Kur para disa vitesh lexova një shkrim të Ernest Heminguejt me titull “Tani që bie të fle” (Now I Lay Me), mendova se nuk kishte mbetur asgjë më tepër për t’u thënë rreth pagjumësisë. Tani e kuptoj se kjo ndodhte ngaqë unë vetë nuk kisha vuajtur ndonjëherë kushedi se çfarë prej saj; me sa duket, pagjumësia e çdo njeriu ndryshon nga ajo e fqinjit të tij, po aq sa ç’ndryshojnë shpresat dhe aspiratat e tyre të ditës.
Tani, nëse është e thënë që pagjumësia të bëhet pjesë e natyrës tënde, ajo fillon të shfaqet aty nga fundi i të tridhjetave. Ato shtatë orë të çmuara gjumi papritur thyhen në dysh. Nëse je me fat, vjen “gjumi i parë i ëmbël i natës” dhe gjumi i fundit i thellë i mëngjesit, por mes të dyve shfaqet një interval ogurzi, që vjen e zgjerohet vazhdimisht. Kjo është koha për të cilën shkruhet në Psalme: Scuto circumdabit te veritas eius: non timebis a timore nocturno, a sagitta volante in die, a negotio perambulante in tenebris. (E vërteta e tij do të jetë mburojë dhe parzmore për ty; nuk do të trembesh nga tmerret e natës, as nga shigjeta që fluturon ditën, as nga murtaja që endet në terr.)
Për një burrë që njihja, telashet nisën me një mi; në rastin tim, më pëlqen t’ia atribuoj zanafillën një mushkonje të vetme.
Miku im ishte duke hapur shtëpinë e tij të fshatit dhe pas një dite të lodhshme zbuloi se i vetmi krevat praktik ishte një shtrat fëmijësh — mjaftueshëm i gjatë, por thuajse jo më i gjerë se një djep. Ai u lëshua në të dhe shpejt u zhyt thellë në prehje, por me njërin krah që në mënyrë të pashmangshme varej anash djepit. Orë më vonë u zgjua nga ajo që i ngjau si një shpim gjilpëre në gisht. E lëvizi krahun i përgjumur dhe dremiti sërish — vetëm për t’u zgjuar prapë nga e njëjta ndjesi.
Kësaj here ai ndezi dritën e kokës — dhe aty, i kapur pas majës së gjakosur të gishtit të tij, ishte një mi i vogël dhe i pangopur. Miku im, për të përdorur fjalët e tij, “lëshoi një pasthirrmë”, por me gjasë, ai lëshoi një ulërimë të egër.
Miu e lëshoi. Ai i ishte futur punës për ta gllabëruar burrin, po aq rrënjësisht sikur gjumi i tij të ishte i përjetshëm. Që nga ai çast, gjumi rrezikonte të mos ishte as i përkohshëm. Viktima rrinte ulur duke u dridhur dhe shumë, shumë e lodhur. Ai bluante me mend se si të bënte një kafaz që t’i përshtatej krevatit dhe të flinte nën të për pjesën e mbetur të jetës. Por ishte tepër vonë për të ndërtuar kafazin atë natë dhe më në fund dremiti, për t’u zgjuar me tmerre të ndërprera nga ëndrrat sikur ishte Fyelltari i Minjve*, të cilit minjtë i ktheheshin kundër dhe e ndiqnin.
Që atëherë, ai nuk ka mundur të flejë kurrë pa pasur një qen ose mace në dhomë.
Përvoja ime personale me dëmtuesit e natës ndodhi në një kohë rraskapitjeje të plotë — tepër punë e marrë përsipër, rrethana të ndërthurura që e bënin punën dyfish të mundimshme, sëmundje brenda dhe rrotull meje — historia e vjetër e halleve që nuk vijnë kurrë vetëm. Dhe ah, sa e kisha planifikuar atë gjumë që do të kurorëzonte fundin e betejës — sa e kisha pritur me padurim prehjen në një shtrat të butë si re dhe të përhershëm si varri. Një ftesë për të drekuar kokë më kokë me Greta Garbon do të më kishte lënë indiferent.
Por sikur të kishte pasur një ftesë të tillë, do të kisha bërë mirë ta pranoja, sepse në vend të kësaj hëngra darkë vetëm, ose më saktë, u bëra darkë për një mushkonjë të vetme.
Është e habitshme se sa më e keqe mund të jetë një mushkonjë e vetme krahasuar me një tufë të tërë. Ndaj një tufe mund të marrësh masa, por një mushkonjë e vetme fiton një personalitet — një ligësi, një natyrë ogurzeze të një lufte për jetë a vdekje. Ky personalitet u shfaq krejt i vetëm në shtator, në katin e njëzetë të një hoteli në Nju Jork, po aq pa vend sa një armadilo. Ai ishte rezultat i shkurtimit të fondeve të Nju Xhersit për tharjen e kënetave, gjë që e kishte dërguar atë dhe “bijtë” e tjerë më të rinj drejt shteteve fqinje për ushqim.
