Nuk e gjen një gazetë tiranase në Prishtinë dhe një prishtinase në Tiranë!
Që nga biseda jonë e fundit në maj 2005, na treguat se në vitet ’90 ju ishte botuar një libër nga shtëpia botuese “Naim Frashëri” dhe më pas ishit prezent në Shqipëri me disa libra dhe nxorët definicionin se paraqitja e autorëve duhet të bëhet pak më e rrënjësishme… Çfarë mendoni se ka ndryshuar, ose mbetur në vend, në këtë komunikim kulturor, herë të panatyrshëm (kujtoj propagandën politike mes dy vendeve) dhe herë në heshtje totale…?
Në të vërtetë, pas botimit të një përzgjedhjeje të poezisë sime, të përgatitur nga Xhevair Spahiu, që doli më 1990 te “Naim Frashëri”, në Shqipëri ka dalë edhe një vëllim me tregime të pabotuara më parë, Shtëpia e mallit, tek “Ideart”. Cikle me poezi, tregime dhe ese janë botuar shpesh në shtypin e përditshëm dhe në atë periodik. Komunikimet tona, paradoksalisht, ende janë të vështira dhe të pamjaftueshme. Janë shumë autorë të njohur e të rëndësishëm nga Kosova që gati nuk njihen në Shqipëri, botimet që dalin këndej gjejnë me shumë vështirësi rrugën për te lexuesi në Shqipëri. Mbeten vetëm panairet e librit, të vetmet mundësi për komunikime pak më të afërta, por që nuk mjaftojnë, gjithsesi, dhe jo në atë formë.
Botimet e autorëve nga Kosova andej dhe nga Shqipëria në Kosovë, nuk do të ishin dhe aq të nevojshme po qe se libri do të komunikonte lirshëm. Ç’rëndësi do të kishte nëse romanet e mia janë botuar te “Dukagjini” apo te “Koha” dhe jo te një botues në Tiranë, nëse do të ishin siç janë në Prishtinë, edhe në libraritë e Tiranës, apo sikur shtypi atje të merrej siç merret me autorët tiranas edhe me prishtinasit. Nuk them se ky komunikim është i bllokuar, por është gjithnjë i pamjaftueshëm, edhe pse besoj se nuk ka dhe nuk di pse do të kishte barriera. Fundja, ku do të shkosh më larg, kur nuk e gjen një gazetë tiranase në Prishtinë dhe një prishtinase në Tiranë!
Do të thosha se pak më e mirë është njohja e lexuesit kosovar me botimet që vijnë nga Shqipëria, është më i madh interesimi, më i dendur prezantimi i librit dhe më i shpeshtë kontakti me autorë, sado që ende i pamjaftueshëm. Mbase këtu kanë merita libraritë e Prishtinës, janë dy-tri pak më këmbëngulëse për librin që botohet në Shqipëri, por janë të rralla libraritë e Tiranës ku i gjen botimet e Prishtinës, apo edhe ato të Shkupit e qyteteve të tjera nga Kosova e Maqedonia. Do të duhej një angazhim më i madh, gjithsesi, për propagandimin e botimeve përmes gazetave, portaleve e periodikëve, gjë që sot për sot duket se është i vogël dhe i pastimuluar.
Por unë mendoj se këtu kanë punë për të bërë institucionet e kulturës, që premtojnë shumë e bëjnë pak, apo nuk e bëjnë si duhet e sa duhet. Premtojnë me fushata e ballonë, pastaj shfryhen e fashiten. Unë them se mund të gjenden forma stimulimi, financimi, edhe për botuesit, edhe për shpërndarësit, edhe për bibliotekat. Nuk është se u mungojnë këshillat apo drejtoritë e librit, por sot edhe ata kanë vështirësi komunikimi. Nuk di të jenë takuar ndonjëherë dhe t’i kenë biseduar këto çështje. Të paktën të bisedonin si t’i furnizonin reciprokisht bibliotekat e qyteteve, të qendrave universitare, të shkollave që nuk kanë mjete të mjaftueshme të përtërijnë fondet e tyre.
Profili juaj është kompleks: letërsi, film, televizion, kritikë e arteve pamore, përkthime. Por letërsia mbetet në krye mendoj. Cilat janë ndikimet që ju shtyjnë drejt saj, kur keni nisur të shkruani?
