Ardhja në letrat shqipe e një autori origjinal si Fate Velaj është një ngjarje letrare, një risi e papritur dhe e gëzueshme për lexuesit. Kemi të bëjmë me një autor tejet të veçantë, ndryshe në gjithçka, me një gamë të gjerë larushmërie përthithëse, plot freski dhe stil rrëfimtar të magjishëm. Gjuha e shkrifët e plot kolorit e këtij autori është një grishje për lexim që duhet përshëndetur nxehtësisht”.
– Ismail Kadare
A.D.: Nga Vjena ku shërbeni si ambasador i Republikës së Shqipërisë, dhatë lajmin se është botuar romani juaj më i ri, “Mossanga”, ku nëpërmjet thyerjes së asaj çfarë ishte e natyrshme në Shqipërinë Socialiste, përshkruani në detaje botëkuptimin e vendit përballë asaj që vjen si e re. Është shumë interesant se kjo “e re” ndërton një raport të ndërsjellë me atë që ne si lexues e njohim, por për të mbetet “e panjohur”. Është një qytet i cili synon të njohë “të renë” dhe vetë “e reja” që synon të njohë qytetin, aq sa në fund, identifikohet me të. Në këtë fill të hollë krijohet tensioni i një vepre realiste, ku fictoni gërshetohet me realitetin aq sa kufijtë bëhen përherë e më të paqartë dhe shumë lehtësisht, njëri ja zë vendin tjetrit. Pse kjo histori, ndër më të hershmet të përjetuara nga ju, u rrëfye kaq vonë? Po të ktheheni pas, çfarë ndryshimesh mendoni të ketë përjetuar brenda kujtesës tuaj?
F.V.: Zanafilla për të shkruar këtë roman (është romani i pestë i shkruar nga unë në 7 vite, përpos botimesh të tjera) nisi në vitin 2015, kur në facebook lexova për vdekjen në Bruksel të një kongolezi që kishte jetuar në Vlorë. Mu ngallën aq shpejt kujtimet, saqë ngjarja zinte ngjarjen.
Nuk kisha mbushur ende 14 vjeç, kur ata, kongolezët u larguan nga Vlora për në Tiranë. I sjell ndërmend si nëpër tym kur ata kalonin në bulevardin Vlorë-Skelë me ecjen e tyre elegante si të zebrës. Mbaj mend se, kur shkova një herë tek dhoma e tyre në konvikt, tek shkolla mjeksore, i pashë sesi këndonin. Kur lexova lajmin e vdekjes së tij, aty për aty, nisa të shkruaj një mbresë të atyre kohëve. Një prozë të shkurtër, nëse mund ta quaj kështu. (Në libër kjo prozë është prologu). E lashë dhe nuk e vazhdova më tutje. Ju riktheva vitin që shkoi dhe vendosa ta shndërroj në roman. Qëllimi im ishte ta bëja një Panoramex, një afreskë sociale e politke, ose me saktë një Radiografi të Shqipërisë së epokës së komunizmit. Është një histori që shtrihet nga viti 1966, kur ata erdhën në Vlorë, deri në 1991, kur u larguan nga Shqipëria. Romani ka dy nyje narrative (1966-1978 në Vlorë dhe 1978-1991 në Tiranë). Besoj se është një trajtim i veçantë i kësaj historie: drama bashkohet me komedinë, groteskun, humorin, dhimbja me gëzimin, logjika me absurdin dhe konkurojnë me njëra-tjetrën. Është fjala për izolimin e skajshëm të një vendi, izolim që prodhonte anomali, shkaktonte krime ndaj shtetasve të vet, por që nuk kursente dhe ata pak të huaj, pa mbushur akoma 10 vjeç e që fati i kishte sjellë në Shqipërinë komuniste. Paranoja e sistemit se çdo i huaj ishte një armik i mundshëm është një nga kollonat kuptimore të kësaj proze. Por në këtë roman, që mendoj se është edhe një “pikturë” ose më saktë një “deklaratë dashurie” që i kushtohet qytetit tim të lindjes, Vlorës, por edhe Tiranës së viteve 1980-1990, bëhet dallimi i qartë midis asaj që ofronte populli shqiptar, mikpritje dhe bujari për të huajt që ndodheshin në Shqipëri, etjen për të huajën dhe të renë dhe sistemit komunist stalinist, absurd, të errët, dogmatik, të frikshëm dhe mizor.
