Në 90-vjetorin e lindjes
Energjia krijuese e Margarita Xhepës
Mbaj mend, që një nga shkrimet e botuara në të përjavshmen letrare-kulturore “EX LIBRIS”, e kam titulluar “Prilli i Margarita Xhepës”. Mund ta kisha titulluar edhe “Stinët e Margaritës”, ose “Pranverat e jetës skenike dhe filmike të Margarita Xhepës”.
Këta tre tituj, për jetën dhe karrierën e Margarita Xhepës, si një nga yjet e skenës dhe filmit shqiptar, i lidh pranvera dhe një nga muajt e saj më të bukur, prilli. Metaforikisht do të shtoja se prilli i ka dhënë aktores së madhe edhe bukurinë, sharmin, zërin dhe timbrin e veçantë të tij, që është si “tingull harpe, që pushton jo vetëm një sallë të stërmadhe, por një botë të tërë”. (Angjelina Xhara)
Nuk është e rastit, që regjisori grek i “Elektrës” të Sofokliut, ku Margarita luan rolin e dados, flet për “gjëmimin e rënkimit të saj”.
Është ky “gjëmim i rëndkimit të saj”, që të trondit dhe të lë pa gjumë, kur dëgjon në filmin “Pylli i lirisë” vajin e gruas myzeqare apo klithmën ulëritëse të Hekubës. për gjëmën e Trojës. Ajo, te tragjedia “Trojanët” të Euripidit solli një Hekubë sa trojane, aq edhe ballkanase dhe shqiptare. Këtu qëndron suksesi dhe shkëlqimi befasues i Margarita Xhepës te “Trojanët”, kur u vu në skenë në nja nga teatrot më të mirë të Athinës, nga regjisori Theodhopulos, i cili shkroi: “Ajo përcolli me energji tronditëse rolin e Hekubës, duke i dhënë frymë dhe ritëm të gjithë shfaqjes. Dua t’i puth dorën për energjinë tronditëse me të cilën përballoi rolin dhe situatën dramatike.”
Margarita Xhepa është një aktore, ndoshta të rralla në historinë e shkollës interpretative shqiptare, që rrezaton në tërë qënien e saj shumë dritë. Mendoj se është një dritë e brendshme, që nga lindja e saj dhe më pas është bërë pjesë e pandarë e portretit, gjestikulacionit, të folurit. Mos ndoshta kjo dritë apo rrezatim lidhet me vendlindjen e saj? Them se po. Ajo ka shumë nga drita e tokës dhe e qiellit myzeqar. Myzeqeja ka shumë dritë. Është një dritë që vjen jo vetëm nga qielli, por edhe nga toka. Nga ana tjetër, në portretin e saj ka shumë mirësi, butësi, si dhe bukuri e hijeshi prej aristokrateje. Mendoj se gjatë karrierës së saj të gjatë, janë dy elementë që përbëjnë thelbin e talentit të papërsëritshëm të Xhepës: goja dhe sytë. E para, si artikolohet ajo dhe e dyta, pra sytë, fshehin dhe shfaqin botën e brendshme të njeriut.
Po të perifrazoja vlerësimin e kritikës botërore për Aleksandër Moisiun, veçanërisht zërin e tij, unë do të thoja se edhe Margarita Xhepa ka një zë tipik shqiptar nga timbri, tonaliteti dhe shqiptimi. Nga ana tjetër, aktorja jonë e madhe fsheh një energji të jashtëzakonshme interpretimi në sytë dhe vështrimin e tyre. Kushdo që ka ndjekur në skenë interpretimet e saj, por veçanërisht rolet në filmat shqiptarë, me siguri ka vënë re forcën dhe energjinë e syve të saj. Energjia e saj krijuese fshihet jo vetëm te sytë. E kam të vështirë të depërtoj në laboratorin interpretative të Aktores së Popullit Margarita Xhepa dhe shumë nga kulmet e saj në teatrin dhe filmin shqiptar.
Monologu i parë
Pranvera në Lushnjë është e bukur, veçanërisht prilli, muaji i dytë i saj. Qytetin tim e rrahin erërat e buta, që vijnë nga deti Adriatik dhe pasi peshkojnë fushën e paanë të Myzëqesë, u japin kodrave një gjallëri të veçantë. Duket sikur çdo gjë merr frymë ndryshe: edhe ullinjtë, kumbullat, pjeshkët, limonët e portokallet, luledelet, trëndafilat… Edhe njerëzit. E ndiej më shumë se të tjerët prillin. Jam ndryshe në këtë muaj dhe kam dëshirë të dal, të eci rrugëve të Tiranës dhe pastaj te Parku i Madh i Liqenit… Sepse prilli është muaji im. Pranvera është stina ime. Kam lindur më 2 prill të vitit 1934, në një shtëpi të thjeshtë, pranë asaj të madhes, ku është mbajtur Kongresi Historik i Lushnjës.