Rrethanat e jetës ndonjëherë t’i imponojnë edhe interesimet, angazhimet, përcaktimet… Letërsia është shtylla, destinim i hershëm, që nga bankat e gjimnazit, mbase edhe më herët. Im vëlla që është 15 vjet më i madh, ishte dhe mbetet lexues i pasionuar. Ai sillte vazhdimisht libra në shtëpinë tonë në Dibër të Madhe, ndaj pasioni i leximit është i pari. Po të mos flasim për belbëzimet e fillimit, botimet nisën nga koha e universitetit. Ishte Anton Pashku, asokohe redaktor i rubrikës së kulturës te gazeta “Rilindja”, që na çoi fjalë e na ftoi mua dhe një mik timin në zyrën e redaksisë, duke na ofruar mundësinë e botimit në suplementin e gazetës. Pastaj zura punë edhe vetë në gazetën “Rilindja” dhe aty mora detyrë, sipas afinitetit, të shkruaj për artet pamore dhe televizionin, që atëherë ishte në embrion. Nga artet pamore zura miqësi me piktorë e skulptorë që mbetën deri sot shokë, nisa të ndjek ekspozitat, jo vetëm në hapësirat tona, por edhe nëpër Europë. Që në vitin 1973 nga një qëndrim pak më i gjatë në Bregun Azur, në Francë, unë shkruaja për idenë e “Muzeut imagjinar” të A. Malraux-it, të realizuar në Fondation Maeght në Saint Paul de Vence, hapjen e muzeut të mesazheve biblike të Chagall-it në Nicë, në të cilën mora pjesë edhe vetë, për muzeun e Renoir-it në Cagne sur Mer, të Fernand Leger-it në Biot, etj. Në fund të po këtij viti, me përgatitjet për startimin e Televizionit të Prishtinës, afërmendsh që startova edhe unë atje. Një kohë të gjatë isha redaktor i redaksisë së dramës, shkrova skenarë filmi e televizioni dhe u mora dendur me këtë veprimtari, paralelisht me letërsinë, në atë kohë që ishte periudha ime më aktive e botimeve, deri në vitin 1990, kur policia serbe mbylli me dhunë Televizionin dhe Rilindjen dhe na hodhi në rrugë.
Duhet të jetë domethënëse edhe për ju, siç përshkruhet gjithnjë, botimi i parë. Kur ka qenë kjo kohë për ju, mund ta kujtoni?
Libri i parë, përmbledhja e tregimeve Shëtitje nëpër mjegull, doli që në vitin 1971 te redaksia e botimeve “Rilindja”. Asokohe redaktor i prozës ishte kritiku dhe studiuesi i letërsisë, Ali Aliu. Unë dorëzova me shumë drojë një dorëshkrim, me shpresë se do ta lexonte dhe do të më jepte disa sugjerime, ndërsa ai në takimin e radhës më tha se dorëshkrimi tashmë kishte shkuar në shtyp. Ishte sikur dikush të më ngjiste krahë për të fluturuar. Pak kohë pas kësaj, te “Bota e Re”, gazeta e studentëve, ku ishim angazhuar bashkë me Ibrahim Rugovën (kryeredaktor) dhe Rexhep Ismajlin, botova dhe librin me poezi Opuset e maestros. Ideja jonë ishte të nisnim një edicion të ri botimesh me iniciativë të studentëve, e cila nuk zgjati shumë, doli një vëllim me poezi i Ali Podrimjes (Hija e tokës), një libër i Jacques Prévert-it (Shi dhe kohë e bukur) përkthyer nga Rexhep Ismajli, një vëllim i Musa Ramadanit dhe disa botime të tjera, por nuk vazhdoi më tutje, sepse edhe neve na i dhanë udhët. Por kujtohen si kohë të entuziazmit dhe sakrificës, sado që nuk ishte e lehtë.
Çfarë ka qenë për ju “Rilindja”?
