(Biseda është pjesë e serisë “Letërsi Ballkanike-Letërsi Botërore”. Kjo bisedë është zhvilluar në 13 Janar 2021 në Universitetin e Humboldt-it, Berlin. Belfjore Qose është profesoreshë e Letërsisë Botërore sh. XX, pj. 1 dhe e Letërsisë Ruso-Sllave në Universitetin e Tiranës. Vesna Goldsworthy është profesoreshë e “Shkrimit krijues” në Universitetin e Ekseterit dhe në Universitetin e Anglisë Lindore. Christian Voss është profesor dhe shef i Departamentit të Studimeve Sllavo-Jugore në Universitetin e Humboldt-it, Berlin, si dhe drejtor dhe themelues i Qendrës ”Përtej kufijve”.)
Vesna Goldsworthy është profesoreshë e “Shkrimit krijues” në Universitetin e Ekseterit dhe në Universitetin e Anglisë Lindore. Në librin e saj të parë ″Shpikja e Ruritanisë, Imperializmi i imagjinatës” (1998) ajo zbaton paradigmën konstruktiviste dhe orientaliste në Evropën Juglindore dhe përshkruan stereotipat për Ballkanin në shënimet e udhëtimeve të evropiano-perëndimorëve dhe në kulturën popullore që nga miti i Drakulës. Një përmbledhje e ngjeshur e këtij libri referencial mund të gjendet në antologjinë “Ballkani dhe kufijtë mendorë”, botuar në gjermanisht në vitin 2004 nga Karl Kaser në enciklopedinë austriake Wieser. Lexuesi i vëmendshëm mund ta kuptojë edhe vetëm nga titulli se, që njëzet vjet më parë, Goldsworthy shumë më tepër dhe shumë më krijuese nga një “akademike e zakonshme”, kështu që ajo filloi të merrej me letërsi.
Libri i saj me kujtime i vitit 2005, “Luleshtrydhet e Çernobilit”, tregon historinë e fëmijërisë dhe rinisë së saj në Serbinë jugosllave. Përkthimi gjermanisht me titullin “Heimweh nach Nirgendwo” (“Mall për askundin”) u vlerësua shumë nga Elke Heidenreich-i, e cila pas karrierës së saj si artiste kabareje u bë mjaft e njohur si recensuese librash në televizione dhe radio të ndryshme. Libri u prit shumë mirë!
Poezia e Goldsworthit tek “Engjëlli i Selanikut” dhe tek romanet e saj të fundit, si “Gorsky” dhe “Monsieur Ka” transmetojnë përvojën e saj personale të migrimit, akulturimit, perceptimit ndërkulturor dhe të keqkuptimit në Londrën e Luftës së Ftohtë mes ballafaqimit të blloqeve Lindje-Perëndim. Romani i saj i ardhshëm “Perdja e hekurt” rrëfen për një lidhje dashurie mes lindjes dhe perëndimit, ndërmjet një princeshe “të kuqe” të privilegjuar në një shtet satelitor sovjetik në vitet 1980 dhe Iasonit, një poeti të ri të talentuar anglo-irlandez në fillimet e tij.
Ekzotizimi i dyanshëm: Evropa dhe Ballkani
B. Qose: Po e nis bisedën me librin tuaj “wShpikja e Ruritanisë, Imperializmi i imagjinatës” në të cilin ju analizoni imagologjinë për Ballkanin nëpërmjet dy burimeve kryesore, imagjinatës letrare dhe kujtimeve të mirënjohura (kryesisht prej zonjave udhëtare), ku në të dyja rastet faktet përzihen me trillimin apo, së paku, ndikohen prej perspektivës. Më duket mjaft interesante që Ballkani është trajtuar si një hapësirë ‘ekzotike’, kryesisht prej romantikëve, apo nisur vetëm nga imagjinata për tjetrin. Më lind pyetja “Sipas kujt është ekzotik?”. Disa vite më parë përktheva një artikull të Kazuo Ishiguros menjëherë pasi ai fitoi çmimin Nobel në Letërsi, në të cilin ai shprehte me sinqeritet se kultura britanike i dukej ‘ekzotike’, me familjen mbretërore dhe tërë rregullat e ndërlikuara të sjelljes në shoqëri. Për këtë arsye, ai krijoi një protagonist tepër ‘ekzotik’ te romani “Dita e mbetur”, duke qenë se ky personazh përfaqësonte për të thelbin e kuriozitetit të tij për kulturën britanike. Nga ana tjetër, letrarët dhe udhëtarët anglezë i konsideronin ekzotike vendet e Evropës Lindore që ishin ndikuar a ishin pjesë e kulturës bizantine dhe otomane. Kjo është një dukuri e vjetër ndërsa ne nuk kemi qenë të kujdesshëm për përgjegjësitë tona, si p.sh., vargjet e Bajronit për Ballkanin jepen mësim ende në shkollat tona pa ndonjë analizë kritike, a thua se ai synonte të përshkruante në mënyrë realiste shqiptarët e shekullit të 19-të! Çfarë mund të bëhet për t’i analizuar në mënyrë kritike këto burime të imagologjisë për Ballkanin në Evropën Perëndimore dhe, ç’është më e rëndësishme, si mund t’i vendosim ato në kontekstin e duhur duke kuptuar qëllimin, gjendjen dhe perspektivën e autorëve në kohën e tyre? Ju e arrini këtë nëpërmjet librave tuaj, por e kam fjalën për ndikuesit tek publiku i gjerë, media, shkolla etj.
V. Goldsworthy: Mund të trajtoj shumë çështje lidhur me këtë. Pikë së pari, ju keni shumë të drejtë kur thoni se unë kam prirjen të përqendrohem tek letërsia për Ballkanin. Deri më tani, kur u referohem teksteve joletrare, prirem të përqendrohem te gratë që shkruanin për Ballkanin. Edhe pse “Shpikja e Ruritanisë” tenton të jetë e kuptueshme për çështjen që mbulon, kur e nisa këtë kërkim, isha veçanërisht e interesuar për letërsinë e atyre shkrimtarëve që shkruanin për Ballkanin pa e vizituar kurrë atë.
Para se të merresha me letërsi, isha profesoreshë e Letërsisë Angleze dhe specialiteti im ishte shekulli i 19-të. Më tërhiqnin veçanërisht romancierët që shkruanin për Ballkanin pa shkelur kurrë në gadishull! Sa më pak të dinin ata, sa më të çinteresuar të ishin për Ballkanin, aq më shumë më interesonte letërsia e tyre. Doja të dija se çfarë dinin në të vërtetë këta shkrimtarë për Ballkanin kur thoshin se nuk dinin asgjë. “Nuk di asgjë për Ballkanin”, por cila ishte ajo bërthamë dijeje që vijon të këmbëngulë? E nisa studimin tim në periudhën e fundit të 1980-ës duke u përqendruar kryesisht tek Rumania, me shkrimtarë që shkonin nga Bram Stoker-i e deri tek Olivia Manning. Doli që kjo na paskësh qenë një zgjedhje fatlume pasi, pa dijeninë time, historiania Maria Todorova po përgatiste librin e saj për Ballkanin dhe ajo u përqendrua kryesisht te shkrimet historike dhe faktuale. Pa e ditur, ne po plotësonim njëra-tjetrën nëpërmjet fokusit të ndryshëm akademik.
Isha veçanërisht e interesuar për këto paraqitje fiksioni sepse, duke jetuar në Angli, e dija se kanë një ndikim të pabesueshëm. Siç e përmenda më lart, ia nisa nga Rumania rreth tridhjetë vjet më parë. Do tregoj një moment anekdotik. Punoja në Kolegjin e Birkbeck-ut, në Universitetin e Londrës dhe mendova se tregoja kurajë nëse unë si serbe bëja një studim shkencor për përfytyrimin e Rumanisë nga britanikët, sepse asohere nuk kisha vajtur ende në Rumani dhe nuk flisja rumanisht. Por shumë prej kolegëve në Departamentin e Anglishtes menduan se e njihja Rumaninë në majë te gishtave dhe se mund të lexoja rumanisht.
Kjo situatë më dëshmonte qysh atëherë diçka për Ballkanin. Në departamentin e Anglishtes kombet ballkanike shiheshin pak a shumë si të ndërkëmbyeshme. Kini parasysh që flasim për fundin e viteve ’80: përpara luftërave në Jugosllavi dhe kur ende asnjë shtet ballkanik nuk ishte futur në BE. Po kështu, njëherë kishim të ftuar një akademik nga Universiteti i Budapestit dhe mua më kishin ftuar për të përkthyer! I njëjti përfundim i nxituar. Edhe njerëzit të miredukuar ngatërronin Beogradin me Bukureshtin e me Budapestin. Në njëfarë mënyre ishte argëtuese që mund të punoja për Rumaninë dhe të tjerët të mendonin se dija gjithçka për të.