Edhe kur isha e vogel, edhe kur u madhova, ajo shtëpi më është dukur më e madhja dhe më e bukura e qytetit tim. Nga fëmijëria e mbaj mend nënën time të bukur e fjalëpakë. Më vjen shpesh në ëndërr nëna ime e mirë, që vdiq shpejt, duke më lënë jetime. Babai u martua me një grua tjetër. Isha me fat që njerka na donte shumë. Ajo ishte nikoqire dhe zonjë e vërtetë. Mbaj mend babain tim që këndonte bukur. Mbaj mend zërat e qytetit tim dhe njerëzit e tij të butë. Edhe aromat apo parfumet, që vinin nga kopshtijet me shumë lule.
Eh Lushnja ime e dashur dhe fëmijëria e rinia që kam kaluar në këtë qytet të mrekullueshëm. Ah! Nuk do të harroj kurrë një nënë nga Çamëria. Familja e saj kishte ardhur në lagjen tonë “Stani” në dimrin e vitit 1944. Isha dhjetë vjeçe atëhere, dhe shtëpia e familjes nga Çamëria ishte shumë afër tonës. Nëna nga Çamëria kishte një të folur të veçantë, shumë të ëmbël. Ajo vinte shpesh tek ne. Më përkëdhelte flokët kaçurele dhe duke më përqafuar më thoshte: “Bila ime, vashëza ime e bukur.” Edhe në këtë moshë më duket sikur dëgjoj të folurën e saj të veçantë dhe kam në gojë shijen e byrekut me lakra dhe një lloj tjetër, që e quante klumushtor, që bëhej me qumësht dhe vezë…”
Monologu i dytë: Ofelia ime
“Ishim në kulmin e punës për vënien në skenë të Hamletit. Ofelia ishte bërë pjesë e qënies time. Ajo më ndiqte kudo jo vetëm gjatë provave, por edhe në rrugë, shtëpi ose dhe kur vija kokën në jastëk. Kur gjumi nuk më zinte apo edhe kur sapo dremisja pak, më vinte në ëndërr e bukur, delikate dhe e brishtë si vesa e mëngjesit . . . E ndjeja që gjatë provave, veçanërisht në skenat kur ajo është e çmendur, diçka nuk shkonte. Nuk kishta parë asnjëherë, deri në atë moshë ndonjë vajzë ose grua të çmendur. Ishte paradite, kur mora në telefon prof. Ylvi Vehbiun, me të cilin kishim njohje familjare. Prof.Ylvi Vehbiu ishte një nga psikiatrët e njohur të kohës. I thashë profesorit se doja të vija në spitalin psikiatrik, për të parë nga afër ndonjë vajzë të re të sëmurë. Ai më tha se mund të vija menjëherë. . . Nuk do ta harroj kurrë momentin kur pashë në një koridor të spitalit psikiatrik, vajzën e çmendur. Ajo ishte 17 vjeç. E bukur. Shumë e bukur. Bënte ca lëvizje të çuditshme, si në jerm apo në një hapësirë boshe. Pastaj qëndronte, duke vështruar sa majtas-djathtas ose lart. Dhe këndonte, me një zë të ëmbël, sikur ishte në skenë . . . Eh . . . E gjora vajzë! E gjora vajzë! Befas ngriti duart lart, lëvizi prap dhe pas disa sekondave, ia dha të qarit me dënesë. . . I ngulita në kokë të gjitha këto dhe në skenë, i bëra pjesë të Ofelisë time . . . Regjisori sovjetik nuk e përmbajti entiziazmin. Ai m’u afrua e më përqafoi, duke thënë rusisht fjalët “Ah pëllumbesha ime! Çfarë ndryshimi nga ditët e mëparshme . . . “ Isha Ofelia e çmendur. Lëvizja në skenë si e çmendura që kisha parë në spitalin psikiatrik, gjendja emocionale e së cilës ndryshonte nga kënga, e qeshura në të qarë që të këpuste shpirtin. Edhe unë, Margarita-Ofeli, këndoja:
Të bardhë si dëbor’e kish savanin,
Me lule të stolisur,
I vogël e i madh me lot e qanin,
Me zemër të zalitur”.
