Nga Entela Tabaku
Poezia dhe lexuesi kanë nevojë të takohen disa herë për t’u njohur. Si takimet me dashurinë. Nëse mbas takimit të parë nuk ke dëshirë t’i rikthehesh, të flasësh me të, të zgjasësh duart e ta afrosh pranë vetes, t’i marrësh erë e t’ia dëgjosh zërin, atëherë e di se nuk bënte për ty. Ti e di se gjendesh para një poezie të mirë për ty, kur ke dëshirë/ nevojë t’i rikthehesh disa herë dhe kur në çdo lexim gjen një përjetim të ri. Sa më thellë të mund t’i hysh një poezie, sa më thellë gërmon ajo në ty, aq më e mirë është ajo. Për ty, si lexues. Metodat dhe pikënisjet e leximit mund të jenë të ndryshme. Secila ka vlerën e vet dhe e pasuron leximin, por mua më pëlqen leximi i vetë tekstit poetik, ajo lidhje ekskluzive që krijohet midis lexuesit dhe tekstit. Kontekstet kohore, biografike, shoqërore, estetike të poetit janë të gjitha të rëndësishme, por mua më bind më shumë teksti. Tek teksti janë shtrydhur të gjitha këto kontekste. Edhe lexuesi, nga ana tjetër, ka me vete kontekstet e veta. Ky është lexim i poezisë si çlirim i të gjitha këtyre konteksteve në takimin e lexuesit me poezinë. Përtej këtij takimi asgjë tjetër nuk ka rëndësi. Lexuesi dhe teksti poetik, pra, të dy protagonistë me të drejta të barasvlershme.
Leximi i parë (leximi i sipërfaqes)
Leximi i parë është një lexim i së dukshmes, i sipërfaqes. Sipërfaqja e poezisë ka dy dukje: Nga njëra anë, të shpërfaqet tema. Për çfarë flet kjo poezi? Nga ana tjetër, të shpërfaqet gjuha poetike. Çfarë e mban këtë poezi në këmbë figurativisht, cilat janë metaforat, gjetjet, ritmi? Në lexim të parë vëren edhe si të bën të ndihesh kjo poezi. A të hyn në gjak, a të flet ty apo ta kundron botën me sytë e tjetërkujt? Leximi i sipërfaqes është zakonisht edhe leximi që na mësojnë në shkollë. Si edhe leximi i recensioneve me pagesë, që janë përhapur shumë kohët e fundit. Por nëse mbas leximit të sipërfaqes, i ke thënë të gjitha, poezia t’i ka thënë të gjitha, atëherë e di se kjo poezi ishte e këndshme dhe kaq. Të tilla mund të shkruajnë të gjithë ata që ndiejnë pak frymëzim brenda vetes. Ajo poezi që t’i thotë e t’i jep të gjitha në lexim të parë, është si pllakë varri: e lexon dhe kalon, i vdekuri mbetet mbrapa. Poezia e mirë të rikthen te vetja gjithmonë, gjallon në ty. Asaj nuk mund t’i ikësh, ashtu si nuk mund t’i ikësh vetes. Poezinë Abuk Ajou e ndesha në numrin 47 të revistës “Poeteka”. Është poezia e parë e një cikli nga Gentjana Minga. Sapo kam mbaruar së lexuari prozën e Ardian Kyçykut, që më intrigon gjithmonë. Dua ta ndal leximin mbas tij, sepse emri i poetes më duket i njohur dhe më kujton disa poezi të sajat të ftohta, të lexuara në fillim të viteve 2000. Dhe nuk dua ta prish shijen e mirë të Kyçykut. Por “Poetekës” ia kam besën, e di se zgjedhin me vëmendje dhe ua jap një mundësi. E lexoj titullin e poezisë me atë ndjesinë që kam gjithmonë kur më mbërrin copa e akullit në dhëmbë, ndërsa çoj gotën e limonadës. Ky titull. Këta emra. Emrat e përveçëm në poezi më irritojnë. Edhe më duket se është bërë modë, gjithandej këta emra. Arrij ta përfundoj pyetjen në krye se cili është qëllimi i emrave, a mos duam t’i individualizojnë poezitë a si? Mua emrat veç ma bëjnë të huaj, kjo nuk është poezia ime, është e personit për të cilin flitet. Veçse kam vendosur ta lexoj deri në fund dhe poezitë duhen trajtuar me respekt. E shtyj akullin me gjuhë jashtë gojës dhe pi një gllënjkë nga pija. Lexoje edhe ti tani, të lutem:
Abuk Ajou
Abuk Ajou kishte uri. Uri të vërtetë.
