Letërsia nuk është gjë tjetër, veçse një ëndërr e komanduar.
J. L. Borges
Një mbrëmje të vonë, mes një bote të largët ku më kishte kredhur pasazhi i një libri që thoshte se Plutarku tallej me ata që mëtonin se hëna e Athinës ia kalonte asaj të Korintit, m’u mbyllën sytë dhe pashë një nga ëndrrat më të gjata e më çuditshme që mund të shihet ndonjëherë. Unë s’do të bëj gjë tjetër, vetëm do ta riprodhoj:
Në fillim qelqi i dritares së dhomës ku flija u drodh prej pasqyrimit të një drite të bardhë në të kaltër. Në të njëjtën kohë, u dëgjua një murmurimë muzikore, e ngjashme me fëshfëritjen e jargavanëve nëpër stinët e lulëzimit. Ngrita sytë e përhumbur, por në çast më pushtoi një llahtari e papërshkrueshme; në parvazin e dritares ishte ulur hëna. Gjithë duke ndriçuar, ajo përftoi atypëraty trajta njerëzore dhe më vështroi tepër e hutuar. Kështu ne dukeshim të dyja, sikur patëm dalë nga i njëjti ferr.
-Mirëmbrëma!- tha ajo.
Në të vërtetë, pasi më kaloi çasti i parë i tronditjes, unë u mrekullova me atë pamje drite. Mrekullimi filloi të më derdhej duke gurgulluar në shpirt, ndaj, kur desha të përgjigjesha, diç më pengonte.
-Mirë se erdhët! – i thashë me vështirësi.
Jehona e zërit tim u përplas nëpër mure si një kumt i largët.
Ashtu e ulur në dritare, hëna zgjati dorën drejt meje. U ngrita edhe unë e i zgjata dorën për mirësjellje. Përfytyroja se do të rrëqethesha nga e ftohta, por në dorën e saj fërgëllonte një zjarr i ëmbël si dashuria. E kundrova në sy për t’u bindur se trupi dhe shpirti në fund të fundit janë dy realitete që flasin.
– Digjesh, – i thashë.
– Nga trishtimi, – pohoi.
-Trishtimi është gjendje e përhershme në kohët moderne, – iu përgjigja me një shprehje retorike që e kisha lexuar aq e aq herë.
– Për mua çdo kohë është moderne në raport me atë që ikën – tha. – Që nga Herakliti në Antikitet, i cili e koncepton kohën si lumë dhe deri te Borges që në shekullin XX, e quan Zoti tjetër, koha po ajo është. Të parët që ndërtuan një kalendar për të matur kohën qenë hebrenjtë. Jul Qezari donte t’i fiksonte orët dhe ndërtoi edhe ai një kalendar që mban emrin e tij, Kalendari Julian ose i vjetër. Thuhet se shahu i Persisë ngarkoi një poet të madh për të hartuar një kalendar të veçantë, i cili mori emrin kalendari persian. Eshtë pastaj Kalendari gregorian ose i riu e shumë të tjerë. Ndërsa koha dritë është një lloj ëndrre, që endet nëpër univers.
Hëna vazhdoi të fliste, por unë e pashë veten të rrethuar nga një realitet i pakuptueshëm. Po më tërhiqte një forcë që nuk e kisha provuar kurrë : një energji drite ma përshkoi mendjen dhe zemrën si send që bymehet. Nuk e di përse ato çaste mendova kaosin primitiv. Ndjeva lëvizjennatore që më krijonte mundësi ta fshihja në një farë mënyre pështjellimin. Dhe thashë diçka pa lidhje:
-Në një traktat fizike shkruhet se gjithçka është pasojë…
Hëna nuk u kushtoi rëndësi fjalëve të mia, por i hodhi sytë nga unë në formë kërkuese. Mbase donte të mësonte si e kisha pritur fjalën e saj. Me shprehjen time të fytyrës i tregova se ajo që tha ishte e llahtarisht e bukur. Duke e vështruar, hëna m’u duk vashë e re. E tejdukshme si agimi. Dhe lëshonte një rrezatim argjendor.
-Pra, koha në vetvete është iluzion, pavarësisht nga qindra e mijëra llojet e orëve që përdorni ju njerëzit e tokës. Ajo sjell trishtim, trishtiiim.
Fjalën trishtim hëna e përsëriti dhe e zgjati shumë zanoren e fundit. E magjepsur dhe doemos e hutuar nga ato që thoshte, e pyeta:
-Më trego, të lutem, si e kupton që je e trishtuar?
E bëra pyetjen shpejt, se mos e harroja dhe më mbërtheu një ndjesi faji. I isha drejtuar me ti, kur ne kishim fare pak që ishim takuar.