Kjo është Ofelia ime, që, siç shkruan Fan Noli: “Ofelia, e dashura fatzezë e Hamletit, është një nga fytyrat më tragjike dhe më patetike të teatrit shekspirian. Si Hamletit, ashtu edhe Ofelisë i është përmbysur bota mbi kokë”.
Monologu i tretë
Filmi “Dora e ngrohtë”, më skenar të Neshat Tozajt dhe regji të Kujtim Çashkut u prit shumë mirë nga shikuesit shqiptarë. Sallat e kinemave në Tiranë ishin plot dhe shumë qytetarë e panë disa herë këtë film, që me mjeshtri trajtonte një problem të veçantë, shumë delikat të familjes shqiptare në atë kohë. Ndoshta është nga rolet më të arrira të miat. Edhe nga më të ndjerat. Ishte një kastë e tërë aktorësh, njëri më i mirë se tjetri. Do të veçoja interpretimin brilant të Reshat Arbanës, që në fim ishte partneri im… Arti i vërtetë dihet se ka një ndikim të madh në shoqëri. Këtu do veçoja teatrin dhe filmin. Mbaj mend, që pasi përfundoi shfaqja në Teatrin Kombëtar, dola me nxitim nga oborri i Teatrit, pastaj kalova në trotuarin pranë xhamisë dhe u hodha matanë, pranë monumentit të Skënderbeut. Pashë orën. Po shkonte nëntë. Dhe, teksa i hodha një vështrim të shpejtë sheshit, që ndriçohej nga drita e zbehtë e neoneve, dëgjova fare pranë zërin e një gruaje: “Mirëmbrëma Margarita. Më falni, nëse ju shqetësoj…”. Ndala. Gruaja më zgjati dorën dhe më përqafoi. Kam mbi një orë që po ju pres, tha gruaja. Pastaj më ftoi për kafe, se donte të më falënderonte për gjithçka që kisha bërë për familjen e saj, se…” I thashë se me kënaqësi do ta pija kafenë me të, por ishte vonë dhe më prisnin djemtë për darkë. Ajo heshti dhe më pas, me ndrojtje shtoi se edhe njëherë më falënderonte për rolin tim te “Dora e ngrohtë”, se ajo prej vitesh kishte përjetuar të njëjtën dramë, si te filmi, se …. Heshti prap dhe më tha se bashkëshorti i saj e kishte parë dy herë filmin, se nuk ishte më i pari, duke më trajuar ndryshe mua dhe djalin tim nga martesa e parë. Shtanga. Më besoni, sytë m’u mbushën me lot. Ju hodha në qafë gruas së panjohur dhe i premtova që do ta takoja prapë. Merr me vete edhe burrin tënd, i thashë. Edhe djalin. Do t’ua jap unë kafenë… U ndava prej saj dhe bëra tutje nën ndriçimin e zbehtë të neoneve.
Zonja nga Parga dhe Margarita Xhepa
Në vitin 2019 u botua novela ime”Zonja nga Parga”. Margarita Xhepa ishte nga lexueset e para të kësaj novele. Mbaj mend telefonatën e saj aty nga nëntori i atij viti. Më vjen keq që nuk i shkrova në letër ato që ajo më tha. Fliste me entusiazëm dhe me emocion. Mbaj mend që më tha, se e kishte rilexuar disa herë këtë novelë dhe se e gjente vehten, nëse do të xhirohej një film me skenar për “Zonjën nga Parga”, në rolin e kësaj gruaje çame. Këtë mendim e shprehu edhe në promovimin e novelës, më 5 shkurt të vitit 2020, që u organizua, falë kontributit të sponsorizimit të librit dhe veprimtarisë nga Alket Veliu. Emocionet këtij promovimi ja shroi fjala dhe interpretimi i nje fragmenti nga kjo novelë e aktores Margarita Xhepa. Është ky fragment, që po publikoj më poshtë, që Margarita i dha shumë shpirt, duke i emocionuar të pranishmit e shumtë nga ky recitim. Është momenti kur Kristua bashkëshorti grek i zonjës nga Parga, e çon atë në një tempull për të folur me shpirtrat e të parëve të saj.