Te Rumania (Bram Stoker-i dhe vampirët e tij, veçanërisht Drakula) gjeta bërthamën për projektin e librit tim të ardhshëm. Isha e vetëdijshme se në këtë anë të botës, në Britani, në Amerikë, mund të jesh katër – pesë vjeç në parashkollor, kur akoma nuk di shkrim e këndim, nuk di asgjë për Ballkanin por Drakulën e njeh! Ke dëgjuar për vampirët, ke dëgjuar për Transilvaninë. Po flasim për imazhe në hartën mendore të fëmijëve të parashkollorit. Kur vjen Halloween-i ata veshin maska dhe flasin për Transilvaninë. Drakula ishte pikënisje e natyrshme, pasi përfaqësonte mënyrën se si fiksioni i popullarizuar kolonizon imagjinatën e cilësdo moshe. Dhe ja si funksionon: Bram Stokeri ishte krejt i painteresuar për Ballkanin si rajon, i interesonte vetëm si ushqim për letërsinë e tij.
Letërsia e grave është një çështje tjetër, mund të mbaj një leksion të tërë për të. Më interesojnë gratë pjesërisht për shkak të interesit tim akademik feminist dhe kuptova se gratë angleze që vizituan Ballkanin (dhe Belfjorja që po flet me mua nga Shqipëria me siguri e njeh Edit Durhamin), mund të bëheshin “burra” nderi sapo shkelnin atje. Ato trajtoheshin me atë lloj respekti me të cilin trajtoheshin burrat dhe u jepej lirihyrje në vende në të cilat nuk kishin asnjë mundësi të futeshin në vendin e tyre. Pra, për gratë britanike Ballkani ishte një hapësirë lirie dhe fuqie që u mungonte në vendin e tyre. Edit Durhami është shembulli më i mirë. Veçanërisht, në fund të shekullit të 19-të, gratë bënin një jetë me shumë kufizime, p.sh., kujdeseshin për prindërit e tyre të moshuar sikurse dhe Durhami. Në shtëpitë e tyre ato ishin si në kurth dhe papritur shkonin në Ballkan dhe bëheshin versione femërore të Bajronit, meqë e përmendët.
Shtresa e tretë e pyetjes, meqë po përpiqem ta mbuloj të gjithën, ka të bëjë me mënyrën se si ne ballkanasit i konsiderojmë gjithë këto shkrime. Keni absolutisht të drejtë! Ju përmendët Bajronin dhe Shqipërinë, ndërsa për ish Jugosllavinë mund të përmendnim Tenisonin dhe Malin e Zi: në fakt neve na pëlqejnë këto portretizime romantike të vetes. Në njëfarë mënyrë, për ne, më e rëndësishme se çdo gjë është që na kanë vënë re shkrimtarë kaq të mëdhenj.
Thelbi i pyetjes suaj shumë komplekse, dhe do e përmbledh përgjigjen time, është: ekzotike sipas kujt? Ne jemi dyanshmërisht ekzotikë: për shqiptarët Bajroni është po aq i çuditshëm dhe ekzotik sa ata për të. Lexoj përmbledhjen në parathënien e “Luleshtrydheve të Çernobilit” dhe shoh të njëjtën gjë. Kur po shkoja në Angli, fqinja ime solli “Lartësitë e stuhishme” që të mbështeste mendimin e saj se në Angli do isha e mjerë, se moti anglez ishte i tmerrshëm. Në imagjinatën e saj, ai ishte vendi i shiut fshikullues dhe i shqopishtave të egra dhe ndoshta dhe i Heathcliff-it që vraponte përmes tyre drejt meje. Por ky ekzotizim i Anglisë, i parë prej qendrës së Beogradit, nuk ka pasoja politike. Fqinja ime nuk kishte asnjë fuqi, njësoj siç ne, si një vendi i vogël, nuk mund të kemi kurrë fuqi mbi Anglinë. Ndërsa sjellja britanike kundrejt Ballkanit ka pasoja politike që janë shumë më tepër ndikuese. Pra, ekzotizimi funksionon në të dy kahet, por mua më interesonte drejtimi i fuqisë.
C. Voss: Ju përmendët librin e Maria Todorovës “Të imagjinosh Ballkanin” (1997) që doli pothuaj në të njëjtën kohë me librin tuaj të botuar më 1998. Librat tuaj janë shumë të ngjashëm, por përplotësues, sepse Todorova thekson rëndësinë dhe efektivitetin e diskursit ballkanologjik ndërmjet politikanëve dhe vendim-marrësve. Pyetja ime shkon në skajet e ndërtekstorësisë. Po ju jap një shembull – vitin e kaluar grupi teatror kosovar i Qendrës Multimedia shfaqi një video me titullin “Kthimi i Karl May-t, një dramë argëtuese për popullin gjerman” në Volksbühne-in e famshëm, këtu, në Berlin. Ata kishin marrë shkas nga përshkrimet e jashtme negative dhe ekzotizuese të shqiptarëve të autorit të famshëm perëndimor, Karl May-t. Gjithsesi, askush nuk i njeh këto romane në Gjermani. Po përpiqem të them se pa ndërtekstorësinë, tekstet nuk kanë fuqi diskursive – ndaj ç›mund të themi për jehonën dhe rrezen ndikuese të teksteve që keni shqyrtuar në 1998, cila është situata në Britaninë pro—Brexit-it, a e ndikon kjo procesin e integrimit të Ballkanit Perëndimor deri më sot?
V. Goldsworthy: Nëse u kthehemi viteve ’90, një nga gjërat e rëndësishme dhe ndoshta fatmira për bursën ballkanologjike, është se Maria dhe unë mbuluam territore të ndryshme, pa e njohur njëra-tjetrën. Frymëzimi im teorik mbështetej në radhë të parë në punët e Edward Said-it për orientalizmin. Artikulli i Milica Bakic-Hayden-it për orientalizmat e ndërfutura doli në vitin 1992, ndërsa unë isha në gjysmë të punës për doktoratën time, që më vonë do bëhej libri “Shpikja e Ruritanisë”. Libri “Shpikja e Evropës Lindore” i Larry Woolf-it u botua kur unë po mbaroja doktoraturën: kjo më tregonte se diçka do të ndodhte.
Po të isha ballkanologe, do të kisha rënë në kontakt me konceptin e Maria Todorovës për librin që më parë. Kisha vetëm studimin e saj të 1987-ës në bullgarisht, një panoramë faktuale për shënimet e udhëtimeve të britanikëve. “Të imagjinosh Ballkanin” është një punë e pasur historike dhe një mbështetje e fortë edhe për librin tim. Unë vija nga rrethanat e bursës për Letërsinë Angleze, prandaj isha i interesuar për romanet angleze, veçanërisht për fiksionin, por gjithashtu edhe për mënyrën sesi ndikimi i fiksionit transmetohet dhe shkallëzohet nga fuqia e filmit.
Një prej tipareve të përbashkëta të shumë librave që kam shqyrtuar, qoftë “Drakula”, qoftë “I burgosuri i Zendës”, apo historitë e “Ekspresit të Orientit”, është se në shumicën e rasteve romanet do të ishin harruar po të mos kishte qenë fuqia e filmave. Në shumë raste, mbi këta libra janë bërë dhjetëra filma, disa madje bëhen filma çdo dekadë dhe ritransmetohen. Ndonjëherë më duket se Drakula ribëhet çdo vit!
“Shpikja e Ruritanisë” në këtë kuptim merret me industrinë e madhe të argëtimit. Kam dëgjuar se po del një version i ri i “Vrasje në Ekspresin e Orientit”, nuk e di sa versione kanë dalë. Kur je nga ish Jugosllavia të duket e pabesueshme sesi një vend aq i mërzitshëm sa fushat e veriut mund të jetë vendngjarja e kaq shumë filmave. Vinkovci, vendngjarja e romanit të Agatha Christie-t është një kryqëzim hekurudhor. Më duket si Slough-i këtu në Angli. Meqë po flasim mes Tiranës dhe Berlinit: zgjidhni vendin më të mërzitshëm të Shqipërisë apo të Gjermanisë, ku takohen pesë rrugë hekurudhore dhe ai është Vinkovci juaj. Në realitet ai është qindra kilometra fushë, por në film është një vend ekzotik, malor, me dëborë të përhershme, ku ndodhin gjithfarë misteresh.
Vëzhgova fuqinë dhe rezonancën e filmit. Ju përmendët një çështje të rëndësishme për Karl May-n: nëse këto libra janë harruar, a duhet t’u isha kthyer dhe t’i ringjallja duke i bërë sërish të famshëm? Shumë prej romaneve që kam shqyrtuar janë të mirënjohur për shkak të ekranizimit, por me të vërtetë ka qindra të tjerë që u referohem tek “Ruritania” që janë tërësisht të harruar dhe më mirë që janë harruar. Shpesh, një shkrimtari i ecën fati me një roman me histori nga Ballkani: pas “Drakulës”, Bram Stoker-i shkroi një roman të keq, ngjarjet e të cilit ndodhnin në Mal të Zi. Anthony Hope shkroi nja 6 romane pas Ruritanisë. romani i tij “Sofia e Kravonisë” është vërtetë i dobët.