“Rilindja” ishte një monument, tempull i kulturës, jo vetëm për Kosovën, por edhe për të gjithë shqiptarët në ish-Jugosllavi e më gjerë. “Rilindja” kishte gazetën e përditshme, redaksinë e botimeve, disa revista dhe ndërmarrjen e shpërndarjes së librit. Thuhet se “Rilindja” ka botuar mbi 2000 tituj të autorëve shqiptarë (rreth 3800 tituj gjithsej), deri në vitin 1990 kur u mbyll me dhunë. Besoj i keni parë edhe ju, sidomos botimet e traditës, veprat e plota të Naimit, Samiut, Ndre Mjedës, Nolit, De Radës… Pastaj “Rilindja” botoi edhe kompletin e Kadaresë në atë kohë, të prof. Çabejt, serinë e përkthimeve të autorëve të antikitetit. Për ne ishte si shtëpi e dytë. Të gjithë, në njëfarë mënyre, ishim pinjollë të “Rilindjes”. Në redaksinë e botimeve punonin Nazmi Rrahmani, Ali Podrimja, Anton Pashku, Fahredin Gunga, Rifat Kukaj, Sabri Hamiti, Rrahman Dedaj… Ishte shembull i profesionalizmit, botimet recensionoheshin, kalonin redaktimet gjuhësore e teknike dhe librat dilnin me standarde. Aty kam botuar një pjesë të librave të mi, por edhe disa përkthime, sepse stimuloheshin shumë edhe përkthimet.
Në vitet ’72-’73, deri në ’90-ën, punonit në TV Prishtina, ku ju përjashtuan me dhunë… Çfarë ishte për ju kjo karrierë kaq e stuhishme dhe historia e largimit, si i keni përcjellë ngjarjet në Kosovë në këto vite?
Në vitet ’72-’73, thashë, isha gazetar te “Rilindja”. Është një periudhë që e kujtoj me nostalgji. Hyra i ri fare, ndërsa në redaksinë e kulturës asokohe punonin Anton Pashku, Gani Bobi, Vehap Shita, Ali Podrimja, Mensur Raifi, Ibrahim Kadriu… Ishin 10-12 gazetarë vetëm për rubrikën e kulturës të gazetës, e cila kishte një faqe a dy kulturë çdo ditë, ndërsa të shtunave suplementin që ua shkonte revistave. Në Televizionin e Prishtinës u inkuadrova në fund të vitit 1973 apo në fillim të 1974-ës, sapo u themelua si institucion. Isha redaktor i redaksisë së dramës dhe një kohë redaktor përgjegjës i programit Kulturo-Artistik. Jemi alternuar me Arben Xhaferin, të cilin e pata koleg pune gjatë gjithë kësaj periudhe. Ishin kohë të vështira, por kemi arritur të realizojmë disa filma e drama televizive, seri dhe filma dokumentarë. Njëkohësisht, xhironim dhe shfaqje teatrore që pastaj i emetonim në terminin e dramës televizive. Kemi emetuar edhe shumë shfaqe të xhiruara të Teatrit Kombëtar të Tiranës, realizime që i merrnim asokohe nga Radiotelevizioni shqiptar. Ishte një periudhë kur televizioni nuk e ndiqte vijën e politikës represive, gjë që nuk i konvenonte pushtetit të atëhershëm, dhe vendosën ta zhbëjnë edhe radion, edhe televizionin, edhe “Rilindjen”, edhe Universitetin, shkollat… Më 2 korrik 1990 policia hyri me dhunë në Televizionin e Prishtinës dhe nxori jashtë të gjithë shqiptarët. Në të njëjtën ditë unë u gjeta në rrugë bashkë me time shoqe e cila asokohe ishte në Radio. Periudha që pasoi ishte ajo e shtypjes dhe represionit më të egër, kohë në të cilën e kishim të pasigurt edhe kafshatën e bukës.
