të gjetur qendrën në një botë që të shtyn drejt periferisë. Për artisten që i ka krijuar, është mënyra për të parë jetën si proces — jo si figurë të përfunduar, por si formë që vazhdon të marrë frymë. Në këtë kuptim, rrethi nuk është kufi, por ekspozim — ai e bën të dukshme atë që njeriu është qendra e përvojës së vet, me pikëpamje që përshkruan vetminë, marrëdhënien me instinket dhe mënyrën se si arti mund të rindërtojë lidhjen.
Brenda realizmit magjik të Suzana Varvarica Kukës
“Rrethi i përsosur” nuk është një përmbledhje tregimesh në kuptimin klasik të fjalës, por një seri skicash letrare – tekste të shkurtra, të përqendruara, që funksionojnë njëkohësisht si imazhe dhe si rrëfime. Ashtu si një skulptor që hedh në letër vizatimet e para, duke kapur linjat e domosdoshme të një figure, edhe Suzana i qaset botës përmes një shikimi të prerë e të përqendruar tek detaji. Personazhet e saj nuk janë thjesht njerëz: ato janë trupa, lëkura, zëra, shenja. Një grua e braktisur rri e mbrojtur nga qentë e rrugës; një vajzë e humbur shfaqet si Venerë urbane; plehrat bëhen metafora e dhimbjes së përsëritur; përditshmëria e qytetit kthehet në një koreografi të zhurmshme ku çdo hap është i paracaktuar.
Ky është realizëm magjik i tipit të veçantë: realja mbetet e pranishme në gjithë ashpërsinë e saj, por papritur merr një përmasë të dytë, të padukshme, që shfaqet si alegori apo si metaforë e dhimbshme. Një qen nuk është thjesht qen; një trup nuk është thjesht trup. Gjithçka është njëkohësisht konkrete dhe simbolike.
Stili është i thjeshtë, por kurrë i thjeshtëzuar. Përshkrimi është i saktë, shpesh klinik, si bisturi; por pas tij qëndron një emocion i ngjeshur, një tronditje e përmbajtur. Ky kombinim e afron autoren me prozën poetike të Clarice Lispector-it, me thjeshtësinë e mbushur me tension të Marguerite Duras-it, me vështrimin alegorik të José Saramago-s, dhe me aftësinë për ta parë realitetin si metaforë të Italo Calvino-s.
Në këtë debutim letrar, Suzana Varvarica Kuka na fton të hyjmë në një univers ku fjala bëhet figurë, ku shikimi bëhet rrëfim, ku çdo tregim është një skicë e prerë mbi letër – e thjeshtë në dukje, por e pasur në thellësi. Ka një moment, në secilin prej tregimeve të këtij libri, ku gjërat e zakonshme ndalen — dhe heshtja fillon të marrë formë.
Në “Rrethin e Përsosur”, realiteti është një sipërfaqe e lëmuar, por poshtë tij dridhet gjithmonë diçka — një kujtim, një dëshirë, një e pavetëdijshme që kërkon të dalë në dritë. Ky është realizmi magjik i Suzana Varvarica Kukës: jo magjia e ndodhisë së pamundur, por magjia e të zakonshmes, kur e sheh me vëmendje të plotë.
Si skulptore, ajo di se çdo formë lind nga heqja, jo nga shtimi. Ashtu janë edhe tregimet e saj: të shkruara me kursim, por me peshë. Çdo fjalë është e domosdoshme, çdo hapësirë e heshtur ka një kuptim. Në këtë mënyrë, proza e saj bëhet një akt meditimi: për trupin, për vetminë, për përpjekjen për të dalë nga rrethi i përsëritjes që jeta shpesh na imponon. Dhe ndoshta ky është edhe mesazhi më i thellë i librit — se rrethi i përsosur nuk është ai që mbyllet, por ai që vazhdon të kërkojë formën e vet. Në jetën, në dashurinë, në artin tonë, përsosmëria nuk qëndron në mbyllje, por në përpjekje. Në atë moment të vogël, kur dora e artistit — apo e njeriut — ndalon për një çast dhe pyet: A është kjo mjaftueshëm? Apo duhet të vazhdoj? Kështu, “Rrethi i përsosur” nuk është thjesht një libër tregimesh. Është një mënyrë për të parë botën: me sy që nuk mjaftohen me sipërfaqen, me duar që kërkojnë formën e brendshme të jetës.