Mossanga është një roman metaforik, është një autopsi e regjimit të kaluar, ku analizohet jeta e njerëzve të thjeshtë dhe e intelektualëve të trembur nga regjimi, përmes detajeve të vogla, shpesh piktoreske. Romani popullohet nga drejtues të lartë të sistemit, nga drejtuesit kryesorë të qytetit e shkon më larg se kaq, tek atmosfera e krijuar në Tiranë nga /vrasja/vetvrasja e Mehmet Shehut, duke u bërë personazh i romanit dhe vetë Enver Hoxha në një nga instiktet e tij, ndoshta të pa lëvruar më parë qoftë në letërsi apo dhe në analiza mediatike. Pra, proza nuk është vetëm një fiksion për fatin e 9 kongolezëve në Shqipërinë komuniste, as për fatin e hebrenjve të Vlorës, as për një francez gati të çmendur mbetur në Vlorë, as për një italjane nga Roma që jetonte në Vlorë, as për një gjermane që pati fatin e intelektualëve shqiptarë që tek ndesheshin me regjimin në kryeqytet, shkalloi nga mendja e kokës. Romani është një tablo e gjerë, duke e filluar nga baza e piramidës, që janë populli, e që më ka çuar deri tek figura e Enver Hoxhës, në një vështrim krejt të beftë e të pa trajtuar si të tillë më parë. Romani dëshmon dramën e një njeriu që mbeti pa atdhe, që mbërriti në Vlorë fëmijë i vogël dhe nuk e kërkoi askush më pas. I mbetur pa asnjë dokument, as kongolez, as shqiptar, romani, në thelb, ngre edhe një problem filozofik, atë të identitetit në hoshilacionet e tij. Personazhi merr identitetin e vendit të adoptuar. Ndonëse regjimi sillet në mënyrë kriminale me të, ai ndihet shqiptar. Ashtu siç do të shprehet dhe Freud: “Ati i fëmijës nuk është babai, por fëminia e tij.” ose më saktë “Atdheu nuk është vendi, atdheu është ndjenja” dhe ai, deri në fund të jetës, recitonte “Ti shqipëri më dhe nder, më dhe emrin Shqipëtar…”
A.D.: Krahas termit autobiografi, sot përmendet dendur dhe termi autofiksion, i cili nënkupton tekstet e dyzuara brenda të cilëve kemi fiction-in dhe faktin. Ndonëse kjo është përgjegjësi e studiuesve, ju mendoni se letërsia juaj mund të kategorizohet edhe si e tillë?
F.V.: Me letërsinë që ofroj kërkoj të ripërcaktoj përmasat e romanit dhe dua të tregoj se si kjo formë letrare mund të jetë shumështresore: midis autobiografisë dhe trillimit, rrëfimit dhe vetë-eksplorimit, studimit social dhe realizmit magjik, duke risjellë një letërsi ndryshe. Një roman ku të alternohen poetika dhe aksioni. Duhet të keni parasysh edhe faktin se unë jam një piktor abstrakt-ekspresionist i rrymës së action painting, gjë që, në mënyrë të pashmangshme, le gjurmë të thella dhe në letërsinë time. Të shohësh dukuritë, situatat dhe ambientet ku trajtohen ato me sytë e mi, do të thotë të shohësh botën në nuanca, si kontrastet e një tabloje shumë shtresore, ku piktori e ka arritur qëllimin nëpërmjet më shumë shtresash ngjyrash.
Nëqoftëse tek Trilogjia Kreuztanne autori dhe protagonisti janë i njëjti person, i cili rrëfen në vetën e parë, në atë që quhet ICH – Erzählung, duke mbajtur një pozicion të mënjanuar, nga ku mund të shikosh dhe lejon të shihet, analizon botën përreth dhe vetëanalizohesh në kontekstet që e shoqërojnë atë, tek Mossanga, tregoj në vetë të tretë.