U ndodhët disa herë në Francë pas kësaj kohe, duke u marrë kryesisht me projekte të dramaturgjisë frënge. Çfarë ishte kjo përvojë? Kujtojmë pasionin tuaj për Beckett-in dhe në këtë paralele, miqësinë me Anton Pashkun…
Paralelisht me veprimtarinë letrare, një kohë jam marrë edhe me përkthime. Diku nga viti 1976 e këndej është intensifikuar interesimi për dramaturgjinë frënge dhe krahas kësaj, përkthimi i saj në gjuhën shqipe. Ato vite unë botova, gjithnjë te “Rilindja”, një vëllim me tri drama të Eugene Ionesco-s, pastaj një vëllim me të gjitha dramat e Albert Camus (Kamy) dhe pak më vonë një tjetër vëllim me katër drama të Jean-Paul Sartre-it (njëra prej tyre e përkthyer nga R. Kelmendi). Në kohën kur u ndodha në rrugë, i përjashtuar nga Televizioni i Prishtinës, paraqita një projekt përkthimi të teatrit të Beckett-it te Ministria e Kulturës e Francës, e cila më akordoi një bursë për të qëndruar dy muaj në Arl. Teatrin e Beckett-it, çdo gjë që kishte ai në lëmin e dramës, e botoi në një vëllim shtëpia botuese “Buzuku”. Është një botim i rrallë, sepse ka brenda, përveç teksteve kryesore dramatike të tij (Duke pritur Godonë, Fundi i Lojës, Ah ditët e bukura…), edhe pjesët e shkurtra, edhe radio-drama, skenarë televizivë, grimca dramaturgjike të fundit të jetës së Beckett-it. Këtë ma ka thënë edhe Jerome Lindon, botuesi ekskluziv i Beckett-it tek “Editions de Minuit”, të cilin pata fatin ta njoh e ta konsultoj dhe i cili m’i dha të drejtat e botimit.Pastaj kam qenë edhe me projekte të tjera në Francë, midis të cilave edhe për antologjinë Teatri frëng i shekullit XX, ku janë përfshirë 15 autorë me nga një dramë, nga Alfred Jarry deri te Yasmina Reza, e prezantuar si një diagonale e absurdit dhe botuar nga “Dukagjini”.
Në gjithë këtë punë, gjithsesi, meritë të veçantë ka Anton Pashku, me nxitjen dhe stimulimin e të cilit në fillim përktheva dhe botova Ionesco-n, Camus-in dhe Sartre-in. Ai asokohe te “Rilindja”, përveç të tjerave, merrej edhe me botimin e dramës. Por me Pashkun na lidh një miqësi e hershme. Në fakt, ju thashë më lart, ishte ai që botoi poezitë dhe tregimet e mia të para te suplementi i kulturës te gazeta “Rilindja” e pastaj e kisha edhe redaktor te rubrika e kulturës kur zura punë, para se ai të kalonte te redaksia e botimeve “Rilindja”. Fundja, tek ai botova edhe një tjetër vëllim me tregime, Mëngjesi i një pasditeje.
Diku nga viti ’94 i hyni sfidës së botimit, themeloni shtëpinë botuese “Dukagjini”… Pse përfshirja juaj në editori, si e shikoni këtë marrëdhënie me shkrimtarin sot?
Ideja e themelimit të shtëpisë botuese “Dukagjini” nuk ishte vetëm e imja. E para ishte gatishmëria e shtypshkronjës “Dukagjini”, përmes z. Agim Lluka që asokohe vepronte në Pejë, për të përkrahur propozimin e një grupi krijuesish, autorësh, si: Rexhep Ismajli, Gani Bobi, Shkëlzen Maliqi dhe unë, që dolëm me një projekt për themelimin e një shtëpie botuese, me detaje, i cili u përcoll vite me radhë ashtu siç ishin saktësuar në dokumentin e nënshkruar më 14 mars 2014. Sivjet bëhen 25 vjet. Ishin kohë të vështira. Të gjithëve na ishin bllokuar rrugët e aktiviteteve dhe të botimeve. Unë punoja në revistën javore “Koha”, anëtarët tjerë të redaksisë mbanin orët në sistemin paralel të mësimit nëpër shtëpi private, ishim në zgrip të ekzistencës dhe shansi që ofroi “Dukagjini” ishte i papritur. Të kuptohemi, edhe për ata kjo ishte sakrificë e madhe, sepse represioni ushtrohej tejet i egër. T’ju kujtoj se për të realizuar promovimin e parë të botimeve të “Dukagjinit” në Tiranë i patëm transportuar librat në mënyrë klandestine me një barkë përmes Liqenit të Shkodrës. “Dukagjini” për një kohë të shkurtër erdhi e u bë njëra nga shtëpitë më të mëdha botuese, jo vetëm në Kosovë. Në fillim me dy seritë e botimeve, “Fryma” (dijet humane) dhe “Rozafa” (letërsi), e më vonë me “Dukagjini Balkan Books”, një seri botimesh në gjuhë të huaja, anglisht, gjermanisht e frëngjisht, ku kishim në redaksi edhe Robert Elsie-n, ajo sot është shtrirë edhe në fushën e teksteve shkollore dhe është lider në këto botime.