“Rrethi i përsosur” — Metafizika e braktisjes
Në tregimin që mban titullin e librit, “Rrethi i përsosur”, ideja e formës dhe e përsëritjes merr dimension metafizik. Një grua ndjen se jeta e saj sillet në një qark të pambarimtë. Kjo grua është braktisur nga rrethi shoqëror, i cili e kishte mbajtur dikur të lidhur me njerëzit, por që tani e ka lënë krejt të vetme. Menjëherë rreth saj lind një rreth i ri, i krijuar nga qentë e rrugës, gjithashtu të braktisur, që e ndjekin, e rrethojnë dhe i ofrojnë dashuri instinktive dhe mbrojtje. Ky rreth nuk është i përsosur në kuptimin universal të fjalës, por ai është i përsosur për këtë grua, për nevojat e saj, për vulnerabilitetin dhe mbijetesën e saj.
Në matematikë, rrethi simbolizon harmoni, simetri dhe ciklin e jetës, ku çdo pikë ka lidhje të barabartë me qendrën, duke treguar se çdo rreth krijohet për t`i shërbyer asaj që gjendet në qendër. Filozofikisht, ai na kujton se perfeksioni nuk është një ideal abstrakt, por një koncept që lind nga konteksti dhe nevojat specifike – dashuria, mbrojtja, lidhja e njerëzve dhe instinket e natyrës mund të formojnë një rreth që funksionon për dikë, edhe kur gjithë bota e ka braktisur. Psikanalitikisht, gruaja e panxënë përjeton një mbrojtje të re, një strukturë që lind nga instinktet dhe përkushtimi i qenve– një dashuri që është njëkohësisht ngushëlluese dhe nënshtruese, një formë e veçantë e përkujdesjes që nuk vjen nga njerëzit, por nga një botë tjetër me dinamika sociale krejt primitive. Qentë nuk janë thjesht kafshë; ata janë dashuria instinktive që lind nga braktisja, mbrojtja që nuk pyet për moral apo rregulla.
“Bisha A” — Anatomia e instinktit
Në “Bisha A”, Suzana Varvarica Kuka kthen përmbys çdo mit familjar që lidhet me pastërtinë, butësinë dhe nënën e shenjtë. Këtu, nëna është një luaneshe e vërtetë, që nuk njeh ndjenja të buta, por vetëm instinkt, dominim dhe trashëgimi. Në sytë e saj, “bisha e re” — vajza — është pasardhësja që meriton dashurinë dhe vëmendjen e saj, sepse ngjan me të. Ajo është pasqyrimi i forcës, egrësisë, dinakërisë, aftësisë për të sunduar. Në një skenë që lexuesi e ndien si alegorike, ajo i thotë vajzës: “Ti je si unë.” Kjo është një deklaratë dashurie e ftohtë, një vulë gjenetike, por edhe një ndëshkim për të tjerët. Ndërkohë, vëllai i madh, luani, është qenie e butë, reflektuese, që nuk përkon me modelin që nëna njeh si të vlefshëm. Pikërisht kjo e bën atë të padukshëm në shtëpi. Ai përjashtohet jo pse është më pak i dashur, por sepse nuk përsërit energjinë e nënës. Në këtë mënyrë, Suzana Varvarica Kuka përmbys një mit themelor të shoqërisë patriarkale: këtu nuk është babai që sundon, por nëna e egër që i përzgjedh pasardhësit sipas instinktit të vet të pushtetit.
Ndërsa babai-luan qëndron në prapaskenë, i mpirë, i zbutur, duke përfaqësuar atë që Jung do ta quante archetypin e babait të rënë — një figurë autoriteti që nuk e ushtron më funksionin e tij mbrojtës. Në këtë boshllëk lind një mutacion energjish, ku feminiteti bëhet forca dominuese, por jo përmes dashurisë — përmes kontrollit.
Filozofikisht, “Bisha A” është një studim mbi natyrën e pushtetit në marrëdhënie, mbi mënyrën si dashuria, instinkti dhe dominimi janë të pandashëm në strukturat familjare e shoqërore. Në plan psikologjik, është një tregim mbi komplekset prindërore, mbi mënyrën se si prindërit projektojnë veten tek fëmijët dhe dashurojnë më shumë pasqyrimin e tyre sesa vetë fëmijën.
Në këtë tregim, autorja e kthen familjen në një ekosistem të instinktit: aty dashuria nuk është morale, por biologjike; pushteti nuk është i imponuar, por i lindur; dhe drejtësia nuk ekziston, sepse natyra nuk njeh drejtësi — njeh vetëm vazhdimësi.