Nesë do i referohem romanit MOSSANGA, më duhet të them se ai qendron mbi tre shtylla:
a- Bildungsroman – që në shqip quhet “Roman formimi” – një zhanër letrar që fokusohet në rritjen psikologjike dhe morale të protagonistit, që nga fëmijëria e deri në moshën madhore.
b- Realizmi magjik – që përfaqëson shkrirjen në një të vetme të realitetit real (atij të prekshëm dhe të dukshëm) me realitetin magjik (përfytyrime, ëndrra, çgjëndra etj.) Pra, një roman ku fantazitë shkrihen në një me realitetin, duke i fshirë kufijtë mes tyre. Qëllimi im është që, nëpërmjet letërsisë sime, të tregoj se fantazia dhe realizmi, mund të bashkëjetojnë mirë dhe nuk janë domosdoshmërisht në konflikt.
c- Fiksioni filozofik – sespe i kushtoj një pjesë të konsiderueshme të përmbajtjes së këtij romani eksplorimit të çdo aspekti të gjendjes njerëzore, duke përfshirë funksionin dhe rolin e individit në shoqëri, motivimin e veprimeve njerëzore, qëllimin e jetës, etikën, moralin. Mendoj se metaforat shpesh ofrojnë një perspektivë të thellë dhe të pasur për të kuptuar realitetin, ndonjëherë më shumë se historia apo filozofia në disa kontekste. Metaforat shpesh shprehin ndjenja, ide dhe përvoja në një mënyrë që mund të ndihmojë në kuptimin e ndjeshëm dhe emocional të jetës dhe botës. Kështu, ato ofrojnë një mënyrë për të shprehur të vërtetat e brendshme dhe komplekse të përvojës njerëzore, duke e bërë atë më të aksesueshme dhe më të kuptueshme.
Pra, e thënë ndryshe, ashtu siç dhe e kanë analizuar kritikë të ndryshëm brenda dhe jashtë vendit, kemi të bëjmë me një lloj forme të re letërsie që nuk është as fiksion i pastër (një roman) dhe as një libër autobiografik, por një formë e re ku autori, për “gatimin” e saj, përdor receta dhe përbërës të personalizuara. Nëse fotografitë apo pikturat e mia janë fiksime të çastit, romani është një zhvillim në kohë, është pikërisht zotërimi i kohës romanore.
A.D.: A mendoni se fiction-i, shumë herë, në vepra autofiksion, s’është gjë tjetër përveçse një tradhti e kujtesës?
F.V.: Ferdinand von Schirach – një shkrimtar tejet i njohur gjerman, thotë se “jo çdo gjë që shkruhet duhet të jetë medoemos e vërtetë. E rëndësishme është të jetë e besueshme”. Në të gjitha romanet e mia, lexuesit, më pyesin nëse kam mbajtur shënime ndër vite dhe çuditen që çdo gjë e shkruar është e atypëratyshme dhe kohëzgjatja e shkrimit të një romani, tek unë zgjat 1-3 muaj. Fakti që leximi i merr me vete dhe i shpie aty ku unë dua, aty ku unë gjesdis personazhet e mia, i bëj pjesë të mendimeve të tyre dhe të dialogjeve të tyre, pjesë të gëzimit dhe hidhërimit, për mos të thënë të dramave të tyre, i detyron ata të kërkojnë në kujtesën e tyre, se mos vallë janë njohur me personazhet. Se mos vallë janë takuar apo kanë biseduar me ta. Ky stil e kjo narrativë nuk është tradhëti, sepse romanet e mia në mbi 80% janë fiction dhe jo realitet por, narrativa ime është e tillë që ajo të bind, sepse kemi të bëjmë me një realitet të padiskutuar. Madje, shpesh më pyesin se kush ishte ky personazh dhe ju përgjigjem “nga ta di unë” ose kërkojnë në Google emrin e ndonjë personazhi apo një qyteti, siç ndodhi tek romani MI MANCHI dhe përsëri përgjegjem “ku ta di unë”. Me pak fjalë, arritja e paraqitjes së fictionit në realitet, është një nga cilësitë e literaturës sime.