Askush nuk i lexon më sot këto romane përveç studiuesve, pasi nuk janë cilësorë. Janë plot me paragjykime tronditëse. Ç’më duhej t’ua kujtoja njerëzve? Mund të pretendoja se ishte thjesht interes studimor, por në fakt jam fajtore sepse disa botues kanë ribotuar disa prej romaneve për të cilat ngjalla interes.
Nëse vërtet po punoja kundër paragjykimeve për Ballkanin, a nuk duhet t’i kisha hequr mënjanë ato romane dhe t’i lija të harroheshin në pluhurin e bibliotekave? Një prej arsyeve që nuk veprova kështu është sepse u trondita nga sasia e këtyre librave. Nga fundi i shek. XIX dhe fillimi i shek. XX kishte vite kur dilnin 20 apo 30 romane të mirënjohura në vit për Ballkanin. Dilnin nga shtypi gati çdo muaj! Etja për sensacionalizëm ballkanik nuk shuhej. Ishte si të thuash një përmbytje me tituj. Ballkani, ose siç quhej asohere Lindja e Afërt, ishte vendi i mirënjohur i misterit.
Lexuesit anglezë ishin krejt të pavetëdijshëm për këtë trashëgimi letrare, njësoj si gjermanët për produksionin për Karl May-n. Kur lexonin “Ruritaninë” ata pyesnin veten “Kush janë këta shkrimtarë? Vërtetë kishin kaq ndikim, kaq rëndësi?” Kishin, por për fat të mirë janë harruar.
Sa i takon Post-Brexit-it: nuk di çfarë të them, për mua personalisht është shumë e çuditshme të jetoj në një vend që e ka lënë Evropën, ndërsa vij nga një vend që kërkon dëshpërimisht të hyjë në BE. Kam një imazh të dyfishtë tërë kohës. Në Britani askujt nuk i intereson më se kush dhe kur futet në BE, ndërsa në Ballkan çështja e pranimit është dëshpërimisht e rëndësishme.
Në Angli sot nuk dëgjon më për Ballkanin dhe besoj se nuk ka gjë të keqe. Tek “Shpikja e Ruritanisë” kam cituar Barbara Jelavich-in kur thotë se Ballkani ka infektuar ndërgjegjen perëndimore në kohërat e luftërave dhe të dhunës, prandaj në këtë rast më mirë që jemi harruar. Në këtë kuptim të qenit në hije ndoshta është një fat më i mirë.
B. Qose: Tek “Shpikja e Ruritanisë” you analizoni diferencën mes përfaqësimit dhe krijimit të një imazhi të caktuar. ““Një kolonizim i tillë imagjinativ” i krahasuar me “kolonizimin ekonomik” duket si proces i pafajshëm: një fuqi kulturalisht më e madhe shfrytëzon burimet e një vendi, duke imponuar kufij të tjerë në hartën e tij mendore dhe duke krijuar ide, që duke reflektuar mbrapsht, kanë fuqinë të formësojnë realitetin.” Është e qartë se kur një kulturë dominuese dhe ndikuese ka një imazh të caktuar për një kulturë tjetër, ajo ka fuqinë e pashmangshme për të krijuar hartën e saj mendore. Mua më intereson me të vërtetë për hartën mendore që krijon tek vetja individuale, përkatësisht tek ballkanasi që ndikohet prej një imagologjie të tillë. Shqiptarët, kur emigrojnë, largohen më së paku me pakënaqësi nga vendi i tyre dhe duan të ndihen pjesë e kulturës së re, të cilën ata e perceptojnë si superiore, prandaj ata fillojnë të besojnë atë që dëgjojnë për veten dhe vendin e tyre. Nga ana tjetër, ne e perceptojmë Evropën si një kulturë të largët, si një vend të ndryshëm edhe pse gjeografikisht jemi pjesë e këtij kontinenti. Të qëllon të dëgjosh prindër grekë që krenohen se fëmijët e tyre studiojnë në Evropë, ndërsa në Shqipëria media stërpërdor pyetjen “Kur do të futet Shqipëria në Evropë?” dhe jo “në Bashkimin Evropian”! Nuk mund të rri pa përmendur Ernesto Sabaton me romanin “Për heronjtë dhe varret”, në të cilin ai, ironikisht, i referohet adhurimit që ka Borgesi për kulturën britanike “vetëm ai që nuk është evropian mund të jetë eurocentrist, ai që është evropian, është thjesht evropian”. Si mund t’i shpëtojmë këtij kompleksi dhe vetes së imagjinuar që shtrembëron edhe faktet më të padiskutueshme për veten tonë?
V. Goldsworthy: Thelbi i punimit tim është kjo ide e përveçme e evropianizimit dhe ky lloj oshilacioni që përshkruhet kaq shkëlqyeshëm në pyetjen tuaj. Do thosha se kjo është disi e brishtë, pasi si koncepti i Ne dhe koncepti Ata, shkon e vjen, apo jo? Nuk e di si është në Shqipëri, por jam e sigurt që në ish Jugosllavi dhe, veçanërisht, në Serbi prej nga jam unë, ideja e superioritetit evropian shpërfaqet shpesh: mënyra si i bëjnë gjërat evropianët është superiore, më e civilizuar se e Ballkanit. Nëse shihet ndonjë sjellje primitive në transportin publik, njerëzit thonë: Ballkan! Nga ana tjetër, ka edhe një superioritet të brishtë për vendin e origjinës. P.sh. notat janë më të vështira për t’u marrë në Universitetin e Beogradit se në Perëndim, studentët tanë janë më të mirë se ata evropianë, shkollat tona janë më të mira, ne lexojmë më shumë etj. Ne duam që fëmijët tanë t’i bëjnë studimet e masterit diku në Perëndim edhe pse është mjaft e vështirë që kur të kthehen t’u njihen ato diploma siç duhet.
Ballkanasit e përkufizojnë veten gjithmonë si tashmë ‘brenda Evropës’, madje në zemër të saj (ballkanasit janë djepi i Evropës, evropianët e parë) dhe si të jashtëm që duan të futen dhe presin të pranohen. Ju thatë në pyetjen tuaj se Evropa është sinonim i BE-së. Kjo është e nënkuptuar edhe në konceptin relativisht të ri të Ballkanit Perëndimor. Duket sikur thjesht të të thërrasin “perëndimor” është një farë çmimi ngushëllues. A është Shqipëria në Ballkanin Perëndimor?
Duket për të qeshur, pasi nëse Serbia është në Ballkanin Perëndimor, ku është Ballkani Qendror? Ku është Ballkani Lindor? Vetë vendet ballkanike filluan të ndryshojnë, pasi BE-ja po luan me të njëjtat imazhe dhe paragjykime. Pra një grup vendesh në mes të gadishullit, duke filluar nga Shqipëria dhe duke u ngjitur drejt Serbisë, Bosnjës, si një vrimë në bagetë, apo simite, apo gjevrek (quajeni si të doni), na qenka papritur Ballkani Perëndimor. Sikur Todor Zhivkov-i dhe Nikola Çaushesku të ngriheshin nga varri, nuk do habiteshin. Harta mendore është pikërisht e tillë, diçka e përfytyruar, jo reale. Gjeografia imagjinare është pjesë e idesë sime për kolonizimin imagjinar, nuk mendoj se termi Ballkani Perëndimor, si i tillë, ka ekzistuar para viteve ’90.
Kur shkrova së pari “Shpikja e Ruritanisë” pyesja veten nëse kisha të drejtë që e theksoja kaq shumë këtë ide, krahasimin e kolonizimit fizik – mënyrën si Britania me fuqinë e saj shfrytëzoi në mënyrë direkte disa vende të botës – me situatën e përfytyrimit të një vendi, shfrytëzimin e resurseve të tij me imagjinatë, duke përdorur një vend për vendngjarje për vepra letrare në dukje naive. Mendova a kisha të drejtë apo po e ekzagjeroja? Ma kanë marrë hakun në fakt, sepse shpesh kam parë sa shumë ndikohen dhe mbështeten proceset politike vendimmarrëse nga këto ide. Sigurisht që mund të mos jetë e njëjta gjë në mënyrë sipërfaqësore. Nuk është e njëjta gjë si kur shkatërrohet industria e pambukut në Indi, duke e përmbytur tregun me prodhime të lira angleze, apo kur Graham Greene-i shkruan një libër për një fshat plot baltë dhe e quan Suboticë, duke injoruar faktin që Subotica në të vërtetë është një qytet i bukur dhe i kulturuar i stilit art-nouveau. Por pasojat janë paralele. Kur merr vendimin që një qytet i bukur art-nouveau është një fshat plot baltë me njerëz primitivë, kjo duhet terezitur. Është analog në njëfarë mënyrë dhe po kaq tinëzar si veprim.