– E kuptoj menjëherë, – tha. – Një erë e ftohtë fryn brenda meje dhe zemra më bëhet akull. Tani nuk e ndiej më parfumin e tokës. As melodinë e valëve ujore, nuk e hetoj dot. Madje algat fosforeshente nuk i përshëndes më. Unë zhytem në thellësi të shpirtit dhe e kuptoj se diçka në mua është shuar. Në kraharorin tim varet shpresa e zhgënjyer. Jeta ime është e papajtueshme me lumturinë. Njëherësh unë jam dhe nuk jam. Shpirti im e ka braktisur trupin. Çfarë jam unë? Në mos, një pasion për vdekjen.
Ajo u ndal një grimëherë, sa për të marrë frymë, pastaj shtoi:
-Trishtimi tek unë ngjitet si batica, thotë…
– Ngrijeni pak zërin, – iu drejtova, – duke mos e fshehur druajtjen që u strehua befas në ndjenjat e mia. Hëna më hodhi një shikim miqësor dhe u përgjigj:
– Por unë flas vetëm me zë të ulët, se dua të më dëgjojnë.
Butësia e zërit të saj fërfërinte nëpër dhomë si një ogur i bardhë. Edhe pse melankolik, muzikaliteti i jepte qartësi mendimit. Sa keq që e ndërpreva dhe nuk e mora vesh emrin e autorit. Por, e kuptova se doja të mësoja sa më shumë. Kjo ishte një anë e re, e panjohur, që nuk e dija se ekzistonte te unë. Kuptohet, isha kureshtare të zbuloja edhe brengën e saj.
Gjithnjë, duke e mbajtur dorën në anën e majtë të kraharorit, hëna tha:
–I trishtuar vjen nga latinishtja tristis. Ka ngjyra të trishtuara, vende të trishtuara, nota të trishtuara. Ka edhe diçka tjetër më të rëndë: sy të trishtuar. Ky është dënim i perceptimit njerëzor. Ai i shndërron sytë në një imazh vajtues që herë duket si gjuhë zjarri që djeg, herë si faqe e zhveshur mali.
Pas këtyre krahasimeve të çartura, ajo heshti. Unë përfytyrova gjëra të copëzuara që rrëzohen së larti, pa zhurmë. Sidomos trupa që ndahen nga shpirti. Kisha etje ta dëgjoja. Mos ishte një engjëll që kishte zbritur në tokë për t’u rrëfyer?! Ajo vazhdoi, duke e ndryshuar paksa tonin:
-Por, kur trishtimi ka zaptuar tërë fytyrën, zemra i ngjet një djerrine që e ka rrahur pa mëshirë era dhe ka mbjellë shkretimin.
Unë u ngrita disi e sëkëlldisur, hapa mirë dritaren tjetër dhe puhiza ma përkëdheli fytyrën. Yjtë lart shkëlqenin. Ne njerëzit e tokës, në të vërtetë, nuk e kuptojmë mirë qiellin, as stinët hënore. Ndaj, duke mos dashur të bëhesha e mërzitshme me pyetje të kota: kur, si, qysh e gjepura të tilla, me të cilat e popullojmë dhe e bëjmë të pakëndshëm planetin tonë, u ula e iu drejtova shkurt:
-Po ju dëgjoj.
Mendova se kështu ishte më mirë dhe e vura theksin te fjala ju. Desha të krijoja me të edhe njëfarë largësie psikologjike, sado që e pata aq zili, sa doja të isha unë hëna në dritare e të kisha të gjitha përparësitë dhe pikëllimin e saj. Dhe sidomos të kisha ndriçim, të isha e paarritshme. Qetë-qetë, si të ishte mësuar me biseda të këtij lloji, ajo m’u drejtua me ti:
-Të ka rënë në dorë një poezi e poetit kinez Su Dung Po, në të cilën flitet për mua ?
Tunda vetëm kryet për të mos e pranuar hapur paditurinë time. Sepse tundja e kokës është shenjë tepër e paqartë. Mohimi që shpreh një pjesë e planetit, është pohim në pjesën tjetër.
– Ai shkruan: “Hëna është varur në degët e shelgut si një merimangë”.
E recitoi këtë varg, pa dëshirë, duke e këngëzuar dhe m’i nguli sytë e kaltër, në të cilët shquhej drita e zgjuarsisë. Zëri i kaloi nga tonet romantike, në një ton të ri patetik:
-Duke e imituar, shumë poetë të tjerë kanë shkruar se hëna qëndron e varur në qiell në një fije merimange; ose thjesht: hëna varet. Dikush tjetër shkruan se hënën e mban një kolltuk i argjendtë, që ndërron vend nëpër qiell. Leopardi më shëmbëllen me një të varur sipër pyllit: E tu pendevi allor su quella selva, thotë ai. Mund të sjell plot shembuj. Ata m’u kujtuan, ndërsa përmes dritares së hapur shihja një libër. Kur u afrova edhe më, dora që mbante librin m’u duk se drithërohej. Kjo ndodh me shpirtrat e trazuar. Paskam një mike, mendova. Ja, pra, përse erdha. Që të flisja me dikë. Isha tepër e pikëlluar. Në disa krahina te ju përdoret shprehja: Si pika e lisit kur pikon. Kështu isha.