Ndoqi zërin e urisë së vërtetë që mbërriti në qendër,
i kaloi përmes rrugës së kuqe të Bahr al Ghazal,
rrëshqanthi i shkoi dheut ngjyrë ndryshk e aty vuri me kujdes
lëkurën, kockat
e kokën.
Që të jetonte gjatë ka qeshur pak,
pak ka thënë,
asnjë pëshpërimë ka pëshpëritur
e ka kursyer jetë për tri ditë e tri net.
Shpesh i kalonin pranë djem të rinj,
vajza shtatlarta me sy të mëdhenj e të errët,
burra poterexhinj, të zinj edhe ata,
por asnjë nuk ia ciku ballin,
asnjë nuk i tha:
-Përshëndetje Abuk Ajoul! A po vdes mirë?
Të marrosur nga e njëjta uri
ndiqnin renë
që mbi Lumin e Gazelës kullonte
dritën e zbehtë mbi ujëra të turbullt.
(marrë nga “Poeteka”)
Poezia është shumë dramatike. Fillon me uri, uri të vërtetë. Uria është aq e vërtetë sa e vdes Abuk Ajou-n. Vdekja është gjithnjë prova finale e së vërtetës. Abuk Ajou vjen nga Bahr al Ghazal, Lumi i Gazelës. Më duhet të gjej se ku ndodhet. Në Sudan, ndodhet në Sudan. Një lumë i tharë, një nga rrjedhat e Nilit. Edhe një regjion i tërë quhet kështu. Abuk Ajou vjen nga Sudani. Poezia befas më del nga duart. Duhet të di më shumë. Mos është ndonjë person i njohur, një vdekje e njohur? Google më jep vetëm Abuk Ajou në faqet e facebook-ut. Atëherë nis të kontrolloj mos është emër burri a gruaje. Dhe më dalin nga të dyja palët.
Stop! Më duhet t’i përmbahem leximit të vargut. Abuk Ajou kishte uri. Uri të vërtetë. Poezia nis me një konstatim të thjeshtë, edhe pse dramatik. Por që në vargun e dytë, uria është vetë personifikimi i Abukut. Ai (ajo?) ia ndjek zërin dhe bëhet një me të, ecën me të, zvarritet dhe mandej palon me kujdes lëkurën dhe kockat. Uria personifikohet në një qenie të vërtetë.
Strofa e dytë e thyen ritmin me një fjali të nënrenditur si fillim. Kjo thyerje, si rëndom, i jep poezisë një fokus në fjalën që thyen, në këtë rast “jetë”. Abuk Ajou kishte uri dhe kursente jetën që të jetonte pak më gjatë. Nuk qeshte, nuk fliste. Abuk Ajou ishte vetë uri. Uria është një fenomen interesant, sepse edhe kur paraprin vdekjen, është shenjë jete. I vdekuri nuk ka uri. Abuk Ajou po vdes, pra është ende gjallë. Dhe befas pamja zgjerohet. Nuk shohim vetëm urinë e shtrirë përtokë përmes rrugës së kuqe të Bahr al Ghazal, por edhe kalimtarët. Jeta e kursyer e Abuk Ajou-t është shtrirë përbri jetës së pakursyer: vajza dhe djem të rinj shtatlartë, symëdhenj dhe burra poterexhinj, të zinj edhe ata. Por jeta e pakursyer nuk ka as veshë, as sy, për orët e kursyera për të mos vdekur. E megjithatë, të gjithë të nisur drejt të njëjtit horizont, të gjitha udhët dhe rrugët të çojnë tek i njëjti fat. Mbi të gjithë e njëjta re që kullon dritë të zbehtë mbi lumin e turbullt. Pamja është zgjeruar, por vazhdon të jetë dramatike. Tashmë nuk është vetëm uria e vërtetë në skenë, ajo që ta gërryen stomakun dhe ta përqendron esencën e qenies në një copë bukë. Një uri tjetër e turbullon lexuesin, ajo që avitet ngadalë dhe e prek atë jo vetëm në telat e mëshirës, të cilat kur dridhen e shtyjnë t’ia falë copën e bukës lypësit. Kjo e dyta është uria për me qenë njeri, uria për dinjitet, për vështrime njerëzore. Uria prej vërteti e Abuk-ut.