Belfjore, pyetjet tuaja bashkëpunojnë bukur në dy drejtime. Brenda Ballkanit ne i përdorim të njëjtat imazhe kundër njëri-tjetrit. Fqinji në veri apo jug është primitiv derisa shkon matanë detit. Pra, kur je në Slloveni dëgjon paragjykime për Kroacinë, në Kroaci për Bosnjën dhe Serbinë, në Serbi për Shqipërinë etj. I kemi brendësuar këto ide.
Nga ana tjetër, ju përdorni çështjen e qendrës dhe të periferisë dhe këtu dua të ndalem tek kjo çështje delikate. Po flisnim njëherë me mikun tim, shkrimtarin Afrikano-Jugor J. M. Coetzee, për idenë e qendrës dhe të periferisë dhe ai tha se teksa rritej në Cape Town gjithmonë kishte përshtypjen se po rritej në periferi, që kultura ndodhte diku tjetër. Mbaj mend se iu përgjigja duke rënë dakord, por edhe duke e kundërshtuar. Teksa rritesha në Beograd kisha idenë se po rritesha në qendër të diçkaje dhe mendoj se ky është avantazhi i të rriturit në një gjuhë dhe kulturë të vogël. Kështu që nëse rritesh në Shqipëri, ti je pikërisht qendra e asaj bote, e asaj kulture. Nuk je periferia e botës së madhe anglofone siç ndihet djaloshi apo vajza nga Afrika e Jugut. Në disa aspekte jemi me fat që jemi të ndryshëm, “tjetri”, të vetëkënaqur, autoktonë.
B. Qose: Do doja të vijoja me imazhin simbolik të Ballkanit ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes, ose siç shkruani ju “një mbivendosje hapësirash të imagjinuara”. Ky është një prej imazheve më të qëndrueshme të gadishullit. Gjuhëtari më i mirënjohur shqiptar në Shqipëri, Eqerem Çabej, shkroi “Shqipëria mes Perëndimit dhe Lindjes” duke e theksuar këtë imazh nëpërmjet një analize historike, politike, gjuhësore e, mbi të gjitha, duke analizuar rëndësinë e kësaj hapësire si hapësirë kufitare. Tek “Ruritania” ju e shtjelloni këtë imazh simbolik “perandoritë lindore dhe perëndimore me kishat përkatëse, bota islamike dhe ajo e krishterë, komunizmi dhe kapitalizmi, të gjitha u takuan dhe u përplasën në Ballkan. Ndërkohë që vetë Ballkani mund të përfaqësohet si një shumësi periferish, të cilat tragjikisht i janë mbivendosur njëra-tjetrës, ku skajet, valëzimet e qendrave të mëdha perandorake jashtë këtij gadishulli takoheshin për të krijuar forma interesante edhe ndërsa fundoseshin; identitetet individuale ballkanike janë formësuar përgjatë shekujve prej idesë së një rezistence kufitare, në të cilën ato bazonin idenë e rëndësisë së vetes. Vende te ndryshme ballkanike simbolikisht e përkufizojnë veten nëpërmjet të qenit porta, ura ose kryqëzimi ndërmjet botëve të ndryshme.” Si mendoni se e ka ndikuar kjo, si megalomaninë, ashtu edhe kompleksin e inferioritetit tek vendet ballkanike? Kujtoj këtu si e konsideronin raportin me këtë pozitë të Ballkanit Shën Sava dhe Despina Cristodoulu.
V. Goldsworthy: Në zemër të imazhit për veten është ideja e qendrës dhe e periferisë. Gjithashtu, studimi i perceptimit të të qenit “Lindja në Perëndim dhe Perëndimi në Lindje”, meriton më shumë vëmendje se studimi i letërsisë angleze. Në letërsinë angleze gjendet ideja e Ballkanit si një periferi ekzotike dhe ngazëlluese, por gjithsesi mbetet periferi. Në Ballkan ideja e rëndësisë së madhe të vetes rrjedh nga të qenit në kufi. Kufiri na jep ndjesinë e qendrës. Ju përmendët idenë e mbrojtësve të Evropës, Antemurale Christianitatis (mbrojtësit e Krishtërimit), muri mbrojtës i Krishterimit kundër Perandorisë Osmane. Perandoria Osmane është vetë mes Lindjes dhe Perëndimit, pra, këto koncepte mbivendosen në vazhdimësi. Po sot a e mbron Ballkani Evropën nga hordhitë e emigrantëve? Po Turqia?
Ky perceptim për veten ushqen teoritë konspirative për të cilat kemi etje. Në një farë mënyre edhe kur jemi në periferi dhe të harruar, jemi në qendër të planeve politike. Ju evokuat një imazh të bukur dhe një ujëvarë metaforash, ku del se është më me vend të mendojmë nga brenda sesa nga jashtë. Në letërsinë britanike Ballkani është një periferi absolute, fundi i botës së njohur.
“Shpikja e Ruritanisë” dhe ideja e Ruritanisë: këtu ia vlen të përmend se Ruritania ka emigruar. Kur Anthony Hope shkroi romanin e famshëm “I burgosuri i Zendës”, ai vuri re se mbretëria e Ruritanisë gjendej dy orë larg Dresdenit. Sot nëse kalëron dy orë në jug të Dresdenit nuk mund të shkosh më larg se Praga. Fillimisht, Ruritania nuk ishte në Ballkan, por në Evropën Qendrore.
Versionet e shumta të ekranizuara fillojnë me një hartë, por e ndryshojnë tërë vendin duke e çuar drejt Ballkanit. Premisa është që duhet të jetë një vend i panjohur dhe një vend ku britanikët sundojnë me superioritet elegant. E kuptohet, i vetmi vend me të cilin Evropa nuk ishte e njohur, ishte Ballkani.
Kur po redaktoja variantin përfundimtar të librit, nga Departamenti i Marketingut më propozuan që të ndryshoja titullin në “Shpikja e Transilvanisë”. U përgjigja se nuk isha e sigurt nëse kjo ishte një ide e mirë, pasi Transilvania është një vend i vërtetë. Ata reaguan “Vërtetë?” Nëse njëzetë e pesë vjet më parë mendohej se Transilvania ishte një vend i trilluar, mund të vazhdonim duke futur në listë (në anglisht) Syldavia-n, Slavonia-n, Slovakia-n, çdo vend që në gjuhën angleze fillon me sl-, në hartën e Ballkanit.
Urat mes zhanreve
Ch. Voss: Mund të kalojmë tani tek shkrimet më të fundit të Vesnës. Më duket magjepsëse shkathtësia juaj për t’u përshtatur me zhanret: A e parashikoni rendin e librave tuaj? Çfarë këshillash do na jepnit nëse do donim të ishim shkrimtarë? A ka të bëjë kjo me zhvendosjen e horizontit dhe të përvojave tuaja në një zhanër tjetër, apo është e kundërta, ju fshini biografinë tuaj duke na dhënë një përmbajtje tjetër, por të ngjashme? Për shembull tek “Luleshtrydhet e Çernobilit” kam gjetur paralelet e mëposhtme: Ju përmendni vjehrrin tuaj, i cili ishte ushtarak në Indi dhe pas çkolonializmit mbeti i pastrehë, ashtu si ju vetë në raport me ish Jugosllavinë. Elita teknokrate britanike gjendet tek romani “Monsieur Ka”, tek familja e bashkëshortit të heroinës. Pyetja ime është: ky transferim është një teknikë e zakonshme për ju, apo ju thjesht përshkruani ambientin familjar në Britani?
V. Goldsworthy: Pyetjes suaj mund t’i përgjigjem në shumë mënyra, njëra më me humor se tjetra. Mund të thosha me shaka se shkova drejt zhanreve më komerciale sepse doja të nxirrja bestseller-a, të cilat kurrë nuk dalin nga puna akademike. Por e vërteta është më komplekse. Pasi shkrova “Shpikja e Ruritanisë” kisha idenë se po rropatesha duke kërkuar një temë të madhe për një ide të madhe. Kam përshtypjen se pas viteve ‘1990 – këtu ndoshta do duhej t’ju pyesja ju si më i vjetër në këtë fushë – koncepti i ballkanizmit dhe i studimit tim për imperializmin e imagjinatës tek “Shpikja e Ruritanisë” nuk ishte temë e madhe gjithëpërfshirëse, për sa i përket të fituarit të bursave.
Mund të bëhej padyshim një punë e shkëlqyer, por kurrë aq iluminuese dhe përtëritëse sa tërë ç’ndodhi përgjatë viteve ’90. Sigurisht që nuk mund të gjeja diçka po aq frymëzuese. Mund të kisha bërë projekte më të vogla, por edhe pse u përpoqa ta vijoja kërkimin shkencor për njëfarë kohe, nuk gjeta ndonjë gjë interesante. Shpesh ndodh kështu kur boton një libër me shumë emër: të ftojnë për të dhënë të njëjtat leksione, shkruan pak a shumë artikuj të njëjtë, por unë nuk doja këtë gjë.
