Vështrim mbi poezinë “Të dëbuemit”
Frederik Rreshpja, një nga poetët më të shquar shqiptarë, në poezinë “Të dëbuemit” sjell një dëshmi artistike të fuqishme mbi dhimbjen dhe traumën kolektive të një periudhe të errët në historinë shqiptare. Kjo poezi, që duhet të kuptohet në kuadrin e rrethanave historike dhe politike të çerekut të parë të shekullit XX, i referohet shpërnguljes masive të shqiptarëve nga Kosova drejt Turqisë, procesit të dhimbshëm dhe të imponuar nga faktorë të jashtëm. Përmes një gjuhe të thjeshtë, por të ngarkuar me ndjenja të thella, Rreshpja paraqet tragjedinë e një populli që detyrohet ta lërë pas atdheun dhe të shtegtojë drejt të panjohurës. E gjithë poezia shpërfaq pamundësinë e individit dhe kolektivit për ta ndërruar realitetin. Tashmë asgjë nuk mund të kthehet mbrapa dhe ikja nga vendi mbetet opsioni i vetëm. Subjekti lirik flet nën petkun e të gjithë kosovarëve që shpërnguleshin, me ç’rast identifikohet në shumës me “ne” dhe jo “unë”: ne mbetëm pa atdhe!
Konteksti historik i poezisë dhe rrafshi ideotematik
Shpërngulja e shqiptarëve nga trojet e tyre, një dukuri e përsëritur në histori, paraqet një ndër pjesët më tragjike që ka përjetuar kombi shqiptar. Në fillimet e shekullit XX, shqiptarët e Kosovës u përballën me politika shtypëse dhe diskriminuese nga regjimi serb, që synonte ta dobësonte identitetin e tyre kombëtar dhe të rrallonte popullsinë shqiptare në këto territore. Kjo periudhë u karakterizua nga dëbime masive, shpronësime dhe shpërngulje të detyruara përmes forcës së armëve. Shpërngulja drejt Turqisë, një vend që konsiderohej më i sigurt, u bë një zgjidhje e dhimbshme dhe e detyruar për shumë shqiptarë. Pikërisht ky proces tragjik bëhet lajtmotivi i poezisë së Rreshpjes.
Në poezinë “Të dëbuemit”, Rreshpja pasqyron ndjenjat e një kolektivi të zhveshur nga e drejta për të jetuar në tokën e vet. Vargu i parë, “Tëmir u pafshim, Kosovë! Ne mbetëm pa atdhe!”, përcjell një ndarje të dhimbshme, një lamtumirë që nuk është vetëm fizike, por edhe shpirtërore. Ky varg sintetizon një nga temat kryesore të poezisë: humbjen e atdheut si pasojë e forcave që tejkalojnë fuqinë e individit dhe të kolektivit. Subjekti lirik identifikohet me gjithë shqiptarët e shpërngulur, duke përdorur përemrin “ne”, që nënkupton përfshirjen e të gjithëve në këtë fat tragjik.
Qysh në strofat e para të poezisë, përmes një gjuhe pa ngarkesa të mëdha figurative, paraqitet një grup njerëzish (kosovarë) që nuk kanë një destinacion të caktuar, detyrohen të mbesin endacakë, pa atdhe, duke u endur nëpër botë për të gjetur një strehë:
Tëmir u pafshim, Kosovë! ne mbetëm pa atdhe!
Si era e madhe, si zogjtë shtegtarë.
Endemi kaltërsive,
Mes ujnave të hueja, pa shtëpi, pa shpresë, pa cak.
(E, megjithatë, na thonë që vemi ndër shpijat tona!)
Heu! Po atje s’na pret askush. Nuk kemi
As të gjallë, as të vdekun atje,
Tëmir u pafshim Kosovë! ne mbetëm pa atdhe. [1]
Në poezi nuk kemi të bëjmë me heronj, madhështi etj., përkundrazi poezia paraqet në mënyrë të drejtpërdrejtë realitetin e kohës, pafuqinë për ta mbrojtur atdheun dhe për t’iu shmangur shpërnguljes.
Pamundësia për ta ndërruar realitetin
Në poezinë e Rreshpjes, ndjenja e pafuqisë është e pranishme në çdo varg. Ajo shpërfaqet përmes përshkrimeve të gjendjes së endacakëve, që nuk kanë një destinacion të qartë dhe që ndihen të huaj në çdo vend. Shprehjet “Endemi kaltërsive, mes ujnave të hueja, pa shtëpi, pa shpresë, pa cak” e bëjnë të qartë gjendjen e mjerueshme të shqiptarëve të shpërngulur. Ata janë si zogj shtegtarë që nuk mund të gjejnë një strehë të përhershme, duke u përballur me një ndjenjë të thellë humbjeje dhe pasigurie.