Nata ishte e ngrohtë — por pas përballjes së parë, pas shuplakave të paqarta në ajër, kërkimeve të kota dhe ndëshkimit të veshëve të mi një fraksion sekonde me vonesë, unë ndoqa formulën e lashtë dhe tërhoqa çarçafin mbi kokë.
Dhe kështu vazhdoi historia e vjetër: kafshimet përmes çarçafit, shënjestrimi i pjesëve të ekspozuara të dorës që mbante çarçafin në vend, tërheqja e batanijes dhe asfiksia që pasonte — e ndjekur nga ndryshimi psikologjik i qëndrimit, pagjumësia në rritje, zemërimi i egër e i pafuqishëm — dhe më në fund, një gjueti e dytë.
Kjo shënoi fillimin e fazës maniake — zvarritja nën krevat me abazhurin në vend të pishtarit, kontrolli i dhomës dhe zbulimi përfundimtar i strehës së insektit në tavan, sulmi me peshqirë të lidhur nyje, plagosja e vetvetes — o Zot!
Pas kësaj pasoi një periudhë e shkurtër rimëkëmbjeje, për të cilën kundërshtari im dukej se ishte në dijeni, pasi u ul me paturpësi pranë kokës sime — por unë gabova sërish shenjën.
Më në fund, pas një gjysmë ore tjetër që m’i çoi nervat në një gjendje të shfrenuar alarmi, erdhi fitorja e Pirros dhe njolla e vogël e shpërfytyruar e gjakut, gjakut tim, në kokën e krevatit.
Siç thashë, e mendoj atë natë, dy vjet më parë, si fillimin e pagjumësisë sime — sepse më dha ndjesinë se si gjumi mund të prishet nga një element i vetëm pambarimisht i vogël e i pallogaritshëm. Kjo më bëri, sipas frazeologjisë tashmë arkaike, “të vetëdijshëm për gjumin”. Bëhesha merak nëse do të më lejohej apo jo. Unë pija, me ndërprerje por me bollëk, dhe në netët kur nuk vija pije në gojë, problemi nëse gjumi ishte i parashikuar apo jo, fillonte të më përndiqte shumë kohë para se të shkoja në shtrat.
Një natë tipike (dhe do të dëshiroja të thosha se net të tilla i përkasin të gjitha së shkuarës) vjen pas një dite veçanërisht sedentare, mes punës dhe cigareve. Ajo mbyllet, ta zëmë pa asnjë interval çlodhës, në kohën për të shkuar në shtrat. Gjithçka është gati: librat, gota e ujit, pizhama rezervë për rastin kur zgjohem i mbytur në rrëke djerse, pilulat e luminalit në tubetin e vogël të rrumbullakët, blloku i shënimeve dhe lapsi në rast se vjen ndonjë mendim nate që ia vlen të shënohet. (Pak kanë qenë të tillë — në mëngjes ato përgjithësisht duken të zbehta, gjë që nuk e zbeh forcën dhe urgjencën e tyre gjatë natës.)
Shtrihem, ndoshta me një gotë pije nate — po bëj disa lexime relativisht akademike për një punë shoqëruese, ndaj zgjedh një vëllim më të lehtë mbi këtë temë dhe lexoj derisa të më zërë dremitja mbi cigaren e fundit. Në momentin kur nis të më hapet goja, e mbyll librin te faqeshënuesi, shuaj cigaren te vatra dhe shtyp çelësin e llambës. Kthehem fillimisht në krahun e majtë, sepse kjo, siç kam dëgjuar, ngadalëson zemrën, dhe pastaj — koma.
Deri këtu gjithçka mirë. Nga mesnata deri në dy e gjysmë, paqe në dhomë. Pastaj befas jam zgjuar, i munduar nga ndonjë prej sëmundjeve apo funksioneve të trupit, nga një ëndërr tepër e gjallë, nga një ndryshim i motit, ngrohtë a ftohtë.
Përshtatja bëhet shpejt, me shpresën e kotë se vazhdimësia e gjumit mund të ruhet, por jo — kështu që me një psherëtimë ndez dritën, marr një pilulë të vockël luminali dhe rihap librin. Nata e vërtetë, ora më e errët, ka filluar. Jam tepër i lodhur për të lexuar, përveç nëse marr një pije e për pasojë të ndihem keq të nesërmen — ndaj ngrihem dhe eci. Eci nga dhoma e gjumit përmes korridorit në studio, e pastaj kthehem sërish mbrapsht, dhe nëse është verë, dal në verandën e pasme. Mbi Baltimor ka mjegull; nuk shquaj dot asnjë kambanare.
Edhe një herë në studio, ku syri më kap një stivë me punë të papërfunduara: letra, korrektura, shënime, etj. Bëj t’u drejtohem atyre, por Jo! kjo do të ishte fatale. Tani luminali po jep një efekt të lehtë, kështu që provoj sërish shtratin, kësaj here duke e rrethuar cepin e jastëkut rreth qafës.