Shumë pak e dinë, këtej në Shqipëri, se në vitin ’99 ju boton prestigjiozja frënge “Fayard”, se jeni prezent në shumë gjuhë përmes antologjive dhe përmbledhjeve poetike, si serbisht, polonisht, gjermanisht, anglisht etj., dhe me një agjendë intensive në takime letrare e festivale poezish, sallone libri… Pse ky komunikim bëhet i rëndësishëm për shkrimtarët?
Më se i rëndësishëm. Botimi me tregimet e përkthyera te “Fayard” (Les ombres de la nuit) erdhi menjëherë pas luftës në Kosovë dhe udhëtimi në Paris me time shoqe, me të cilën kishim qëndruar të mbyllur në Prishtinë gjatë bombardimeve, ishte sikur të shkonim në një sanatorium për t’i shkundur streset e luftës. Një promovim i këtij libri asokohe u organizua në kuadër të festivalit të madh të teatrit në Avinjon. Ishte e ndjera përkthyesja Christiane Montecot (që kishte përkthyer librin me Aleksandër Zoton) që i organizoi të gjitha. Duke mos qenë në gjendje të kontaktonin me mua, ishin lidhur me tim vëlla në Dibër, për ta njoftuar dhe për t’i dërguar kontratën e botimit. Libri u ndoq me plot aktivitete dhe pati jehonë në shtypin francez. Një promovim interesant u zhvillua edhe në qytetin e filozofit të madh, Ferney Voltaire. Në këto kohë u përgatit dhe një vëllim me poezi që u përkthye polonisht nga Mazllum Saneja dhe Ewa Smietanjska, që gjithashtu u ndoq me shumë aktivitete në Sejni, qyteti i botuesit “Pogranitze” dhe Varshavë. Vëllime me poezi dolën edhe në Nju-Jork, përkthyer nga Robert Elsie, një tjetër në esperanto, një në serbisht, në maqedonisht, ka pasur pastaj shumë përkthime në revista, antologji, panorama poetike apo përzgjedhje të poezisë europiane e botërore, pastaj antologji të tregimit, në gjermanisht, anglisht, frëngjisht, etj. Në vitin 2017 botuesi francez “Voix d’encre” nga Montelimar botoi një libër me poezinë time (L’homme nu), përkthyer nga Aleksandër Zoto, i cili shkroi dhe parathënien, ndërsa në vitin 2018 doli romani Lakorja e ik`sit (La ligne de fuite) te botuesi parisien “Non Lieu”, me përkthim të Sebastien Gricourt.
Jeni lindur në Dibër… Çfarë merr njeriu nga vendi i origjinës?
Merr mallin, kujtimet e fëmijërisë jo dhe aq të lehtë. Merr gjakun me vete, atë që të rrjedh në damarë dhe i duket se është i veçantë. Merr njëfarë identiteti. Dibranët kanë qejf të mburren me qytetin e tyre i cili, për fat të keq, sot ka mbetur një grusht, me ethet e skamjes dhe emigrimit. Unë edhe sot e kësaj dite nuk ndalem së hapuri portalet që sjellin lajme nga Dibra, i di të gjitha detajet rreth ndërtimit të Rrugës së Arbrit dhe vonesave që e ndjekin, kam nënshkruar peticionin që kërkon azhurnimin e përfundimit të asaj arterieje të rëndësishme dhe vitale edhe për Dibrën e Madhe, i vetëdijshëm se çfarë të mirash do t’i sjellë, takohem kohë pas kohe me dibranët që jetojnë në Prishtinë, për të pirë një kafe dhe për të shpërlarë pak gojën dibrançe. Nuk del dot nga lëkura. Shkoj më rrallë, është e vërtetë, kam një vëlla që jeton atje, por e kam gjithnjë me vete kujtimin që nuk zhbëhet.
Ju jeni marrë me këtë qytet ndoshta edhe për shkak të dramës që ka, kufirit. I keni kushtuar një roman, Varrë – çfarë plage është kjo?