Lexova shënime udhëtimesh për Ballkanin prej shkrimtarësh nga vende të ndryshme, por nuk dukej se mund të bëja me to diçka të re, sigurisht sipas meje. Më tej ndodhi rrethana fatkeqe e diagnostikimit me kancer, që më ndryshoi jetën dhe atëherë vendosa të shkruaj kujtimet e mia për t’ia lënë tim biri. Për çdo rast! Mendova që nëse nuk mbijetoj, do lë pas librin e jetës sime, të vendit tim të zhdukur, disa fotografi dhe zërin tim në to. Nuk kisha ambicie, doja vetëm të bëja diçka gjatë kësaj periudhe të errët. Më befasoi suksesi që pati libri im shumë personal, që tregonte një jetë të zakonshme. Vetëm në Gjermani libri pati katërmbëdhjetë ribotime dhe u bë bestseller në shumë vende të tjera. U dha me seri në BBC dhe “The Times”. Edhe “Shpikja e Ruritanisë” qe libër i mirëpritur, por tashmë po flasim për një shkallë krejt tjetër. U ekspozova shumë në TV, në shtyp, në shumë aktivitete, i flisja çdo herë një audience të re. Jam ngazëllyer, jam kënaqur shumë, më ka pëlqyer shumë.
Në atë fazë, prapëseprapë, po të më kishin pyetur nëse do i kthehesha sërish punës akademike, do kisha thënë “Po”. Kujtimet e mia mendova se ishin produkt i betejës me kancerin, pra në njëfarë mënyrë u habita për marrëdhënien që më lindi me letërsinë në këtë moshë. Nuk e kisha parashikuar fare!
Studentët më pyesnin nëse do shkruaja skenarë filmash, ç’do bëja më tej. Mendonin se isha e varur nga ndryshimi i zhanreve. Në fakt lëvizjet e mëtejshme ishin të mirëmenduara dhe graduale. Në Angli kemi audit për kërkimin shkencor çdo gjashtë vjet, që do të thotë se nuk mund të japim mësim jashtë fushës për të cilën kryejmë kërkim.
Pra, sapo shkrova një libër të suksesshëm me kujtime, karriera ime akademike ndryshoi. U ndjeva e inkurajuar të jepja mësim Shkrimin Krijues. Në fillim e vura në dyshim nëse kjo disiplinë ishte akademike dhe nëse do më pëlqente, por përfundova duke e dashuruar. Së paku për mua, mësimdhënia e Shkrimit Krijues ishte një rikthim në fillimin tim, një justifikim për të dhënë mësim Letërsinë e Krahasuar. Letërsia Botërore, ashtu siç e konceptonte Gëte dhe siç jepet mësim ende në Zagreb dhe Beograd, ishte fusha e studimeve të mia parësore dhe e vetmja gjë që doja të bëja kur isha tetëmbëdhjetë vjeçe. Pasi i erdha rrotull për një kohë të gjatë, më në fund jap mësim autorët që kam dashur gjithnjë: Tomas Manin, Çehovin, Tolstoin dhe tërë autorët që preferoj dhe gjithë kjo vetëm sepse shkrova atë libër me kujtime. Logjika institucionale ma diktoi këtë lëvizje dhe, në fakt, unë po lulëzoj aty. Nuk mund të qahem.
Për t’u ndalur tek pjesa e fundit e pyetjes suaj, po, në romane unë përdor përvojat e mia dhe të gjitha përqendrohen tek ideja e mospërkatësisë. Si mund të përkasësh kur nuk ndjen përkatësi? Kjo është tema e përbashkët dhe të gjitha format e mospërkatësisë janë të habitshme. Ndonjëherë të huajt kanë rrënjë më të thella në Angli sesa vetë anglezët, ndihen si në shtëpi aty. Në të gjitha romanet unë ndjek një dëshirë që nuk mund ta artikuloja nëpërmjet punës akademike, që ka të bëjë me të shkruarit për Londrën, të jetuarit në Londër, të zbuluarit e kësaj përvoje. Romanet janë në njëfarë mënyrë produkt i një kërkimi të gjerë dhe të fshehtë. Më pëlqen shumë kjo gjë! Për shembull për romanin “Monsieur Ka” mund të kisha studiuar jetët e emigrantëve evropiano-lindorë në Londër rreth viteve 1940 me të njëjtin rigorozitet sikur të botoja në Yale Press një libër studimor, vetëm se, në këtë rast, kërkimi nuk ka citime dhe referenca. Ka një formë shumë të ndryshme.
Ch. Voss: Le të vazhdojmë me drejtimin e shkrimeve tuaja të fundit letrare dhe le ta kombinojmë këtë me perceptimet, që janë thelbi i “Ruritanisë”. Tek “Monsieur Ka” ju e zhvendosni ardhjen tuaj nga Serbia në Angli nga vitet 1980 në 1940-ën dhe heroina është një hebre nga Franca, e cila takon bashkëshortin e saj nga Aleksandria. Romani ka një ndërtekstorësi të harlisur. Nga njëra anë na rrëfehet historia e Ana Kareninës prej të birit, nipit dhe djalit të nipit, i cili përfundon në Londër. Referencat e tjera janë nga “Zonja Bovari” e Floberit dhe “Zonja me kone” e Çehovit – tri vepra që kanë për heroina gra kurorëshkelëse. Gjithsesi ndërtekstorësinë më të madh e arrini në epilog nëpërmjet homazhit që i bëni personazhit të “Romanit të Londrës” (1971) nga Miloš Crnjanski, të cilin heroina e takon shkarazi në autobus. Po i përdor këto kryqëzime letrare për t’ju pyetur se ku e vendosni ju veten, ku e klasifikoni veten. A shkruani letërsi angleze, evropiane, apo serbe? Apo këto etiketime nuk kanë rëndësi për ju?
V. Goldsworthy: Nëse do thosha që këto etiketime nuk kanë kuptim për mua, do shpëtoja nga përgjigja e gjatë, por është e pamundur që të vetëklasifikohem kaq lehtë. Nëse kërkoni në internet për mua do të shihni se më referohen si shkrimtare serbe (dikur quhesha shkrimtare jugosllave, pastaj ish jugosllave), por meqë shkruaj anglisht nuk përfshihem dot në çmime letrare serbe dhe nuk bëhem dot anëtare e institucioneve të nderit për shkrimtarët në Serbi etj. Jam e tillë në Angli, por Anglia e preferon trupën e shkrimtarëve të saj sa më ndërkombëtare. Praktikisht trajtohem si më shumë e huaj se ç’jam në të vërtetë, pasi bëj pjesë në një kulturë ku nëse gjenden dhjetë shkrimtarë në një dhomë, secili duhet të jetë nga një vend i ndryshëm. Pra, më kanë bërë më serbe se ç’jam në Serbi!
Gjithsesi, kur shkoj në Serbi më prezantojnë si shkrimtare angleze. Në vitin 2005 hapa Panairin e Librit të Beogradit, ku Anglia ishte vend nderi, si shkrimtare angleze, përfaqësuese e Anglisë. Pastaj, teksa jepja intervista për këtë eveniment, gazetarët më pyesnin “Çfarë mendoni ju si shkrimtare serbe?”. Jam si kukullat ruse, hap njërën dhe gjen tjetrën.
Shpesh ndodh që Këshilli Britanik, apo ndonjë trupë tjetër britanike më dërgon nëpër ture në Evropë për të prezantuar veprën time si një prej zërave të rinj të letërsisë angleze, por kur shkoj nëpër konferenca shtypi gazetarët më pyesin për situatën në Serbi apo Mal të Zi. Kjo mund të jetë disi edhe një çështje institucionale: nëse një student do të studiojë letërsinë time, ku duhet ta studiojë atë? Për momentin ka dy doktoratura për letërsinë time dhe studentët në fjalë punojnë në një kontekst ndërdisiplinor, sepse nuk ka një departament që t’i marrë. Kjo situatë mund të jetë problem për të ardhmen e tyre profesionale. Universitetet, duke qenë vende të disiplinuara, preferojnë që ne të sistemohemi në kuti të ngushta, edhe pse letërsia ndërnacionale është letërsia e ditës sot. Unë jam një model dhe jo një përjashtim. Ka shumë shkrimtarë pikërisht si unë që nuk i përkasin një vendi ose një tjetri. Unë i përkas letërsisë angleze sepse unë shkruaj në anglisht, por letërsia ime nuk mund të studiohet vetëm në atë kontekst.
Si për ta vërtetuar këtë, ju bëni një pyetje shumë të mirëlidhur me Crnjanski-n dhe referencat ndërtekstore. Një romancier ruso-amerikan në recensën e tij për “Monsieur Ka”, në Los Angeles Review of Books, e krahason romanin me një gjëzë të adhurueshme. Dashuruesit e vërtetë të Tolstoit kërkojnë shenja të shpërndara nëpër roman me kaq kujdes, sa gjetja e referencës së ardhshme duket se shpërblen gjithnjë gjuetarin. Por veç pak prej lexuesve perëndimore, apo edhe rusë, mund të kapin një mori referencash të fshehta prej “Romanit të Londrës” të Crnjanski-t.