Unë u mahnita nga përdorimi i shprehjes, por nuk dita as si t’i thurja lëvdatë dhe as si ta pyesja. Gjithsesi, qëllimin e vizitës së saj nuk e kuptova, ndaj iu përgjigja thjesht:
-Ti je hënë, mund të futesh lehtë nga dritarja dhe mund të thuash çfarë të dojë e bardha zemër.
Pasi shqiptova rrokjen e fundit, më tromaksi ideja e dritares së hapur nëpër natë. Një lloj ankthi, që nuk e kisha provuar më parë, u ul këmbëkryq në një kënd të dhomës si lakuriq i zi. Ajo e hetoi ngurrimin tim dhe foli:
-Një poet i dinastisë kineze të Sungëve të Jugut, në mes të një varke në liqen, përzien qiellin me liqenin e më krahason me një rrotëz akulli që ka mbetur mbi degët e pishave, apo me një pjatë nefriti që pluskon mbi ujë. Ai shkruan: “Hëna e ndritshme më shtyu të pija / I dehur prehem midis luleve / Për mbulesë qiellin / Tokën për nënkresë”. Këto qëmtime i ka bërë një poet francez në poezinë Shtegtimi i metaforave.
Duke shqiptuar fjalën poet, ajo i mbylli paksa sytë dhe një mallëngjim i pangushëllueshëm e hodhi në greminën e harrimit. Unë rrija si e shtangur. Ajri jashtë kishte filluar të lëvizte përsëri. Ndihej shushurima e gjetheve të pemëve që vinte në atë dhomë si frymë paqësore e gjithësisë. Por, megjithatë, bashkë me idenë e qetësisë së hapësirave pa anë, jo rrallë është e pranishme edhe lemeria e një fundi të papritur. Unë ruhesha të mos e dëfteja me fytyrën time se më kishte mbërthyer frika e natës.
Mes heshtjes, si të zgjohej nga një gjumë i rëndë, hëna tha:
-Në poemën Duke ëndërruar poetin Li-Bo, shkruhet se Hëna po vdiste mbi çati. Ngjyrën time e kanë krahasuar edhe me ngjyrën e rërës në shkretëtirën e pafundme. Ka shumë raste të tjera që nuk dua t’i rikujtoj, se ligështohem.
-Mua më pëlqejnë këto metafora dhe krahasime,- thashë.
Fola dhe zëri m’u duk ndryshe, gati si i një fëmije. Është e pabesueshme, por jo më larg se atë pasdite, kisha kopjuar nga një revistë letrare: “Në vjeshtë, kur pluhur drite derdh hëna”, shkruar në vitin 1220 nga një murg. Po aty ishin disa vargje të një murgu tjetër, që, duke shpjeguar zanafillën e një poezie, shkruante se “hëna e lau borën me dritë e bardhësi” dhe se “shpirti është i mbushur me dritë”. Ai e mbyllte poemën me fjalët: “O hënë e ndritshme!” Fjalën e ndritshme e përsëriste njëmbëdhjetë herë. Gjithsesi, nuk gjeta guxim të flisja për këtë rastësi fatlumur. Ajo i kuptonte mirë këto gjendje, sepse tha:
-Te Balada e Kostandinit, Kostandini i vdekur kalëron me Doruntinën nën dritën time. Por unë ndriçoj edhe të gjallët. Gjergji, princi i Kastriotëve nën dritën time kapërceu fusha e male me trimat e tij, si të fluturonte për t’u kthyer në Krujë. Gjithçka tjetër flinte. Dëgjohej vetëm troku i kuajve nëpër natë. Ishte si një ëndërr e bukur dhe si një zgjim që vazhdon bukurinë e ëndrrës. Ai duhet të jetë për ju drita dhe koha që bashkohen në një. E sjell ndër mend si tani atë natë të largët. Fytyra e hijshme e Gjergjit ishte pushtuar nga magjia e lirisë!