Romani Varrë erdhi pas një rezidence që pata në qytetin e Gracit në kufi të Austrisë me Slloveninë, në një projekt që quhej “Poetika e kufirit”. E kishim për obligim në fund të dorëzonim një ese mbi këtë temë. Unë shkrova Rrëfimi për babanë, atletin e kufirit, i cili pastaj u përkthye gjermanisht dhe u botua fillimisht në revistën “Lichtungen” dhe në një vëllim të veçantë ku ishte edhe nobelistja Herta Müller dhe pjesëmarrësit e tjerë në këtë projekt. Reagimi i parë kur u botua ishte se kisha shkruar një ese-fiksion. Në të vërtetë, unë kisha paraqitur aty gjithë historinë e tim eti me kufirin që Dibrës i bie në të tria anët e saj. Vetëm njërën anë e ka nga Maqedonia, ku është tash. U dukeshin të pabesueshme të bëmat e babait dhe lufta e tij me kufirin. Ne kishim farefisin edhe në këtë anë edhe në atë anë, të mitë kishin jetuar deri në vitin 1942 në Tiranë, im vëlla kishte lindur atje dhe pastaj kishin vendosur të ktheheshin në vendlindje. Një pjesë e familjes jeton edhe sot në Tiranë, ku mbase ka më shumë dibranë se ç’ka sot qyteti i Dibrës së Madhe. Këto ndarje, sjellin histori nga më të pabesueshmet dhe më të trishtueshmet që ka shkaktuar kufiri. Në një promovim të këtij romani në Universitetin e Humboltit në Gjermani u shpalosën rrëfimet rrëqethëse me pjesë të romanit të përkthyer gjermanisht dhe në kuadër të një projekti për ndryshimet që ka shkaktuar te qytetarët e fshatarët e gjithë krahinës së Dibrës, këndej e andej kufiri. Janë histori tronditëse që unë i njoh jo vetëm nga rrëfimet, që na e kanë zaptuar jetën dhe na e kanë bërë – varrë!
Si e keni përjetuar lirinë e Kosovës, shpesh nga andej thuhet se nuk është menaxhuar mjaftueshëm apo…?
Liria e Kosovës është një mrekulli që do kohë për ta kuptuar siç duhet e për ta vlerësuar. Vetëm ta dini flladin e atyre ditëve të para kur mund të merrnim frymë me gjithë mushkëritë. Për ne që i kemi kaluar të gjitha dhe kemi ende plagët që kullojnë në kujtimet tona, por edhe nga dhembjet e përditshme të njerëzve që kanë humbur më të afërmit e që një pjesë e tyre nuk janë në gjendje as varrin t’ua gjejnë, pazaret që bëjnë sot sharlatanët dhe të papërgjegjshmit dhe rreziqet që ia ndërsejnë, nuk vijnë nga ata që e dinë se sa e shtrenjtë është ajo.
Sa e vështirë ka qenë Prishtina juaj? Si bëhet qyteti për një shkrimtar?
Ju me siguri e kujtoni një poezi të hershme timen, Larësit e Prishtinës. Është shkruar në kohën e demonstratave dhe protestave të viteve ’80-’90 (Kush ma di qytetin /me sandale fëmijësh/ mbi gjurmë tankesh/ me vocërrakë të zhytur/ që pinë ujë në gëzhoja lotsjellësi… në morgun gjithnjë të zgjuar/ të spitalit të Europës). Është Prishtina që kujtoj unë, Prishtina e ditëve të përgjakshme, e turmave që binin në “gjurmët e tankeve”. Ia di të gjitha stinët. Jam rritur bashkë me të. Kam më shumë se pesëdhjetë vjet jetë në këtë qytet. Nga perspektiva e sotme, kur sheh sprovat e sfidat e kaluara, të duket se çdo gjë ka qenë vetëm ëndërr e trishtuar. Por tjetër ka qenë t’i jetosh dhe t’i ndiesh në lëkurë. Sidoqoftë, aty janë edhe ditët e rinisë dhe të dashurisë që kanë kaluar, aty janë fëmijët që kanë ardhur dhe që kanë sjellë fëmijët e tyre, aty është gjithë jeta, aty ku kam ardhur shtalb, i ri fare dhe jam bërë gjysh. Çfarë ka mbetur nga e djeshmja, çfarë ka ndryshuar nga frymëzimet e hershme? Në vitin e largët 1967 ai ishte një qytet i vogël 60-70 mijë banorë. Kufijtë e jashtëm të qytetit të atëhershëm sot janë thuaja qendra e tij. Po shndërrohet në metropol, ndërsa unë kam ikur në paralagje, se nuk e gjej dot qetësinë e dikurshme. Ke shumë për të thënë për Prishtinën dhe asnjëherë nuk i thua të gjitha. Qyteti bëhet si një gjymtyrë, një organ vital, pjesë e trupit dhe organizmit tënd.