Ngjarjet e romaneve tona vendosen në të njëjtën epokë. Princi Rjepin, personazhi kryesor i Crnjanski-t shfaqet si një pasagjer i paemër në një autobus në Londër. Lexuesi serb mund ta kapë këtë përshkrim fizik, por për lexuesin perëndimor ky përshkrim nuk mbart ndonjë kuptim. Për ditë të tëra kërkova në Bibliotekën Britanike reklamat në autobusët e Londrës për të gjetur fjalën e saktë që shkon me përshkrimin e romanit të Crnjanski-t. Ai përmend vetëm vizatimin e një zogu emu. U bëra pothuaj detektive e gjurmëve të Crnjanski-t: a e kishte trilluar vetë reklamën? Familja ime më ngacmon duke më thënë se jam e specializuar në projekte kërkimore të panevojshme. Mund të rri pesë a gjashtë ditë në bibliotekë duke studiuar nëse disa fjali në roman janë ashtu siç duhet.
Gjëja më e vështirë tek “Monsieur Ka” ishte rindërtimi i anglishtes së vitit 1947, veçanërisht i anglishtes së emigrantëve nga Evropa Lindore. Sikur nuk mjaftonte që duke shkruar në anglisht ia kisha bërë të vështirë jetën vetes, zgjodha të shkruaj në anglishte historike. Papritur kupton se fjalë të caktuara që të nevojiten, asohere nuk përdoreshin akoma. Për shembull në 1947 nuk përdorej gjerësisht fjala “ghostwriter”, shkrimtar fantazmë, që shkruan vepra për dikë tjetër. Bëra fjalë me redaktorin tim në mund ta përdorja apo jo. Shkrimi i kësaj vepre në nivel gjuhësor ishte më i vështirë se i librave të mëparshëm. E tillë është marrëzia nga e cila vuajnë akademikët kur duan të përdorin tërë aftësitë e tyre studimore tek shkrimi i romaneve.
B. Qose: Në kinema nuk ndodh aspak kështu. Netflix-i e përshtat anglishten në atë të ditëve tona aq sa habitesh se çfarë dëgjon herë pas here.
V. Goldsworthy: Në një prej diskutimeve tona, redaktori u përpoq të më bindte duke më thënë: “Nëse e përfshin këtë fjalë në roman, Fjalori i Anglishtes i Oxford-it do ta përfshijë vitin e ardhshëm, duke të vënë ty në referencë”. Po e bëj vetë anglishten time! (qesh)
Perceptimet për Jugosllavinë dhe “Evropën Lindore”
B. Qose: Do doja të ndalemi tek “Luleshtrydhet e Çernobilit”. Interesi klasik kundrejt librave me kujtime (memuareve) përtej perdes së hekurt, ka ndryshuar me kalimin e kohës. Përgjatë dhe pas rënies së sistemeve komuniste, lexuesi perëndimor kërkonte letërsinë e shkrimtarëve të mëdhenj disidentë, me qëndrime të forta politike, që tregonte sesa kurajë duhej që të luftoje tjetërsimin, të ruaje idetë e tua të pakorruptuara, të shpëtoje shpirtëroren dhe religjionin, apo qoftë edhe thjesht të jetoje sipas parimeve të vetes tënde të vërtetë. Këto tema i gjejmë tek Solzhenitsyn-i, Pasternak-u, Bulgakov-i, Miłosz-i, Trebeshina apo edhe Kundera, pavarësisht se ai vetë nëpër intervista e ka mohuar etiketimin si shkrimtar disident, duke e quajtur veten shkrimtar jopolitik. Kjo listë klasike me vepra prej vendeve pas-komuniste ka ndryshuar pa zhurmë, duke u pasuruar me libra që zbulojnë jetën përgjatë sistemeve komuniste nga shumë këndvështrime, si p.sh. në librat e S. Alexievich-it “Jeta e dorës së dytë”, G. Gospodinov-it “Kam jetuar në Socializëm”, këtu po fus edhe romanin tuaj “Luleshtrydhet e Çernobilit”, në të cilin ju, që në fillim, na tregoni se përse e keni shkruar. Sigurisht që arsyeja është mjaft personale dhe prekëse, por nëpërmjet kësaj situate kuptohet që ju as që e kishit përfytyruar suksesin e kësaj vepre dhe ndikimin që ajo do të kishte për mënyrën sesi lexuesi perëndimor do të mendonte për jetën në Jugosllavi. Përse mendoni se ka ndodhur kjo zhvendosje interesi, prej disidentëve të mëdhenj e letërsisë së burgut, drejt jetës së zakonshme dhe personazheve të zakonshëm? A ka arsye te tjera përveç konsumimit të emrave të mëdhenj nga industria e mbingopur e librit?
V. Goldsworthy: Pyetje sfiduese! Mendoj se largimi prej narrativave dhe figurave të mëdha ka ndodhur në tërë shoqërinë, jo vetëm në industrinë e librit. Figurat e disidentëve të mëdhenj janë zëvendësuar prej zërave të zakonshëm. Alexievich-i është shembulli më i mirë sepse ajo i dokumenton këta zëra njerëzorë. Edhe në Angli, në vend të kujtimeve të figurave të mëdha, tashmë ka gjithmonë e më shumë kujtime për gra dhe burra të zakonshëm. Mjaft vizatime librash që dokumentojnë jetën e zakonshme në Mass Observation Archive (Arkiva e Vëzhgimit të Masës) të Universitetit të Sussex-it, janë pafund të suksesshme. Ky arkiv ruan zërat njerëzorë të jetëve të zakonshme.
Interesi ka ndryshuar katërçipërisht, duke përfshirë edhe qasjen politike, por kur shkrova “Luleshtrydhet e Çernobilit” kjo gjë nuk mund të parashikohej. Libri im nuk ishte oportunist pasi nuk e dija se ç’do ndodhte. Sikur të mund të parashikoja interesin e lexuesit do isha një grua e pasur! Nëse do më thoshin se libri im do kishte çerek milioni lexues (po të numërosh kopjet e shitura nëpër botë), do isha habitur krejtësisht, pasi jeta ime mua më dukej krejt e zakonshme. Teksa shkruaja “Luleshtrydhet e Çernobilit” nuk mendoja se jeta ime kishte ndonjë gjë emocionuese apo të veçantë. Mendoja se isha dhe ende mendoj se jam një njeri i zakonshëm. Gjithsesi, libri nuk u prit si i tillë. Ndoshta kjo duhet lidhur më çështjen e ekzotizimit që përmendët ju. Lexuesit anglezë apo ato gjermanë menduan se jeta ime ishte e pazakontë! Në njëfarë mënyre edhe ekzotike! Unë përshkruaja jetën në Jugosllavinë e Titos dhe edhe pse isha e re, isha si e dalë prej muzeut. Memuari im tregon një jetë të zhdukur, njëlloj si ajo që përshkruan Nabokovi. Por duhet thënë se ka të bëjë edhe kërkimi i produktit letrar nga pjesë të ndryshme të botës, nga përvoja të ndryshme. Në vitin 2005, libri im ishte memuari i parë nga ish Jugosllavia, i cili mbulonte këtë pjesë të së zakonshmes, të së përditshmes dhe jo një histori lufte, kishte kaq shumë të tilla për atë rajon. Mendoj se industria e mbingopur e librit e meriton ironinë tuaj të përkorë.
Ch. Voss: Për mua “Monsieur Ka” ka hero Londrën dhe temë metropolin e pathyeshëm që i ka mbijetuar shkatërrimit të Hitlerit (Blitzkrieg) dhe vendmbërritje e një migracioni divers – ju e quani “cilësia kameleonike e Londrës”. Jemi në vitin 1947. Tema e vërtetë për mua është procesi i akulturimit në Londër i familjeve: i francezëve Albertin-ë dhe i rusëve Karenin-ë. Veçanërisht perceptimi gjuhësor i të qenit i huaj, emigrantëve u vënë nofkën “tuppenny Munchausens”, domethënë baronë falsë të varfër, që vijnë me emra dhe identitete të rreme. Kujdes, se do zbuloj pak romanin – për shkak të përvojës së të qenit të huaj dhe bashkëndarjes së kësaj përvoje, nipi i Ana Kareninës dhe heroina e romanit bien në dashuri. Keni shkruar për përvojën personale të akulturimit dhe të mospërkatësisë në Londër?
V. Goldsworthy: Historia e emigracionit në Angli është një temë implicite e romanit, e cila parashikon botën tonë globale. Duhet të keni parasysh ndoshta shembuj të njohur subjektesh të emigrantëve të cilët pastaj kthehen në vendin e tyre dhe priten krejt ndryshe. Në të kaluarën, para epokës së internetit dhe të udhëtimeve masive, emigrantët ishin më të lirë për të rikrijuar veten, qoftë për mirë, qoftë për keq.