Unë mbeta gojëkyçur. Ajo bisedë po më joshte. Përmendja e princit Gjergj më ndolli një krenari të pamasë për të lidhur fort të tashmen dhe të shkuarën. Befas u përtëriva me një vrull dhe forcë rinore. E kundrova hënën pa folur. Ajo e ruante në mënyrë të saktë fillin e mendimit të saj të mëhershëm:
-Poezitë më të bukura nën dritën time janë shkruar. Serenadat nën hënë këndohen. Dashuritë e mëdha netëve me hënë janë shpallur. Zhënievra nën dritën time e detyron Lansëlotin të kalojë provat e dashurisë, që, sipas kodit kalorsiak janë mizore. Tristani dhe Izolta të ndriçuar nga rrezet e mia, e kuptojnë se sytë e tyre fshehin dashurinë më të kobshme dhe duke shikuar nga unë, e japin frymën e tyre të fundit…
Kur pushoi, një psherëtimë e thellë ia lëkundi trupin mjegullor. Fjalët e saj ngjasonin si perla gjerdani në sfondin e zi të natës. Unë nuk po e ftilloja dot: isha e mrekulluar apo e tmerruar nga gjithë ajo stuhi dijesh? Sidoqoftë, në ato që thoshte hëna, më bëri përshtypje një vuajtje e rëndë. Dhe në mënyrë të vetëdijshme iu drejtova me ti, dhembshurisht, por guximtare:
-Përse je kaq e pikëlluar? Kur je lart në qiell ti vetëm rrezëllon. Atlasi i hënës të tregon sikur lahesh në dritë të kaltëreme. Fytyra jote shfaqet gjithnjë mospërfillëse, madhështore, si e dalë drejt e nga bota nistore.
– Është iluzion optik, – tha. – Po të më soditësh me kujdes, unë kam male dhimbjesh në trup. Të gjithë pishtarët janë fikur në shpirtin tim. Horizontet e mia i ka mbuluar vetmia. Më duket se jetoj gjithnjë mes mureve të larta të heshtjes. Dua të dal nga errësira e të hyj në dritë, por s’mundem. Shpesh herë më pushton një dëshirë për të vdekur.
Hëna ra në mendime, ndërsa unë mora zemër e fola:
-Poeti Naim Frashëri te libri Tehajjulat, që shkroi në persisht, e që përkthehet Ëndërrimet, një poemë të gjatë ta kushton ty. Ai shkruan se mendja e njeriut gjen kthjelltësi nga drita që hedh hëna. Të quan “vashë të qiellit plot nur e stoli”, frymëzim për vjershëtorët. Edhe në poemën Qielli të këtij libri, shumë vargje ty të kushtohen.
Këtë e dija saktë, por vura dorën në ballë për t’u siguruar. Në mënyrë që t’ia largoja sa më shpejt arsyetimet e zymta, shtova:
-Një legjendë jona për princin Gjergj thotë: “Në qiell kishin dalë në mes të ditës tri hëna që ndrinin më fort se dielli”.
Pasi dëgjoi këto, mund të thoshe se sytë e saj u shndërruan në dy burime të fuqishme drite. Ishte tepër narsisik si veprim, por përligjej me rënien e saj psikologjike. E menduar, ajo tha:
-Mirë, por në disa këngë folklorike “hënë e përgjakur”, shqiptohet sikur kjo të jetë cilësi e qenësishme imja. Ky nuk është portreti im i vërtetë. Ndërsa «hëna e plagosur » e zbut paksa këtë ide...
Unë doja të shtoja diçka, por ajo foli:
– Ndërsa një roman i Mesjetës më ka detyruar ta përqeshja pa keqardhje. Një nga personazhet e tij kujton se është duke fluturuar në ajër e ndodhet aq afër me trupin tim, sa po të zgjaste dorën, mund të më prekte. Një tjetër personazh aty trillon haptazi duke thënë: “Unë jam Kalorësi i Hënës së Bardhë”. Madje rrëfimet për mua shkojnë deri atje, sa dikush shkruan se djalli e vodhi hënën dhe e futi në xhep si hajdut. Mbase e ke lexuar një tregim, në të cilin një personazh thotë: “Unë i qesha hënës”. Eshtë një njeri që ka mbetur në mes të borës në kërkim të dashurisë së humbur dhe ironizon, sikur unë të isha shkaktare e tragjedisë së tij.
*
Hëna e kishte ndalur rrëfimin. E pikasja kur mbushej me frymë në mënyrë jo ritmike, megjithatë kujtesa e saj punonte vërtet si ndonjë aparat astronomik. Ktheva kryet për t’u parë në qelqin e dritares dhe vetja m’u duk e shpërfytyruar. Nuk e di përse më zaptoi një ligështim i madh. Nga sa tha hëna, u binda se jeta jonë e tokës, ishte errësirë. A kisha unë të kaluar, apo e gjithë jeta ime ishte pa kuptim?
-Hënë, të lutem vazhdo, – i thashë me një zë që shprehte përunjësi, sepse ajo mund të largohej papritur, ashtu si kishte ardhur.