A ka heshtje në letërsi? Ju keni ndërtuar një roman të tërë mbi këtë metaforë, subjekt, te Lakorja e ik’sit… Kjo do të thotë se nuk jeni për letërsinë e angazhuar?
Mbase mund të pretendohet se edhe ky nuk është njëfarë angazhimi. Them se është heshtje që flet. Nuk është për herë të parë në krijimet e mia. Haset shpesh në poezi. Shumë herët, si student, kisha hartuar një seri aforizmash për heshtjen. Një ditë një mik më tha: ke portretizuar vetveten. Jo. Mund të ketë copa të miat aty brenda, por nuk jam unë. Një angazhim me heshtje (Iksi, Ik’si, Ikësi) mbase mund të duket paradoksal. Në fakt, çështja e letërsisë së angazhuar është diçka për të cilën unë nuk jam në gjendje të flas qartë, sepse në momentin kur e përjashton letërsinë e dogmatizuar, që nuk është vetëm angazhim, por edhe propagandë, pamflet, pllakat, mbetet shumë relative se çkafit do t’i thuash letërsi e angazhuar.
Poezia juaj godet tamam si fryma e poezive të Zhak Preverit, enigmatike dhe tërheqëse. Cila është ithtaria e poezisë moderne?
Kam nisur me prozë. Libri i parë është me tregime, mbase për këtë arsye ka mjaft rrëfim, narracion, balada urbane, njësoj siç mund të ketë problematika të njeriut urban tek tregimet. Tjetër është Preverti që përmendni ju. Komunikimi është i domosdoshëm, sipas mendimit tim, nuk jam ithtar i poezisë tejet hermetike, edhe pse mund ta kem shkruar vetë në ndonjë periudhë të caktuar. Nuk më takon mua ta them, por e dua vargun që komunikon dhe në të njëjtën kohë, është modern e avangard, në mënyrën se si komunikon. Kjo poezi ka kaluar në periudha të ndryshme të ekzistencës sonë dhe ndonjëherë mbase mund të ketë qenë më e mbyllur, por nëse në kohët e vështira ka folur për “shefin e bandës iks, që formon shtetin e zi, me parlament të zi…” lidhur me realitetin tonë të asaj kohe, por edhe me trendin e poezisë së asaj kohe, besoj se i shkon pas një qëllimi.
Sartër, Kamy, Ionesko… kujtojmë angazhimin tuaj si përkthyes, e këta janë autorët e tu që besojmë ua kanë bërë më të qartë rrjedhat e njohjen më të gjerë në letërsi apo jo? Te ne përkthimet kanë nisur vonë, për shkak të ndalesës. A mund të kontekstualizoni letërsinë shqipe në këtë vështrim, çfarë e dallon?
Kam bërë shumë përkthime, e përmenda edhe më lart. Kam përkthyer edhe vepra të tjera të autorëve të mëdhenj. Malraux, për shembull (Pushtuesit) ose Claud Levi-Strauss (Mendimi i egër). Dikur herët (1982) kam përkthyer dhe poezinë e Ungaretti-t (Një jetë njeriu), por teatri ka qenë ai që ka dominuar, edhe pse vetë nuk kam shkruar për teatër. Por janë autorët ata që më kanë tërhequr (Camus, Sartre, Ionesco, Beckett…). E them se përkthimi është edhe një lexim i thellë, analizë teksti, i nevojshëm për të hyrë në vorbullat e mendimeve të autorëve që i do. Më kujtohet që ndonjë kopje e Ionesco-s (i përkthyer më 1976) mbërrinte në Shqipëri, edhe Sartre apo Camus. Këta autorë dhe poetë, si Rimbaud, Baudelaire, Aragon, Verlaine, janë ata që kanë ushqyer gjeneratën tonë. Ishim një rreth miqsh që merreshin me ta. Mensur Raifi doktoroi me Rimbaud-in dhe e përkthente, Rexhep Ismajli gjuhëtar, por edhe përkthyes i poezisë së mirëfilltë dhe lexues i përkushtuar i saj, i sillte këta autorë shpesh në shqip. Është literatura jonë e asaj periudhe, dyzet e më shumë vjet më parë. Sartre, Camus janë interpretuar shpesh në skenën e teatrit të Prishtinës. Duke pritur Godonë është vënë në skenë një vit pasi mori çmimin Nobel për letërsi (1970), jo me përkthimin tim, por me përkthimin e parë të Esad Mekulit.