“Na ishte njëherë” (i them vetes) “në Princeton u duhej një lojtar*, por nuk kishin askënd dhe ishin të dëshpëruar. Trajneri kryesor më vuri re duke gjuajtur dhe pasuar në anë të fushës, dhe thirri: ‘Kush është ai djalë — pse s’e kemi vënë re më parë?’ Ndihmëstrajneri u përgjigj: ‘Nuk ka dalë në fushë’, dhe përgjigjja ishte: ‘Ma sillni këtu’.”
“…shkojmë te dita e ndeshjes me Yale-in. Unë peshoj vetëm njëqind e tridhjetë e pesë paund, ndaj më ruajnë deri në çerekun e tretë, kur rezultati…”
—Por është e kotë — e kam përdorur atë ëndërr të një ëndrre të dështuar për të ndjellë gjumin për gati njëzet vjet, por më në fund është holluar e konsumuar. Nuk mund të mbështetem më tek ajo — megjithëse edhe tani, në netët më të lehta, ajo ka njëfarë fuqie përgjumëse…
Atëherë ëndrra e luftës: japonezët janë fitimtarë kudo — divizioni im është bërë copash dhe qëndron në mbrojtje në një pjesë të Minesotës ku unë njoh çdo pëllëmbë toke. Stafi i shtabit dhe komandantët e batalioneve të regjimentit, që ishin në mbledhje me ta në atë kohë, janë vrarë nga një predhë e vetme. Komanda i kaloi Kapiten Fitzgerald-it. Me një gjakftohtësi madhështore…
—por mjaft; edhe kjo është konsumuar nga vitet e përdorimit. Personazhi që mban emrin tim është bërë i turbullt. Në thellësinë e natës, unë jam vetëm një nga miliona të errëtit që udhëtojnë përpara në autobusë të zinj drejt së panjohurës.
Kthehem sërish në verandën e pasme, dhe i kushtëzuar nga lodhja e madhe e mendjes dhe nga një vigjilencë e mbrapshtë e sistemit nervor — si një hark me fije të këputura mbi një violinë që drithëron — shoh tmerrin e vërtetë që shpaloset mbi çatitë e shtëpive, në boritë e mprehta të taksive të natës dhe në monodinë* therëse të qejflinjve që mbërrijnë aty pranë. Tmerr dhe humbje—
—Humbje dhe tmerr — çfarë mund të kisha qenë dhe bërë, që tashmë është humbur, shpenzuar, ikur, tretur, e pakthyeshme. Mund të kisha vepruar kështu, të isha përmbajtur nga kjo, të isha i guximshëm aty ku u tregova frikacak, i kujdesshëm aty ku u tregova i pamatur.
Nuk duhej ta lëndoja atë ashtu. As t’ia thosha atij atë gjë. As ta thyeja veten duke u përpjekur të thyeja të pathyeshmen.
Tmerri ka ardhur tani si një stuhi — po sikur kjo natë të paralajmërojë natën pas vdekjes — po sikur gjithçka më pas të jetë një drithërimë e përjetshme në buzë të një humnere, me gjithçka të ulët dhe të mbrapshtë brenda vetes që të shtyn përpara, dhe me ulësinë e mbrapshtinë e botës pikërisht aty përballë. S’ka zgjedhje, s’ka rrugë, s’ka shpresë — vetëm përsëritje e pafundme e së ndyrës dhe gjysmë-tragjikes. Ose ndoshta, të qëndrosh përgjithmonë në pragun e jetës, i pafuqishëm për ta kapërcyer e për t’u kthyer në të. Jam një fantazmë tani, teksa ora bie katër.
Në buzë të krevatit mbështes kokën në duar. Pastaj qetësi, qetësi — dhe befas — ose kështu më duket kur e shoh pas — befas më zë gjumi.
Gjumë — gjumë i vërtetë, i shtrenjti, i dëshiruari, ninulla. Krevati dhe jastëku kaq të thellë e të ngrohtë më mbështjellin, duke më lënë të zhytem në paqe, në mosekzistencë — ëndrrat e mia tani, pas katarsisit të orëve të errëta, janë me njerëz të rinj e të bukur që bëjnë gjëra të reja e të bukura, me vajzat që njihja dikur, me sytë e mëdhenj ngjyrë kafe, me flokë vërtet të artë.
Në vjeshtë të ‘16-ës, në freskinë e pasdites
Takova Karolinën nën hënën e bardhë
Një orkestër ishte — Bingo-Bango
Luante për ne që të kërcenim tango
Dhe njerëzit duartrokitën kur u ngritëm ne
Për fytyrën e saj t’ëmbël dhe rrobat e mia të reja –
Jeta ashtu ishte, në fund të fundit; shpirti im fluturon në momentin e harresës së tij; pastaj poshtë, thellë poshtë në jastëk…
“…Po, Esi, po. — O Zot i madh, mirë, do ta hap vetë telefonin.”
E parezistueshme, ylberiane — ja ku është Aurora** — ja ku është një ditë tjetër.
Shënim:
*Monodi: Këngë vajtuese me një zë (përdorur këtu për zhurmën e vetmuar të njerëzve në rrugë).
**Aurora: Perëndesha e agimit, personifikimi i ardhjes së mëngjesit.
Përkthimi në shqip copyright Exlibris