A.D.: Shkpikja e aparatit fotografik u shoqërua me shqetësimin mos ndoshta do t’i vinte fundi veprave figurative të artit dhe se riprodhimi masiv i artit, në vetvete do t’i ndryshonte natyrën dhe do ta kthente në të pakuptimtë vetë artin. Kjo ama nuk ndodhi, përkundrazi: Shoqëruar edhe prej shumë faktorësh të tjerë, vizitat në galeri arti e muezume u shtuan e bashkë me të, edhe vlera e pikturave. Sipas jush, pse ndodhi kjo?
F.V.: Nga historia dimë që çdo zhvillim i teknologjisë nuk ka ardhur asnjëherë pa zhvillimet intelektuale dhe të arsyes njerëzore. Kjo ka qene e njejtë dhe në art e kulturë. Përse themi sot se kompozimet e Bach-ut apo Beethoven-it janë të vështira për t’u kompozuar në të njëjtat forma si përpara 200 viteve. Kjo, sepse kanë ndryshuar faktorët si dhe ambientet kur ato kompozoheshin. Nëse akoma sot tek dëgjon Bach-un e ndjen veten se je nepër pyje e pllaja plotë me lule, tregon se koha kur ato janë kompozuar e tillë ka qenë. Pa zhurmat e pa ndërhyrjet që natyra dhe jeta ka sot. Sot, kur zhvillimi i teknologjisë ka ndryshuar radikalisht jetën tonë dhe mendimet tona për të, ka ndryshuar dhe realizimi i veprave artistike dhe, nëse vë re, si në artin e pikturës apo në muzikë e letërsi, ato janë të populluara me ngjarje dhe fenomene nga realiteti që jetojmë. Nëse në romanet e Balzack-ut apo Jane Austen-it trajtohet jeta në ato lloj formash, sot është gati e paimagjinueshme të ketë të tillë artistë apo shkrimtarë, sespe arti zhvillohet sot sipas ngacmimeve nga jeta e përditshme. Mbaj mend se në një intervistë, Karl Lagerfeld, tha “…kur isha i vogël, një ditë, tek kthehesha nga muzeu, i mrekulluar nga portretet e mbretërve apo princave, i thashë nënës time: dua të bëhem portretist. Ajo, duke qeshur, m’u përgjigj: ke lindur shumë vite me vonesë. Është shpikur fotografia”.
Por, koha ka treguar se shpikja e fotografisë nuk e pengoi artin e pikturës. Ajo u transformua në një tjetër formë. U shpikën forma të tjera si ekspresionizmi, ekspresionizmi abstrakt, action painting, surealizmi etj., që paraqesin botën në një tjetër këndvështrim. Dhe, ashtu siç e citoni dhe ju me të drejtë, sot muzetë janë vendet më të vizituara. Madje, dhe Karl Lagerfeld u bë një portretist tejet i mirë si fotograf.
Mbaj mend, një miku im, tek shikonte aparatet e mia fotografike të markës Leica e Hasselblad, më tha “çfarë kanë më shumë këto aparatet e tua që kushtojnë kaq shtrenjë nga Iphon-i im. Të bukura i benë dhe ky fotot”. Tek e lashë të përfundonte arsyetimin, ju përgjigja “…ky Iphon-i yt, i bën të gjitha. Fotografon, filmon, flet në telefon dhe incizon, shkruan dhe vizaton e shumë të tjera por, mesa kuptoj, ajo që deri më sot i ka ngelur pa bërë është të bëjë expresso, në një kohë që ky aparati im, bën vetëm fotografi dhe ato i bën mirë duke përmbushur kërkesat e mia për to dhe duke u vlerësuar kudo që paraqiten nëpër botë.”
A.D.: E shihni letërsinë si një lloj zgjatimi të fotografisë, për aq kohë sa fotografia kap dhe përjetëson një çast, ndërsa letërsia, një tërësi çastesh, qoftë edhe vite e shekuj?
F.V.: Jo. Nuk e kam parë të tillë asnjëherë. Madje, e shoh si ndihmesë për letërsinë time. Si plotësim të saj. Kritika letrare si dhe vetë lexuesit e kanë kuptuar se brenda një romani të realizuar nga unë, konkurojnë shkrimtari Fate Velaj me piktorin dhe fotografin Fate Velaj, duke plotësuar kështu njëra-tjetrën e duke krijuar në fund një “Gesamtkunstwerk” (Art Total), sipas konceptit të Richard Wagner.