Sa jeni në kontakt të të rejave letrare me autorët shqiptarë, si arrin të komunikosh personalisht me to?
E ndjek me shumë interes, me aq sa mundem. Është e natyrshme. Vij pothuaj rregullisht në panairin e Tiranës dhe ngarkohem me botimet e reja. Jam gjithnjë në kontakt me miqtë dhe përzgjedhjen e parë e bëj me ndihmën e tyre. Ka shumë botime sot dhe nuk mund të ndiqen të gjitha, por kam edhe dy lexues të pasionuar në familje, dy bijat, me të cilat ndajmë shpesh përvojat dhe japim rekomandime. Me një fjalë, nuk është se mund të kapërcejnë botime të rëndësishme pa pasur njohuri. Por tashmë jemi në vërshimin e një shumësie ofertash dhe midis të tjerash, çmohet edhe aftësia e përzgjedhjes. Pastaj, intensiteti i leximit nuk është ai që ka qenë para shumë viteve. Edhe leximi, njësoj si shkrimi, i ka pikat kulmore dhe të rënies në lakore.
Mos harroni, një pjesë e autorëve janë miq, se s’kemi si të mos njihemi mes veti, njësoj siç i kemi dhe botuesit miq e kolegë dhe këmbejmë shpesh libra që i lexojmë e i diskutojmë.
Panairet e librit mes dy vendeve duket se janë këmbimi i ndërsjellë… A e shikoni të natyrshme, pas kaq vitesh liri, këtë hapësirë?
E thashë edhe më lart, për fat të keq, panairi i librit sot ka mbetur njëra nga të format e rralla të komunikimit me librin. Është tjetër gjë që ato ndonjëherë shndërrohen në tezga allishverishesh, por mbeten festë e librit, e kanë edhe rolin efikas të kontaktit të parë dhe të afërt me librit me lexuesin.
Jemi prapë në një pikë mjaft të nxehtë për shkrimtarët, që ka të bëjë me njohjen, për të mbërritur te lexuesi dhe për të marrë një vlerësim profesional nga kritika…
Nuk është se i takon vetëm kohës sonë. Kjo luftë dhe ky synim është i hershëm sa ç’është njeriu. Gjithnjë synojmë ta marrim mendimin e tjetrit kur i ofrojmë propozimin tonë. Nuk shkruajmë për veten tonë, nuk do ta botonim fare atëherë, duam të dimë si e vlerësojnë të tjerët. E kemi zakon, së pari, dorëshkrimin t’ia japim një miku që i besojmë dhe e presim me padurim mendimin. Pastaj, kur del në opinion, kërkojmë të dimë si është pritur, i duam mendimet, hollësisht po të jetë e mundur, sepse kjo sjell satisfaksionin, arsyen pse kemi ndërmarrë gjithë këtë punë. Kjo do të na japë mbase dhe stimulimin për më tutje. Nuk plakemi për mendimet e të tjerëve, nuk themi se tashmë nuk më intereson se ç’mendojnë të tjerët, asnjëherë. Gjithnjë kemi po atë padurim kur e hedhim në publik një vepër të re. Për fat të keq, sot ka pak vlerësime për librat në shtyp dhe në mediat e tjera, pak bëhet fjalë për letërsinë në përgjithësi. E kam fjalën për vlerësimet dhe leximet analitike, jo për informata dhe biseda ad hoc me shkrimtarë, si me personazhe për gosip. Unë mbaj mend që një kohë, kur punoja te “Rilindja”, ishin të domosdoshme prezantimet me recensione të dy deri në katër titujve në javë. Kishte anëtarë të redaksisë që merreshin vetëm me këtë punë. Kurse sot mund të dalë libri dhe të plaket në heshtje, edhe për mirë, edhe për keq…