Leximi i dytë (leximi i teknikës)
Leximi i dytë nis e t’i zbulon sekretet e realizimit, është leximi i teknikës. Shumica e poezive nuk kanë sekrete, kanë vetëm metafora. Por talenti i vërtetë nuk qëndron në metaforat. Mendja dhe gjuha e njeriut janë një prehër i pafund metaforash. Talenti i veçantë qëndron në krijimin, shpesh spontan, të një ndërthurjeje metaforash, gjendjesh dhe emocionesh që e rishpikin poezinë në mendjen e lexuesit. Lexuesi e gjen veten duke zbërthyer teknikën e poezisë, njëkohësisht që zbërthen veten. Në këtë pikë poezia duhet lexuar me zë të lartë. Kthehu dhe lexoje edhe një herë, të lutem! Tani mund të vazhdojmë. A po vdes mirë? A e ndien edhe ti si jehon ende në ajër kjo pyetje? Po si mund të jehojë në ajër një pyetje që nuk iu shtrua kurrë atij që po vdes i braktisur? Pamja e leximit të parë, ku një personazh me emër të huaj shkon rrëshqanthi, të tjerë anonimë që parakalojnë me zhurmë, qielli i rënduar nga retë, në sfond një lumë i turbullt, me metaforat e urive që përshkojnë skenën me kosat e tyre vringëllitëse, kjo pamje papritmas shuhet në lexim të dytë. Më duket sikur kam mbetur në një studio të errët radioje. A po vdes mirë? Kjo pyetje në qendër të poezisë, që në lexim të parë veç m’u duk se i shërbente pasqyrimit të idesë së indiferentizmit ndaj vuajtjes, sepse askush nuk e drejtoi, papritmas është ajo që në lexim të dytë, shtyp ON AIR të poezisë. Si kështu?
Leximi i tretë (leximi i mendimit)
Poezia e mirë e shtyn lexuesin pashmangshëm në një lexim të tretë, leximin e mendimit. Poezia nuk është vetëm teknikë dhe fjalë. Poezia është mendim. Poetët e talentuar mbjellin mendime dhe përjetime në ne. Leximi i tretë e ndihmon lexuesin të ftillojë fillin e mendimit të poetit me fillin e mendimit të vet. Isha e bindur se në lexim të tretë, mendimet do më vërtiteshin rreth jetës së vështirë të refugjatëve. Ndërsa përsiatjet më shpien në një kah krejt tjetër. Më qëllon shumë rrallë të lexoj poezi të mirë të angazhuar në shqip. Dhe ky lexim më shtyn ta festoj me një përsiatje të re rreth poezisë dhe takimit në një pikë të boshteve të saj.