– Rendi i gjërave është i lidhur me gjithçka që e përfton gjallërinë nga lëvizjet në gjithësi. Mua më përdorin shumë sidomos në ëndrra. Ja si thuhet në njërën prej tyre: “Një mace e zezë vraponte me një hënë midis dhëmbëve.»
Ajo heshti pak, si të kërkonte fakte të tjera, pastaj shtoi:
-Edhe shën Antonit i dukem si një copë akulli përsosurisht e rrumbullakët, mbushur me dritë të ngurtë. Dante Alighieri thotë: «Hana ngjante si kovë e ndezun flakë ndër qiejt…»
Kur nisi të citonte emra, vargje e fraza që i dëgjoja për herë të parë, unë mora qëndrimin e njeriut që nuk ka si të mbrohet nga padituria e vet. Mos po i ngjaja letrës së bardhë, në të cilën nis të shkruhet nga e para? Relievi malor tutje në largësi që pasqyrohej në qelqin e dritares si pikturë me bojëra uji, herë zmadhohej e herë zvogëlohej. Nata po mbruhej me heshtje.
-Ka edhe më, – vazhdoi. – Fëmijët e tokës më pandehin balonë. Është njëlloj si të mos ekzistosh. Njerëzit më kanë quajtur edhe Flamuri i bardhë i natës, kinse më kanë përkëdhelur.
Tunda kokën disi e pezmatuar. Ajo më drejtoi një buzëqeshje të mezidukshme, nga ato që shprehin mirëkuptim.
-Këtë gjë nuk e kam dashur, sepse flamuri i bardhë është shenjë dorëzimi.
Biseda e hënës sa vinte dhe bëhej prekëse.
-Por mund të tregoj edhe një gjë që më ka lënë mbresa të pashlyeshme. Para ca kohësh, në një muzg fluror bjeshkësh, një djalth me emër ylli i thoshte mëmës që t’ia jepte hënën në dorë si dhuratë. Kërkesa vinte gjer tek unë në formë lutjeje. Fjala e atij fëmije ishte si zgjimi i një shpirti profetik. Sytë i kishte të mëdhenj, plot shkëlqim dhe zërin e kishte shpirtëror. “Do të bëhet artist”, mendova. Ishte tepër mallëngjyese.
Hëna më hodhi një vështrim pyetës. Unë doja të mësoja se çfarë kishte parasysh ajo kur thoshte “para ca kohësh”, por hoqa dorë nga një pyetje që mund të përfundonte në grackë sofiste. Pastaj ajo mund të rrëfente pjesë të jetëve mbi tokë. Dhe pjesë të jetës sime. Pikërisht këtë gjë nuk e pëlqeja. Ndërkohë bëra gati për të recituar tri vargje popullore, që të fshehura diku në një qoshe të trurit tim, ia behën në kohën e duhur. Duke nxituar, ata u futën nëpër labirintet e ndërlikuara të kujtesës. Mezi e mbërtheva njërin prej tyre:
–Ndrinin si bora nën hënë!
-Sa bukur! Ka ritëm. Ka melodi, – tha.
Kënaqësia e saj më nxiti t’i drejtohesha sërishmi me ti.
-Këtu në tokë emrin tënd ua vënë vajzave. Hëna, Hane, Hanë.
Ajo më pa e çmeritur. Me siguri nuk e dinte. Desha t’i thosha se edhe mëmën time Hëna e quajnë, por mund të tingëllonte si e qëllimshme, prandaj vazhdova qetë-qetë idenë e nisur:
-Edhe dita e hënë prej teje quhet e tillë. Kam lexuar se tërheqja jote shkakton fenomene të jashtëzakonshme në oqean. Ti përtërihesh çdo 28 ditë dhe kjo kohë është masë e veçantë për gratë e sidomos për çupëlinat që kapërcejnë fëmijërinë dhe nisin moshën e dhimbshme të pjekurisë. Mëpastaj ato quhen detyrimisht zonjusha.
Këto ishin disa njohuri nga leximet, por mua m’u rrit besimi dhe shtova:
-Shkencëtarët të quajnë satelit të Tokës që e merr dritën nga Dielli. E vërtetë është?
Mirë që nuk thashë: që ia vjedh dritën diellit. Fjalën «vjedh» e përdorte një shkencëtar i ri amerikan, në një revistë të kohëve të fundit.
Në fytyrën e saj u vizatua një shprehje ngurrimi:
-Si mund ta di të vërtetën time? Askush s’ia ka arritur.
-Këtu në tokë ekzistojnë shprehjet: Disku i hënës. Hënë e plotë. Hënë e re. Drapri i hënës. Hënëza. Dritë hëne dhe shumë të tjera.