“Jo, nuk do të desha të isha Eoli” — Etika e vëzhgimit
Ndërkaq te tregimi “Jo, nuk do të desha të isha Eoli”, tre prostituta udhëtojnë në traget, secila me historinë e vet, me barrën dhe lirinë e vet, dhe përmes tyre autorja vëzhgon fatin njerëzaor — jo për ta gjykuar, por për ta kuptuar. Kur ajo thotë “Jo, nuk do të desha të isha Eoli,” është si të refuzojë rolin hyjnor të atij që fryn erërat e fatit. Autorja zgjedh të mos jetë zot mbi të tjerët, por dëshmitar. Kjo është filozofia e tregimit: të mos marrësh pushtetin mbi jetën e tjetrit, por ta njohësh jetën përmes pranisë së saj. Në fillim, narratori mendon se do të donte të ishte Eoli, zot i erërave, të mund të drejtonte stuhitë, të ndryshonte kursin e anijes dhe të shpëtonte vajzat. Por shpejt kupton se fuqia absolute është një iluzion për njeriun: kudo ti çojë, edhe sikur të kthejë tragetin, edhe sikur të ndryshojë rrugën e tyre, asgjë nuk do të ndryshonte. Çdo brig, çdo qytet, çdo hap mbart të njëjtën dhimbje dhe realitet të shndërruar nga nevoja për mbijetesë.
Në fund, ajo kupton se ndoshta njeriu s’duhet të kërkojë të jetë Zot i erërave, por dëshmitar i tyre. Sepse ndoshta, kur përballemi me fatkeqësitë e të tjerëve — me ata që janë më ndryshe, më të humbur, më të lodhur — nuk na kërkohet t’i braktisim, t’i gjykojmë apo t’i drejtojmë, por t’i kuptojmë. Sprovat e tyre mund të kenë një qëllim që ne s’e dimë; dhe ndoshta, mënyra si i trajtojmë ata është, në të vërtetë, sprova jonë.
Bukuria dhe erotizmi i vajzave nuk është thjesht një mitizim i bukurisë apo një idealizim i trupit; janë trupa të shndërruar nga një realitet makabër, të shënuar nga historia e tyre si prostituta, ku çdo lëvizje dhe çdo pjesë e trupit tregon dhimbjen dhe shkatërrimin. Vetëm se një skulptore i sheh ndryshe: i sheh si modele në studion e saj, si trupa që mbartin linjat dhe hijeshinë e një vizatimi, të kapura me kujdes dhe respekt. Ndërsa kushdo tjetër i sheh thjesht këto vajza të zhveshura, ose gjykon, ose dëshiron, pa e kuptuar historinë dhe dhimbjen e tyre. Në këtë tregim, lakuriqësia nuk është thjesht një gjendje fizike, por një akt i dhimbshëm zbulimi. Këto gra, të zhveshura nga çdo mburojë, janë ekspozuar jo vetëm para syve të botës, por edhe para dritës që nuk di të falë apo të harrojë. Shoqëria i sheh si “prostituta” — trupat e tyre bëhen njëkohësisht projeksion i dëshirës dhe përçmimit. Por narratori i sheh ndryshe: jo si trupa të përdorur, por si modele në studion e saj, ku çdo shenjë, çdo rrudhë, çdo shikim i lodhur bëhet pjesë e një forme të shenjtë. Për botën, ato janë “vajza të zhveshura”; për artisten, ato janë forma njerëzore të një dhimbjeje që kërkon të kuptohet.
Tërësia te “Rrethi i përsosur” është një simbol që shfaqet si përfundim i këtij vështrimi pa gjykim. Ai përfaqëson momentin kur forma dhe kuptimi përputhen, kur artisti arrin ta shohë njeriun përtej moralit, përtej mëkatit, përtej rolit që i është dhënë. Në këtë rreth, gjithçka është e barabartë — prostituta dhe shenjtorja, modeli dhe piktori, mëkati dhe arti. Rrethi bëhet kufiri që s’e ndan, por i bashkon. Ai është simbol i mëshirës, sepse brenda tij nuk ekziston më paragjykimi, vetëm kuptimi. Në mënyrë të heshtur, ai rrëfen se bukuria e vërtetë s’është në pastërti, por në pranimin e të papërsosurit.
Dhe në fund, “Rrethi i përsosur” nuk është më vizatim, por vetë mënyra se si artisti mëson të shohë — pa dëshirë, pa gjykim, por me dhembshuri.