A.D.: Dinamikat e jetës tuaj, asaj personale dhe artistike, a e kanë ndikuar pikturën dhe fotografinë tuaj? Dhe, si e përzgjidhni pamjen, njeriun apo natyrën, që vendosni ta ktheni në vepër arti?
F.V.: “Në fillim, ishte ngjyra/dhe ngjyra, ishte piktura…”
Këtë unë nuk e them për të kundërshtuar fjalët e para të testamentit të ri sipas Gjonit në Bibël, ku shkruhet se “Në fillim ishte fjala/dhe fjala ishte zoti”
Unë përfaqësoj veten time, zhvillimin tim artistik sepse, tek unë, në fillim ishte piktura, pastaj erdhi fotografia dhe në fund proza, pra fjala erdhi e fundit tek unë.
Kur në korrikun e vitit 1991, jashtë çdo imagjinate dhe matanë çdo lloj përfytyrimi, u gjenda në një hotel të vogël maleve të Austrisë, pamjen e parë që kisha përpara syve, ishte një pemë, një pllajë ku kullosnin të qeta disa lopë, një mal i madh dhe pak më tutje, një udhëkryq me tre drejtime. I çuditur, shihja intensitetin e të gjelbrës që nuk e kisha parë më parë dhe, me kalimin e muajve, vura re se e gjelbra po ja linte vendin të verdhës, portokallisë deri në fillim dhjetori, kur çdo gjë e mbuloi e bardha, pema përballë me dukej si radiografia e kraharorit pas një ftohje të thellë. Kështu nisa të pikturoja pejsazhin që kisha përpara dhe më vonë të tjera peisazhe.
Aparatin e parë fotografik e bleva në vitin 1995. Fillimisht nisa të fotografoja peisazhet dhe qytetet përreth, për t’i pikturuar ato më vonë, por, me ardhjen në një qytet me 2 milion banorë si Vjena, ndyshoi këndvështrimi im për pikturën. Vija re se, koha e peisazheve po mbaronte dhe tek unë, kishin filluar të zinin vend tendencat e modernes. Nga piktura me objekte: një pemë, një shtëpi, një lumë apo një mal, kisha nisur të pikturoja në abstrakte, në atë pa formë.
Më në fund kuptova se nuk po më interesonte më objekti, por atmosfera përreth objektit. Nëpërmjet simboleve, raporteve të ngjyrave, i lija shikuesit/perceptuesit të hynte brenda tablosë e të gjente një pamje apo situatë personale të asaj që shikonte të realizuar nga unë.
Me kalimin nga konkretja tek abstraktja në pikturë, vija re se fotografia ime realiste, kërkonte konkreten dhe me këtë rast, njerëzit dhe ambientin përreth tyre. Kështu nisa tu dedikohem atyre dhe ngado që shkoja, në mënyrë të pavetëdijshme, kërkoja pikërisht ata, njerëzit ose më mirë, ata që për mendimin tim, sytë apo gjestet e tyre, kishin diçka për të treguar.
Duke lëvruar pikturën abstrakte si dhe fotografinë konkrete, tek shihja personat, shikimet e të cilëve tregonin më shumë se dramat e romaneve, kuptova se kishte ardhur koha që të vinte fjala në krijimtarinë time. Syve të atyre njerëzve, gjesteve dhe ambienteve përreth tyre, duhet t’u jepja fjalën.
A.D.: Kur e mendoni një ekspozitë, a shoqërohet ajo edhe prej një narracioni letrar të historisë që në tërësinë e vet, veprat e ekspozuara të artit synojnë të paraqesin?