E shmanga me kujdes shprehjen Hënë e ngrënë, se m’u ngjeth mishtë, por kur e diktova se hëna po më vëzhgonte me një kureshtje të sinqertë, fola pa drojë:
-Nuk mungojnë as shprehjet: Është i përhënur, domethënë i paqëndrueshëm, tekanjoz. Kërkon apo Premton hënën, pra të pamundurën. Ose: Është me hënë të keqe, domethënë, i zemëruar pa shkak.
Për shprehjen Është i përhënur, unë i fsheha shpjegimin që thotë se njeriu, i cili bie nën ndikimet e hënës, është përgjithësisht jashtë realitetit dhe ka faza çmendurie.
-Njerëzit e kohës tënde janë të lirë të mendojnë ç’të duan, por sufistët persianë kanë shkruar se prej hënës gjaku i njeriut merr freskinë, – tha ajo me ton paksa të mëritur.
-Pa hënë s’do të kishte jetë mbi tokë, – nxitova unë të ndreqja gabimin duke menduar se e kisha tepruar me ngjyrimet negative. Dhe m’u kujtua një shprehje me ton pozitiv:
–Fytyra si hënë, thonë për një fytyrë të bukur që shkëlqen nga rinia.
Unë përpiqesha ta sillja në humor që të vazhdonte bisedën e nisur dhe i rrëfeva një përrallëz të moçme:
–Në një kohë shumë të largët nuk ekzistonin as hëna dhe as yjtë. Kishte vetëm një diell të madh, tepër të madh, aq afër Tokës sa nxehtësia që lëshonte, ishte e padurueshme. Atëherë një gjahtar trim rrëmbeu harkun, vuri shigjetën më të fortë dhe e gjuajti diellin me një fuqi të atillë, sa ai shpërtheu menjëherë. Xixat fluturuan në të katër anët dhe u transformuan në cifla: më e madhja u bë hënë, të tjerat u bënë yj.
Pas kësaj fytyra e hënës përftoi sërish magji. Ajo po jetonte një nga ato përpunimet e brendshme, që përmes një mrekullie të errët flasin për ekzistencën dhe për elementet e vëzhgimit të përjetshëm…
*
Duke e lënë hënën në botën e saj hënore, e hodha vështrimin jashtë. Në hapësirën e pafundme ndihej hapi i shpejtë i natës që binte mbi gjysmëbotë. Me sytë e mendjes po shihja një agim të largët, zjarrin e tij që përhapej i furishëm e gazmor. Një korije dhe hijet e saj të freskëta. Dëgjoja zhurmërimën e një lumi malor që rrjedh për teposhtë sikur këndon. Pastaj, në mes të një lëndine u lartësua një altar në formën e një libri. Çfarë bote ishte ajo që shfaqej para syve të mi?
Kur e ktheva kryet sërish nga hëna, ajo e ruante ende ngazëllimin. Duke besuar se bashkëbisedimi ynë duhej ushqyer, unë citova një fjalë të urtë:
–Fëmija pa nënë, si nata pa hënë.
-Oh, qenka e rrallë, – ma preu fjalën ajo.
Nga balli i lëmuar, gjer te mjekra e vogël, që e kishte si një figurinë rrethore gjeometrike, filloi t’i binte një nur i jashtëzakonshëm. Kur buzëqeshi, përngjasonte me ato lulet e natës që çelin para dritares së një shtëpie të vogël fshati duke dëshmuar heshturazi për atë që është njëkohësisht e thjeshtë dhe e hirshme.
-Thuhet edhe Vit hënor, sipas kalendarit arab. Peizazh hënor. Apo Fytyrë e zbehtë hënore për një foshnjë që jep shpirt…
Këto, merret vesh, i lexoja në një fjalor, por ajo befas nxori një pasthirrmë mospëlqimi:
-Oh, jooo!
Pastaj mbështeti kokën mbi dorën e majtë dhe humbi në mendime. Brenda syve i rridhte një hidhërim i pashërueshëm si krojet e turbullta të dimrit. Melankolia, të cilës nuk i kisha vënë aq rëndësi në fillim, po nderej tani kudo si një cipëz e hirtë. E kisha parë sa herë në rininë time hënën dhe e krahasoja me një pasqyrëz argjendi midis yjve. Duke ndritur horizontin, ajo e bënte mjedisin të njohur, të afërt, frymëzues. Ishte vërtet diçka e pashpjegueshme. Doje t’i drejtoheshe, t‘i flisje, t’i tregoje sekretet. Mistikët thonë se këtë veti e kanë gjërat sublime.
Tani e kuptova se edhe ajo kishte brengat e saj.
-Zambakëve të bardhë u thonë edhe hënë uji, – thashë për ta gjallëruar bisedën.