Poezia dhe leximi i saj, për fat, në epokën e rrjeteve sociale nuk është më pronë vetëm e banorëve të Olimpit poetik. Olimpi ka zbritur në tokë. Perënditë, kuptohet, pikëllohen, sepse po ngatërrohen me të vdekshmit, vetë të vdekshmit tallen me ata që u duket vetja perëndi, shiu i Zeusit bie mbi të gjithë, detet e poezisë janë mbushur plot e përplot. Për mua ky është një fenomen i natyrshëm. Kam menduar gjithmonë se ne lindim të gjithë poetë, njeriu është një mrekulli më vete, por disa prej nesh e humbin këtë aftësi, sepse nuk e shfrytëzojnë. Është e vërtetë se po bie shi pa pushim, se po “shitet” gjithandej ilaçi i poezisë si në romanin e Shkëlqim Çelës, por kjo nuk e hollon poezinë e mirë. Poezia e mirë është gjithmonë aty ku priten të gjitha boshtet që përbëjnë parakushtet e saj. Vetëm se ne si lexues duhet të mësohemi ta dallojmë. Aty ku priten tre boshte, ndjeshmëria, shpirti i madh dhe forca shprehëse estetike, aty krijohet një poezi që lexuesi e ndien si t’i fliste drejtpërdrejt, nga brenda. Kjo është poezia që e shkokëlon përjetimin molekulë më molekulë, pa frikë, as nga vetvetja as nga turjela e leximit. Aty lind poezia që e shtyn lexuesin të njohë veten më mirë, poezia që e ngre lexuesin një nivel më lart, poezia e mirë, e bukur, ose “poezia e tre boshteve”, nëse më lejohet të shpik një term. Shqipja, për fat, është e pasur me poezi të tilla sot. Poezi që e bëjnë lexuesin të ndihet shpirtlexuar dhe njëkohësisht të kultivuar, edhe pse sinqeriteti pa epitete e cilësime është një fenomen i ri për ne lexuesit e mbrujtur me estetikën e sinqeritetit fals socialist. Dhe kjo është e rëndësishme, poezitë e mira shpirtlexuese na përmirësojnë jetën dhe përjetimin e vetvetes. Shqipja është e pasur, sigurisht, edhe me poezi ku boshtet nuk e gjejnë kurrë njëri-tjetrin, por shkojnë paralel: p.sh. poezi që janë të bukura estetikisht dhe shprehin një ndjenjë të vërtetë, por u mungon shpirtgjanësia (se “shpirtgjerësia” më duket e ngushtë si formë) dhe e lënë lexuesin jashtë. Mirë që bie edhe ky shi, sepse na përmirëson shijen estetike, edhe pse nuk na depërtojnë. Sidoqoftë, në perspektivën e leximit, që të shkrepet poezia e mirë, pika e takimit të boshteve duhet të ndodhë pikërisht brenda leximit. Mandej kemi kategorinë ku hyn kjo poezi që po lexojmë bashkë. Është e rrallë në shqip, sepse kërkon jo vetëm ndjeshmëri, shpirt të madh dhe forcë estetike, por kërkon edhe një variabël plus. Kërkon një bosht të katërt që gjendet kollaj në jetën e përditshme, por që është kaq i vështirë të takojë tre boshtet e tjera në një pikë. Kërkon angazhim shoqëror. Angazhim të sinqertë. Të tillë siç e ndiej te Gentjana Minga, edhe pse nuk di asgjë për biografinë e saj.
Leximi i katërt (leximi i vetes)
Në leximin e katërt lexuesi e njeh mirë poezinë, tashmë. Nëse ka mbërritur deri këtu, e do këtë poezi, e dashuron. Për temën, gjuhën poetike, për mjeshtërinë e realizimit, për fillin e mendimit, por sidomos sepse në leximin e katërt ka për ta ndier poezinë deri në fund, ka për t’ia ndier dehjen, magjinë. Leximi i katërt është leximi i vetes. Kur u bëmë kështu kaq të pamëshirshëm ndaj njëri-tjetrit? A thua mirësia që treguan vendet e pasura ndaj të huajve për një kohë s’ishte veç pasojë e euforisë së fitimit të luftës? Tani ngado që hedh sytë, shoh veç urrejtje për të huajt. Këta të fundit shkojnë dhe mbajnë mbi shpinë fajet e një bote që nuk gjen rehati pa u ndezur flakë. Shkojnë dhe e ndezin flakë me duart e veta. Uritë, si ajo për bukë dhe ajo për dinjitet, dalin e lypin çdo ditë edhe rrugës sime. A po vdes mirë?