Në 1947, zoti Alexander Korda, një regjisor i famshëm që bëri filmin “Anna Karenina” me aktoren Vivien Leigh, ishte në qendër të establishmentit (për shembull ai punësonte Churchill-in), por në fakt ai vinte prej një fshati hungarez. Emri i tij i vërtetë ishte Sandor Kellner. Pasi shkoi në Angli, ai e rikrioi veten dhe u bë një gjeni i kinematografisë. I dua shumë këto lloj rikrijimesh.
Korda sot nuk do kishte mundur ta ribënte veten në atë masë edhe në ditët e sotme. Miqtë e tij nga fshati hungarez do postonin në Facebook “Ç’bën kështu në Londër? Çfarë shpif për veten?”. Bota është bërë më e vogël. Duke studiuar për Londrën e vitit 1940 zbulova se personazhet që dukeshin më shumë britanikë, në fakt ishin më të huaj se të tjerët.
Korda është një prej atyre njerëzve të vërtetë, por të ribërë që shfaqen tek “Monsieur Ka”. Ka shumë të tjerë. Patrick Skipwith-i është një tjetër shembull i mirë, ai është aktori që luan Sergein. Vivien Leigh luan të ëmën, Anën. Edhe pse duket se Patrick Skipwith është emër anglez, në fakt e ëma është princesha e famshme ruse Sofka Dolgorouky, pasardhësit e së cilës i njihja në zonën ku jetoj këtu në Londër, një prej qendrave historike të jetës ruse në Britani. Prej këndej më lindi ideja për romanin.
Tek “Monsieur Ka” të krijohet ideja se asnjëherë nuk i dihet se çfarë është e vërtetë dhe çfarë trillim lidhur me identitetin. Dhe ja tek jam unë, një romanciere ‘angleze’ që shkruan për rusë të cilët kanë emra anglezë dhe duket sikur janë shumë anglezë, por në fakt kanë të gjithë histori të fshehta dhe askush prej tyre nuk është krejt ashtu siç duket. Albertina, rrëfimtarja franceze (e cila në fakt është hebre dhe nuk e pëlqen më Francën) shkon në një festë ku takon gjithë ata anglezë intimidues, por kur fillon të flasë me ta na del se janë krejt ndryshe prej ç’pretendojnë të jenë.
Kjo është historia e emigracionit të mesit të shek. XX, Evropa ishte në lëvizje, në kuptimin e plotë të fjalës miliona njerëz rifillonin jetën, krijonin jetë të reja me ndjesinë e përkatësisë dhe të mospërkatësisë. Në roman, paradoksalisht, i vetmi personazh që ndjen një mospërkatësi absolute është protagonisti mashkull. Ai është rritur në Indi dhe ndihet mjeran në Londër. Klima është e tmerrshme, qyteti është plot me të huaj dhe ai nuk di ku të përkasë. Ai shkon herë pas herë në Gjermani, por aty ka të tjera probleme dhe ai ndihet mjeran edhe atje, i paaftë për të ndihmuar. E gjithë bota e romanit “Monsieur Ka” është e zhvendosur, askush nuk është i fiksuar në të. Këtu qëndron bukuria e shkrimit të kësaj vepre. Krijova një botë ku realiteti fiks sabotohet pafundësisht nga rikrijimi.
B. Qose: Hapësira dhe rënia e Jugosllavisë: në memuarin tuaj, Vesna, ju përmendni se gjërat e vogla paralajmërojnë kalbëzimin e sistemit. Mund të jenë gjëra të vogla për vëzhguesin, por jo për njeriun jeta e të cilit përbëhet nga gjërat e vogla. Mund të pyesja retorikisht se sa të vogla janë në të vërtetë disa gjëra. Dua të ndalem tek mënyra se si na flet hapësira për gjëra më të thella. Në Realizmin Socialist Shqiptar gjejmë narrativën e një familjeje që dërgohet të jetojë në një zonë të re në ndërtim e sipër, gjithë baltë, periferike, e zhurmshme, por familja përshtatet dhe jeton e lumtur edhe pse është zhvendosur pa dëshirën e saj. E njëjta hapësirë në ndërtim e sipër me apartamente të parafabrikuara përshkruhet si simbol i tjetërsimit njerëzor dhe i jetës pas vdekjes së traditës tek Martin Camaj, një shkrimtar shqiptar subversiv ndaj sistemit. Është e njëjta hapësirë qytetare që trajtohet në mënyra krejt të kundërta. Në rastin tuaj ka një moment magjepsës kur ju analizoni se “vetë esenca e gjendjes evropiano-lindore ishte se shtëpia dhe familja nuk përputheshin me njëra-tjetrën”. Si mund të nuhatej kalbëzimi i Jugosllavisë prej gjërave të tilla, si hapësira, hapësira e banesave, hapësira e qytetit etj.?
V. Goldsworthy: Hapësira në përgjithësi dhe hapësira e qytetit në veçanti, e shenjojnë veprën time thellësisht. Christiani dhe unë thamë që tre romanet e mia flasin në mënyra të ndryshme për Londrën, ndërsa memuari për Beogradin: dy qytete të mëdha me miliona banorë. Ideja e hapësirës urbane është diçka që më shqetëson, por ju pyesni për diçka më komplekse, hapësirën e banimit, ju pyesni se si jetët tona vendosen në hartën e hapësirës së banimit.
Rrugët e Beogradit në zonën ku banoja janë plot me shtëpi shumë të mëdha të zbrazura nga emigracioni, ku kanë ngelur prindërit e moshuar, që jetojnë vetëm në shtëpi që jehojnë, të ndërtuara për familje të mëdha në vitet ’70, ‘80. Kjo është trajektorja e familjes sime, e jetës sime; ne jetonim në një apartament të vockël në një pjesë të bukur dhe të gjelbëruar të Beogradit. Prindërit e shitën shtëpinë e vockël për të krijuar mundësinë e strehimit për brezin e ardhshëm dhe ndërtuan një shtëpi të madhe të shëmtuar që kishte tre apartamente. Një për mua, një për motrën dhe një për ata. Ishte një mini pallat nga ata që i gjen kudo nëpër Ballkan. Unë dhe ime motër e urrenim shtëpinë e re. Ne emigruam dhe shtëpia mbeti bosh. E gjithë kjo më duket simbolike, ideja që apartamenti i vockël ku jetonim të lumtur në vitet ’60 nuk na dilte dhe hapësira e re e tepruar, që prindërit e krijuan me aq mund, u braktis. Të gjithë ballkanasit kanë komunitete të mëdha diasporike.
Në këtë histori më intereson paradoksi i nostalgjisë, i mallit, ideja e të ndjerit mall për diçka që nuk të ka pëlqyer vetëm sepse të kujton jetën tënde të mëparshme. Pra, edhe kjo shtëpi që nuk më pëlqen është një prej vendeve që më ngjall mall dhe nostalgji. Zbrazëtia e saj tregon dhimbje, nuk dua të jetoj aty, por gjithsesi më merr malli. Është një paradoks që besoj se vetëm ballkanasit mund ta kuptojnë.
Kemi edhe paradoksin e kundërt të komuniteteve Gastarbeiter, të cilët kthehen në vendin e origjinës dhe ndërtojnë shtëpi identikisht të shëmtuara dhe të mëdha, duke shkatërruar peizazhet e bukura të Ballkanit, në të cilat nuk do të jetojnë kurrë, pasi investojnë në njëfarë jete të projektuar. Në të gjithë Ballkanin ka fshatra të tëra me shtëpi të mëdha të zbrazëta, të ndërtuara me para që vijnë nga Zvicra apo Gjermania, shtëpi në të cilat askush nuk do jetojë ndonjëherë.
Herën e fundit që isha në Berlin ndenja në një hotel afër liqenit Schlachtensee. Çdo natë ëndërroja sikur isha në Beograd. Pyesja veten se çfarë më bëri të ëndërroj kështu. Kuptova se ajo rrugë në Berlin i ngjante më shumë Beogradit të fëmijërisë sime sesa Beogradi i tanishëm, kishte të njëjtat stile arkitekturore, të njëjtat kopshte. Rruga kishte aromën e fëmijërisë sime, madje netëve edhe zhurma e makinave në kalldrëm ishte njësoj. Rrugët me kalldrëm dhe shtëpi të tilla nuk ekzistojnë më në Beograd. Beogradi është pushtuar nga zhvillimi i pashpirt. Ndonjëherë vende të huaja (dhe kjo gjendet në memuarin tim) na krijojnë ndjesinë e përkatësisë më shumë se vendlindja jonë e braktisur, arrijnë të na ngjallin kujtime. Besoj se paradokse të ngjashme mund të gjenden në Tiranë, nëse keni udhëtuar jashtë, sepse e di që edhe Tirana ka ndryshuar në një mënyrë të ngjashme me Beogradin.