-Hënë uji?!
Ajo e përsëriti pas meje, me një ton që shprehte mahnitje, pastaj priti që të më dëgjonte sërish. Mua më erdhën papritmas në kokë disa mendime të kthjellëta:
-Vasha bukurinë hënës ia zbulon. Madje një këngë popullore e hershme thotë: Vasha hënë e djali yll. Ose: E kishte ballin si hënë. Ose: Hëna i kish mbirë në faqe. Ose edhe: Si hëna që shndrit në pyll… Ju e dini që nën hënë këndon bilbili, – e përfundova unë frazën dhe pata një ngurrim të beftë duke menduar se kisha folur shumë.
-Bilbili vdes duke kënduar për dashurinë. Një poet i ka kushtuar një odë dramatike,- tha ajo.
Ndërkohë që përpiqesha të gjeja emrin e poetit, hëna foli sërish:
–Rêveur lunaire. Të pëlqen? Në gjuhën tuaj do të thotë Ëndërrues hënor. Ndërsa coeur lunaire në shqip është një fjalë e vetme: zemërhënor.
-Mund t’i përsëritni pak njëherë shqip dhe pastaj frëngjisht? – i thashë.
Ajo i përsëriti ato fjalë në të dyja gjuhët, me një shqipe dhe një frëngjishte aq të kulluar e melodioze, sa mund të thoshe se kishte ardhur njëkohësisht nga Tirana e Re dhe nga Lagjja Latine e Parisit.
Në fytyrën time mund të shihje lumturim të çastit, por zhgënjimi i njeriut që e kupton se në çfarë cektine është zvarritur mendja e tij deri atë çast, ishte i madh. Pastaj me një zë që luhatej, si të kisha dhimbje, e pyeta:
-Ku i keni mësuar të gjitha këto?
Hënës mbase iu duk pa vend kjo pyetje, por u përgjigj:
-Kam filluar që në Greqinë e lashtë me studimet në “Akademinë e hënës”, themeluar nga Platoni. Por, fillimisht u njoha me mitologjinë. Grekët e lashtë më kanë shenjtëruar. Kisha tempuj të panumërt. Ata më kanë mishëruar me emrin e perëndeshës Artemis. Edhe romakët më mishëruan pastaj te perëndesha Dianë. Të pashpjegueshme jepen marrëdhëniet e këtyre perëndeshave të gjahut me mua. Ato paraqiten me hark e me shigjetë, të rrethuara me nimfa dhe me dritë, ku krahas dëshirës së virgjërisë, shprehet hakmarrja dhe mizoria. Drurët e pyjeve ku shkojnë për gjah Artemisi dhe Diana, qarkohen nga bishat. Përse e lidhin njerëzit praninë e këtyre egërsirave me ekzistencën time?
Nuk dija ç’të thosha. Diku pata lexuar se hëna i vjen ndonjëherë dheut më pranë e i bën njerëzit të marrë. Madje një legjendë orientale thotë se hëna i tremb nënat e reja aq shumë kur i gjen natën të përgjumura, sa u ikën qumështi. Në mitologji thuhet se Moirat, hyjneshat që tjerrin fatin, janë hyjni hënore. Doemos, këto m’u dukën të ashpra për një bisedë miqësore. Pranda doja ta befasoja me titullin Histori komike e shteteve dhe e perandorive të Hënës dhe përsëri hoqa dorë. Fjala komike nuk shkonte. Duke qenë se hëna ishte perëndesha më e rëndësishme e popujve paganë, i kujtova:
-Popujt paganë ishin adhuruesit e tu të mëdhenj.
Ajo tha disa gjëra që ishin fare të panjohura për mua. Dijet e saj ishin kozmike. Pikërisht atë çast ndodhi diçka e paimagjinueshme. Në të djathtën time, u shfaq një ekran i kaltër, si iris i zmadhuar. Fillimisht në sipërfaqen e tij u ravijëzuan një seri njollash të errëta, të cilat u zhdukën. Pastaj doli një ngjyrë e verdhë, në portokalli, mbi të cilën ishte shkruar diçka me bojë të zezë, të shndritshme. U përqendrova dhe pashë pika, vija, numra.