Në këtë aspekt, poezia flet jo vetëm për një realitet historik, por edhe për një gjendje universale të refugjatit, që humbet identitetin dhe ndjenjën e përkatësisë. Përmes kësaj, Rreshpja i fton lexuesit të reflektojnë mbi padrejtësinë dhe dhimbjen që sjell shpërngulja me detyrim.
Figura poetike dhe stili
Në aspektin stilistik, poezia shquhet për një gjuhë të drejtpërdrejtë, që pasqyron realitetin e hidhur pa përdorur ngarkesa të mëdha figurative. Megjithatë, Rreshpja nuk e shmang krejtësisht përdorimin e figurave stilistike, të cilat shfaqen kryesisht në dy strofat e mesme. Përmes fjalëce si qielli dhe pulëbardhat apo përshkrimit të detit pranë Turqisë, poeti krijon imazhe që pasqyrojnë udhëtimin fizik dhe shpirtëror të të dëbuarve.
Këto imazhe e përforcojnë dhimbjen e largimit dhe të humbjes. Vendi i ri nuk është një strehë e ngrohtë, por një vend i ftohtë dhe i huaj, ku të shpërngulurit nuk njihen dhe nuk priten nga askush.
Simbolika e “plakut” dhe dimensioni optimist
Dy strofat e fundit, që janë përmbyllëse të poezisë, kanë karakter optimist dhe rrëqethës njëkohësisht. Ndonëse të rinjtë kishin humbur shpresën në lidhje me atdheun, në mes tyre flet me gjuhë të zjarrtë “plaku” që simbolizon të vjetrën, identitetin e shqiptarëve. Ai, ndër të tjera, të rinjve ua përkujton qiellin shqiptar, dheun, malet, këngët që duhet patjetër të mbesin të ngulitura thellë në zemër, ndonëse janë larg tyre fizikisht. Optimizmi shfaqet edhe në fund kur parafytyrohet që gjithçka me kohë do t’u kthehet shqiptarëve dhe se realiteti e identiteti (heronjtë, gjuha etj.) nuk mund të shpartallohen nga armiku asnjëherë.
Një ditë do jenë tonat kasollet, përmendoret,
Heronjt që anmiku don me na i rivra.
Ne na dëbuen nga vatrat po nuk na i marrin dot
As këngët as të nesërmen,
As të vdekurit tanë, o Ali Pasha![2]
Poezia përmbyllet me vargje që përçojnë shpresë dhe optimizëm. Edhe pse shqiptarët janë dëbuar nga trojet e tyre, poeti thekson se askush nuk mund t’u marrë këngët, kujtimet dhe ëndrrat për një të ardhme më të mirë. Ky mesazh flet për një qëndresë të brendshme dhe një besim të thellë se e drejta dhe liria do të triumfojnë. Strofa e fundit i kthen lexuesit në një reflektim mbi përhershmërinë e shpirtit shqiptar, që nuk mund të shkatërrohet nga asnjë forcë e jashtme.
Struktura dhe mesazhi universal i poezisë
Poezia është e ndërtuar në gjashtë strofa asimetrike, ku çdo strofë bart një ngarkesë emocionale të veçantë. Fillimi është i errët dhe i dhimbshëm, duke pasqyruar ndarjen dhe humbjen, ndërsa fundi është më optimist dhe ngushëllues. Kjo strukturë ndihmon në krijimin e një lloj lëvizjeje nga dëshpërimi drejt shpresës, duke i lënë lexuesit një ndjenjë të thellë emocionale dhe një mesazh për të ardhmen.
“Të dëbuemit” nuk është thjesht një poezi për historinë shqiptare; ajo është një thirrje universale për njerëzimin, duke theksuar padrejtësinë dhe shpërnguljen me forcë. Përmes kësaj poezie, Rreshpja i jep zë të gjithë atyre që janë ndjerë të braktisur, të huaj dhe të privuar nga e drejta për të jetuar në tokën e tyre. Kjo poezi mbetet një testament i fuqisë së artit për të pasqyruar dhimbjen dhe për të ngjallur shpresën.
Frederik Rreshpja, përmes poezisë “Të dëbuemit”, arrin të krijojë një lidhje të fuqishme emocionale midis lexuesit dhe historisë së shqiptarëve të Kosovës. Poezia jo vetëm që pasqyron një realitet të dhimbshëm, por gjithashtu i frymëzon lexuesit me një ndjenjë të fortë rezistence dhe shprese. Në këtë mënyrë, “Të dëbuemit” mbetet një nga poezitë më të bukura dhe më domethënëse të letërsisë shqipe, një poezi që do të vazhdojë të frymëzojë breza të tërë me mesazhin e saj për drejtësi, identitet dhe shpresë.
[1] Frederik Rreshpja: Duke kërkuar Itakën, Princi, Tiranë, 2016, f. 67.
[2] Po aty, f. 67.