F.V.: Ja të marrim përshembull dy ciklet në pikturë që kam realizuar së fundmi. E para ishte “Kujtime nga e ardhmja” dhe e dyta “E kuqja në dhomën e gjumit”. Të dyja këto cikle janë realizuar duke u bazuar tek letërsia. Në realizimin e së parës, m’u kujtua që Mathias Claudius kishte thënë: “Kush bën një rrugëtim, ka edhe ç’të tregojë.” Ai nuk e sqaronte se me çfarë duhej kryer udhëtimi. E kishte lënë të hapur, sipas mundësive të secilit. Kush me tren e kush me makinë. Kush me avion e kush me anije. Kush me biçikletë e kush në këmbë. Secili sipas mundësive. Unë vetë i kam provuar gati të gjitha udhëtimet, por në fund kisha ardhur në përfundimin se udhëtimi më i bukur ishte ai që kryeja në vetvete. Kur udhëtoja në të ardhmen time. Në vende të ndryshme ku s’kisha qenë kurrë më parë e ku takoja njerëz që s’i kisha njohur kurrë më parë. Përjetoja situata të tjera, momente të tjera, ndjenja të tjera. Të gjitha këto kujtime nga koha që do vinte tek unë, i paraqisja nëpër tablo.
Ndërsa tek e dyta, mendimet e para mbi ciklin “E kuqja në dhomën e gjumit”, më erdhën mbasi lexova romanin L’amour fou (Dashuri e çmendur) të André Breton-it. Gjatë realizimit të këtyre veprave nuk kam dashur kurrë të hyj në detaje. Madje, kjo as që më ka interesuar ndonjëherë. Gjithmonë kam dashur të analizoj atmosferën dhe në këtë rast, atë “brenda dhomës së gjumit”.
Aty ndjen aromën e gjithçkaje: të mallit, të së bukurës, të xhelozisë dhe të frikës. Të seksit, të dëshirës e pasionit dhe mbi të gjitha, të dashurisë.
Pra, si të thuash, në realizimin e pikturave të dy cikleve të fundit, është ajo që Marc Chagall, ka thënë se “Pikturat e mia janë kujtimet e mia.” Artisti, në një disiplinë apo në një tjetër, fiction-izon jetën e tij.
A.D.: Nga jeta e treguar në art, kalojmë te arti i të jetuarit. Është shumë interesant i gjithë udhëtimi juaj, ai artistik bashkë me atë njerëzor dhe politik, pa harruar edhe diplomatikun, sendërtues të personalitetit dhe veçanësisë që ju karakterizon. Si e keni përjetuar kalimin nga ambasador metaforik i Shqipërisë nëpërmjet artit tuaj në ambasador konkret i Republikës falë shërbimit tuaj?
F.V.: Çdo gjë nisi në vitin 2001, kur u ftova të hapja një ekspozitë në EU Parlament në Bruksel. Unë u ftova nga presidenti i parlamenit europian si një artist nga Vjena dhe, duke menduar për pikturat qe do ekspozoja, nisa te mendoja çfarë titulli do kishte ekspozita. Fakti që kjo ekspo do hapej atje, ku portat për Shqipërinë ishin të mbyllura, me nxiti t’i vija një titull provokues. “Vlora-Vjena dhe Brukseli”. Pra, Vlora qyteti ku u linda, Vjena qyteti ku rilinda dhe Brukseli kryeqyteti i përbashkët. Imagjinoni 750 eurodeputë që morën ftesën. Mediat raportuan për ekspozitën dhe shkruanin: “Fate Velaj me anën e kësaj ekspozite, bën të harrohen trafiqet e qenieve njerëzore nga qyteti i tij Vlora drejt Italisë”. Nëpër vite, sado që jam dërguar nga qeveria austriake nëpër botë, sado që jam ftuar nga qeveri të ndryshme, kam folur gjatë e gjerë për identitetin tim shqiptar si një pjesë e identitetit të përbashkët europian. Romanet e mia NILKON dhe ITAKA janë një shembull i qartë për ketë. Dhe këtë punë të ambasadorit e kam kryer për gati 22 vite nga Vjena deri në Kairo. Nga USA deri në Athinë e nëpër kryeqytetet europiane gjatë së cilave, kam fituar zemrat dhe mendjet e personaliteteve më të larta të atyre shteteve, trajtuar në librin tim “100 hapa brenda Europës” (edhe ky, si dhe të parët, nga Botimet Onufri).