Kur ula kokën, figurat e ekranit ishin stampuar edhe në faqen e fletores së hapur. Ekrani u shua pas një çasti dhe unë mbeta e çoroditur. Hëna më sqaroi se ishin numrat maya. Mesa duket edhe nga ana e hënës ekrani punonte po njësoj. Kur u ndez sërish, ai zuri të pasqyronte shkronja që duke u kryqëzuar në mënyrë vertikale dhe horizontale, përfundonin në fjalë të shumëkuptimshme, në vargje poetikë, në sentenca që lëviznin pa pushim. Kështu mbase shfaqet krijimi, në forma ikanake e të stuhishme. Duke e menduar atë dhomë që ndodhej në një kënd të zakonshëm e të parëndësishëm të asaj që quhet botë, unë ndjeva marramendje. Dhe i ngula sytë në një pikë të pacaktuar. Hëna, mes këtyre çasteve shumë vendimtare për jetën time, vazhdoi:
– Në Peru njoha qyetërimin inkas dhe një qendër të famshme arkeologjike parainkase. Pashë qytetin me tarraca në mal. Arkitektura inkase është e madhërishme. Inka është emri i njërit prej themeluesve të perandorisë. Feja e tyre ishte dielli. Në sytë e inkasve majat e maleve me borë nuk ishin thjesht male, por zota diellorë. Sipas tyre, ai që udhëton, mund të hyjë në kontakt me hyjnitë.
Ekrani u ndriçua dhe në të u shkrua me shkronja shtypi:
FAC SAPIAS ET LIBER ERIS
Përkthimi në gjuhën shqipe nuk u vendos menjëherë pas thënies latine, por unë u lehtësova. Dihet se në gjuhën e bukur të mëmës, fjala peshon më shumë. Edhe hëna shqip fliste. Por si? Ku e kishte mësuar? Ajo që thoshte, nganjëherë merrte trajtat e një leksioni, ndaj gjeta rastin të përhumbesha sërish në përfytyrimet e mia.
“Gilgameshi në kërkim të pavdekësisë i falet hënës.”
Kjo frazë u shkrua në ekran dhe në fletoren time me shkronja të stilizuara. Hëna vazhdonte kuvendin. Duke e dëgjuar, bindeshe përherë e më tepër se ajo kishte një aftësi të rrallë të ishte e shpenguar dhe pa paragjykime, sikur të gjendej në strehën më të sigurt të ligjërimit. Ajo ma hodhi shikimin për të kuptuar nëse po e dëgjoja…
*
Ekrani shkëlqeu nga një dritë e blertë dhe pastaj u shfaqën numra, formula dhe simbole që rrezatonin bukuri me format e tyre të përkryrera e me rrënjët katrore magjike. Ato ndenjën gjatë në ekran, dhe unë për herë të parë gjatë asaj nate, dremita. Kur hapa sytë, për çudi fletët e fletores ishin gjithë formula e simbole si ekrani.
Unë vështroja fletët e fletores si e topitur ndërkohë që në ekran doli një aktor. Nuk mund të mendoja ndryshe, se ai kishte veshje skenike, u vendos në qendër dhe recitoi:
“Vargu i ditëve të hirta sjell mjerim në botë. « Lègue-nous de ne pas mourir désespéré ». Dashuria është balonë që ngjitet në qiell. Një zog fluturon tej qelqit të dritares si përfytyrim. Go 1 v.i. (past went; p.p. gone /gon/), walk, travel, proced … Bota merr ngjyrimin e asaj që themi. Frymëzimi është burim i shenjtë. Sous le pont Mirabeau coule la Seine. Ujërat e thella janë të kthjellëta. Im Anfang war die Tat. To a child dancing in the wind. El madrigal triste de los ojos azules…Pasqyrimet ngjyrë vjollcë sjellin fatkeqësi. Fytyra e butë ka vështrim ëndërrues. Übersetzerhaus Looren. Lopët i hanë lulet. Ombra odorata. Mbi tokë ka zbritur errësira. Sa keq që njeriu shmanget nga qëllimet e mira. Puna e imët është e mundimshme. Se questo è un uomo. Sa më i lartë të jetë lisi, aq më shumë e rrahin erërat…”
Ekrani e rrotullua e dha portrete grash, të pikturuara me stile të ndryshme. Poshtë tyre shkruhej sipas përkatësisë: grua e bukur, grua fatale, grua e fortë, grua e padukshme… Kishte pastaj trupa me forma të pakuptueshme, që sa shfaqeshin, zhdukeshin. Kishte odaliska. Një kimerë ishte e tëra në dritëhije, i dallohej vetëm koka dhe gjoksi si e një luani. Pas kësaj, ca ravijëzime tregonin për historinë e ngathët të metamorfozave. Sirenat që donin të rrëmbenin të folurën e Uliksit, dilnin e futeshin në një oqean që bëhej kristalor nga çdo lëvizje.
Në mënyrë të beftë unë recitova një varg ku përmendej hëna:
– Kudo është Bukuria / në qiej, në dhe, në hënë.
Në ekran u shkrua: Guri i hënës; Moonstone; Pierre de lune; Mons lunae; Luneville…
Pjesë e shkëputur nga romani
Vetëvrasja e hënës, Botimet Erik, 2015.