“Bila ime. Bila ime”, dëgjova zërin që vinte nga kubeja. Ishte zëri i gjishit… Zëri i gjishit tim, thashë me vehte. Ku je fshehur? M’u shfaq…M’u shfaq prapë të të shoh… Ah korba ‘U. Korba ‘U!
“Bila ime e mirë. Gjishi jam… Drita e gjishit,…’U të flas. Dëgjomë e mira ime. Gëzohem që je mirë. Gëzohem që të shoh. Ah bila ime e mirë… Ku na mbete? Ku të lamë e mira ime?… Botë e Shqipërisë më ka mbuluar bila ime e bukur si ill… Edhe ghishja jote nga botë e Shqipërisë është mbuluar… Edhe Nuja… Edhe babathua… Këtu janë me muas. Të vështrojnë e gëzonenë që të shohin mirë bila ime. Hidhi pas krahëve ato që të kanë glaRË. Selam bëju gurëve të Çamërisë. Selam bëji detit dhe Pargës. Selam bëju ullinjve. Selam bëju ature që janë në Pargë, Agji, Morfat, Rrapes… Puthi sitë djalit tënd. Selam bëji Kristos dhe fëmilës së tij. Selam… Selam… Selam…”.
Aktorja pret skenarin e “Zonjës nga Parga” dhe realizimin e filmit. Ajo e kërkon këtë me ngulm, sepse siç më thotë, koha shkon dhe mosha bën të vetën. Pastaj shton, se mund të ishte dhe një bashkëpunim me një regjisor grek dhe se realizimi i këtij filmi me mesazhet që do të përcjellë, i bën nder edhe marrëdhënieve midis dy popujve tanë dhe në përgjirthësi humanizmit njerëzor. Filmi do të jetë një apel, që të mos përsëritet e kaluara dhe se popujt tanë, veçanërisht ai çam, ka nevojë të shohë nga e ardhmja.
Monologu i fundit: Të flasësh me detin
“Në shtator të vitit 2020, kur Shqipëria dhe bota lëngonte nga murtaja e këtij shekulli, Covid-i, u nisa për në Himarë. Mbaj mend, që ishte një vjeshtë e bukur, shumë e paqtë. Bashkë me mua ishte dhe skulptori Mumtaz Dhrami dhe të tjerë. Më kanë pëlqyer vazhdimisht udhëtimet, në të gjitha stinët dhe në viset e Shqipërisë. Shihja nga xhami i makinës peisazhet e bukura të vendit tim dhe qetësinë që të japin ato. Dukej sikur Covidi i tmerrshëm ishte larg këtyre peisazheve. Pastaj Llogaraja dhe mrekullia që shfaqet kur je duke zbritur poshtë. E dua detin. Atë ditë ai shtrihej i paanë, i kaltër, çuditërisht i qetë dhe me një bukuri që mua më prekte. Ishte mesditë, kur arritëm në Himarë. Ku janë njerëzit, pyeta , organizatorët e veprimtarisë. Ata ngritën supet, duke më thënë se frika nga Covidi i kish mbyllur brenda. Mirë, u thashë. Unë kisha menduar, që t’u recitoja atyre disa poezi. Këtë do ta bëj me një spektator tjetër, që ka ardhur dhe është fare pranë nesh. Ah. ah, harrova të them Enver. Ku është Lefter Çipa, poeti i madh që i ka kënduar si rrallë kush Labërisë, Pilurit, HimarëS, shpirtit njerëzor dhe shpirtit të detit? Më thanë se nuk ishte mirë me shëndet… Atëhere hodha disa hapa dhe iu afrova detit. I fola me zë: “Mirë se të gjeta!” Ai m’u përgjigj në heshtje, nëpërnjet dallgëve të lehta dhe ca fjalëve, që vetëm unë i kuptoja, se ç’donte të thoshte deti. Pastaj nisa recitimin. Ishte një nga interpretimet më të çuditshme që kam bërë në karierën time të gjatë si aktore, ku përballë meje nuk ishin spektatorët, po deti, hapësira e tij e paanë, thellësia e tij, që më ndoqi me vëmëndje. Kur mbarova, dëgjova jo duartrokitje, por ca zëra si amanete, që vinin nga spektatori DET. Dëgjova pastaj, jo vajzën e valëve, por qindra vajza valësh. Dëgjova zërat e të shkuarës, të sotmes dhe të ardhmes. Miku im, skulptori Mumtaz Dhrami, dukej si i ngrirë dhe pasi më përqafoi më tha: “Margaritë, recitimi yt ishte një mrekulli!”
Tiranë, prill 2024