Tashmë, jam ambasador de facto i Shqipërisë në Vjenë dhe si qëllim kryesor kam ngritjen e imazhit të Shqipërisë. Mos të ketë më pluhura mbi të por shqiptarët që janë këtu, të ndihen krenarë për prejardhjen e tyre dhe asnjëherë të ndrojtur apo të qendrojnë me kokën mënjanë për periudha të caktuara të historisë së Shqipërisë, për te cilat ata nuk janë fajtorë.
Po ju tregoj një bisedë zhvilluar me ambasadorin grek në Vjenë. Përpara çdo takimi të parë me dikë, i dërgohet jetëshkrimi në mënyrë që personi të dijë diçka mbi personin që do të takojë. Kur pija kafe me të dhe i dhurova romanin tim Kreuztanne në greqisht, më pyeti “tek lexoja jetëshkrimin tënd, pyeta veten: ç’ju desh që nga artist e shkrimtar kaq i suksesshëm, të bëhet diplomat”. Përgjigja ime, ishte “Do ishte mirë që për këtë të pyesni Jorgos Seferis. Përse pranoi të bëhej konsull në Korçë e më vonë ambasador në Londër kur ishte një shkrimtar i famshëm e më vonë mori çmimin Nobel”. Ka raste të tilla që shkrimtarë, madje edhe nobelistë, të kenë qenë edhe ambasadorë.
A.D.: Një jetë si e juaja mund t’ju kishte nxitur të shkruani libra motivues, të tipit Si ja dola në jetë? Si të bëhesh i suksesshëm? etj. E keni pasur ndonjëherë këtë ngasje? Apo keni qenë i vetëdijshëm se duhet të rrëfenit brenda sferës së letërsisë? Madje, është kthyer në klishe shprehja për emigrantët e ikur pas ’90-ës se kishin me vete një valixhe me ëndrra. Gjithësesi, kur ikët si emigrant në Austri, çfarë ëndërronit? U ktheheni ndonjëherë atyre ëndrrave?
F.V.: Ishte 15 Korriku i vitit 1991, kur përpara se të nisesha për Austri, mblodha shokët në një darkë në shtëpi. Kujtuam kohët që kishim lënë pas. Qeshëm gjatë me momentet e shumta që po linim pas, sado që, në pafajësinë tonë për ato që kishim kaluar, kërkonim dritën që do sillte dita e nesërme. Pasi shokët u larguan, im at, Melo Velaj, një ish student i shkëlqyer i Universitetit Gubkin për Naftë e GaZ në Moskë, i cili vinte nga një familje ku studimet dhe librat nuk ishin rastësore, më tha: “ Shko e përfito nga kultura e atyre njerëzve, sepse nga kultura e tyre ka përfituar i gjithë njerëzimi”. Imagjinoni një djalë 27 vjeçar, që prej një viti ishe pa punë, dhe dy pleq në pension që nisnin djalin për një fat më të mirë. Im atë nuk më tha “shko andej e mbase na dërgon ndonjë grusht me para, se mezi po e shtyjmë e nuk na del pensioni për ilaç”’, por më tha: “shko e përfito nga kultura e tyre”.
Gazeta italiane “La Repubblica” në një artikull të gjatë mbi jetën time, shkruante “Emigranti që e nisi si pjatalarës dhe mbërriti tek Kryqi i artë i Republikës së Austrisë. Fate Velaj është autori i romanit autobiografik Kreuztane që tregon historinë e atij që ja doli në jetë”
Kurse, në dhjetor 2019, kur në një ceremoni në Vjenë mu akordua titulli Profesor nga Presidenti i Austrisë, rektori i Akademisë Diplomatike, që mbajti fjalën hapëse, tha: “Historia e Fate Velaj nga pjatalarës në Profesor, është shumë herë më e bukur se ëndra amerikane që thotë nga pjatalarës në milioner”. Unë e kam treguar jetën time në trilogjinë Kreuztanne si dhe në librin autobiografik “100 hapa brenda Europës” – një përmbledhje e punës sime brenda identitetit europian.
Jam i ftuar shpesh nëpër takime e seminare për të treguar rrugën time dhe si arrita deri këtu duke u nisur nga ai udhekryqi me tre drejtime te panjohura në vitin 1991, për tu rikthyer si ambasador i Shqipërisë sot po në vendin ku 33 vite më parë mbrrita pa pasur asnjë ide se ku ndodhesha.