Ch. Voss: Pyetja e fundit ka të bëjë me identitetin tuaj si serbe. Nuk doja që t’ju thjeshtoja kështu, por në formatin tonë ne ju ftojmë sepse jeni ballkanase dhe jo sepse jeni angleze. Sipas asaj që thuhet tek “Monsieur Ka”, i dashuri i Ana Kareninës, oficer Vronskij, vdiq në luftën serbo-turke në vitin 1880. Nga ana tjetër fëmijëria, rinia juaj serbe dhe jugosllave është zhdukur prej librave tuaj letrarë. Libri juaj i fundit “Perdja e hekurt” gjithashtu flet për luftën e dy blloqeve botërore pas 1945-ës dhe kryesisht për Britaninë gjatë Luftës së Ftohtë. I jeni larguar temës ballkanike sepse ndiqni kërkesat e audiencës britanike apo mund të presim prej jush një roman ku ngjarjet zhvillohen në Beograd apo kudo në Serbi?
V. Goldsworthy: I kam premtuar vetes se një ditë do të shkruaj një roman në serbisht thjesht për të parë nëse e kam harruar gjuhën e nënës, apo ajo më ka harruar mua. Gjuha është gjithnjë në ndryshim. Po ju përgjigjem se nuk shkruaj me ndonjë model, mund ta quani edhe oportunizëm nëse doni. Në rastin tim as që e di se cilat janë pritshmëritë e audiencës britanike. Shtrohet edhe çështja e autenticitetit, a mund të shkruaja më për Serbinë?
Po ju tregoj një anekdotë të pesëmbëdhjetë viteve më parë. “Luleshtrydhet e Çernobilit” po ecte shumë mirë dhe më kujtohet se agjenti im i atëhershëm po diskutonte me botuesin amerikan në lidhje me botimin tim të ardhshëm. Ai më tha, duke më përcjellë këshillën e botuesit, se nuk duhet të shkruaja për njëfarë kohe një libër tjetër për Serbinë. -Pse jo?, e pyeta. “Sepse ke bërë mjaft për Serbinë, e ke kryer këtë temë, tani ec përpara.” Kjo ishte logjika e botimit, e ke kryer këtë temë, ec përpara. Vetëm sepse isha nga një vend i vogël dhe kaq mjaftonte për të shkruar për të. Nuk besoj se do i kishin thënë kështu Salman Ruzhdie-s, “Ke shkruar boll për Indinë, lëre Indinë dhe shkruaj për një vend tjetër.”
Paradoksi është se të qenit nga një vend i vogël është njëfarë privilegji se shihesh si specialist për atë temë, por për shkrimtarin është edhe njëfarë barre. Të gjithë njerëzit që janë prej atij vendit të vogël e shohin veprën tënde me lupë. Pra, ashtu si Crnjanski, edhe unë përdora rusët për historinë time me emigrantë. Unë doja të zbuloja Londrën pa hyrë në debatin mes Serbisë dhe Anglisë, apo në cic-micet e pozicionimit bashkëkohor serb. Rusët për mua ishin një mekanizëm çlirimi, ashtu si edhe për Crnjanskin. Mund të shkruaja për një komunitet të cilit nuk i përkisja, për të thënë disa të vërteta për Londrën. Ishte një vendim strategjik, më shumë sesa një zgjedhje për t’i shpëtuar identitetit tim.
Pra, unë mund të dua të shkruaj një roman për Ish Jugosllavinë, për Beogradin, Serbinë, në serbisht, por kjo nuk ka gjasa të ndodhë për sa kohë unë jetoj me letërsinë time. Nëse shkruan në cilëndo gjuhë të ish Jugosllavisë mund të shesësh 2000-3000 kopje librash. Mund të mendoni që jam marksiste sepse po përdor një logjikë të tillë, por modeli i botimeve dikton superstrukturën, në këtë rast, romanin që shkruaj. Për sa kohë botuesit dhe agjentët e mi presin prej meje një libër në anglisht, i dedikohem shkrimit në këtë gjuhë dhe nuk kam kohë për snobizma të tilla si të shkruarit në një gjuhë të vogël edhe nëse ajo është gjuha ime.
B. Qose: Po me ndjesinë e lirisë që jep një gjuhë tjetër, a ka të bëjë kjo? Për shembull më kujtohet Ornela Vorpsi, e cila në një prej festival letrar ku ishte e ftuar, u shpreh se të shkruarit në gjuhë të huaj ishte shkëputje nga trauma shqiptare dhe se të shkruarit në gjuhë të huaj i krijonte lirinë e domosdoshme për artisten.
V. Goldsworthy: Në rastin tim nuk është kështu. Mendoj se kjo lloj lirie iluzore zgjat deri në botimin e librit. Kur u botua “Luleshtrydhet e Çernobilit” në Angli, kutia ime postare u stërmbush me letra nga ish Jugosllavia, njerëzit më pyesnin “Pse the këtë e atë gjë?” Nuk ta jep arratisja lirinë, audienca jote është tërësisht globale. Nëse Ornela Vorpsi ka pasur atë mendim për Shqipërinë, me siguri që e ka pasur fjalën për librin e saj të parë. Në momentin që libri botohet, audienca jote është, sa globale, po aq edhe lokale në të njëjtën kohë.
Duhet të them që ekziston një çështje tjetër, ndoshta më e mirë që ka të bëjë me të shkruarit në një gjuhë tjetër për të çliruar një lloj tjetër kreativiteti. E kuptova kur shkrova për jetën time se kisha më shumë frenim kur shkruaja në serbisht. Nuk e kam fjalën për temat, por për fjalët. Do doja të përdorja shembullin e fjalëve të pista, por nuk mundem pasi kjo bisedë po regjistrohet. Në anglisht shaj si ushtar pa më ardhur zor, në serbisht nuk mundem. W. H. Auden-i thoshte diçka të tillë: Në gjuhën e nënës fjalët kanë më shumë realitet. Kur fëmija mëson fjalën “hënë”, ai e sheh hënën, apo jo? Ndërsa në një gjuhë të mësuar këto lidhje janë më të dobëta, gjuha është më abstrakte.
Kur bie fjala për pjesë intime të trupit, në anglisht jam në gjendje t’i përmend me emrin e tyre, por në serbisht ndërhyn vetëfrenimi im i fëmijërisë. Kemi të bëjmë me një sjellje krejt ndryshe ndaj teksturës së gjuhës. Mund të duket për të qeshur, por këtë gjë e kuptova kur fillova t’i jepja makinës nëpër Londër me gjithë tim bir në të. Zakonisht, i shaja anglisht shoferët e tjerë, me dritare mbyllur kuptohet, vetëm për të nxjerrë inatin. Pastaj shihja tim bir dhe kuptoja se fjala f… ishte po aq e vërtetë në anglisht, sa edhe në serbisht. Kjo nuk ka të bëjë me anën akademike. Në gjuhën e mësuar tabutë janë më të pakta.
B. Qose: Pyetja e fundit: në një episod nga rinia juaj si shkrimtare e re, ju shprehni ndjesinë tuaj teksa ishit kandidate për një çmim poetik dhe pastaj emri juaj u hoq nga një botues i ashtuquajtur neo-surrealist. Çfarë kompromisesh duhet të bënte shkrimtari, përveçse të shkruante një poemë për shokun Tito?
V. Goldsworthy: Episodi me poezinë për shokun Tito është në fakt një rast i mrekullueshëm për të kuptuar veten time, po aq sa Jugosllavinë e kohës. Unë shkrova një poezi abstrakte që në zanafillë ishte për besimin tek Zoti, të cilën lehtësisht mund ta interpretoje si një poezi për besimin tek Lideri i Madh. Nuk besoja as tek Zoti, as tek shoku Tito, por poezia ishte e mirë.
Isha 23 vjeç kur poezia ime u përzgjodh për t’u lexuar gjatë festimeve të mëdha për ditëlindjen e shokut Tito, që organizohej çdo Maj në një stadium futbolli. Bëhet fjalë për vitin 1984, pra Titoja vetë kishte vdekur. 30.000 njerëz festonin ditëlindjen e liderit politik që ishte një lloj Zoti tashmë. Pjesëmarrja ime nuk ka të bëjë me kompromise për shkak të natyrës politike (siç mund të aludoni në pyetjen tuaj), pasi Jugosllavia ishte një vend tolerant, por me pamundësinë për t’i shpëtuar ideologjizimit pasi dërgon për botim një poezi dhe ndoshta me narcizizmin tim prej poeteje të re. Askush nuk më detyroi. Në fakt doja të lexoja përpara tërë atyre njerëzve, isha në të njëjtën skenë me idhujt e popit dhe të aktrimit.
Jugosllavia ishte një ndër vendet më të lira të Bllokut Lindor. E di se situata në Shqipëri apo në Rumani ka qenë ndryshe dhe se njerëzit dënoheshin për shkrimet e tyre etj. Kishte raste të tilla edhe në Jugosllavi, por mesa di unë, kishin të bënin ekskluzivisht me transgresionin nacionalist dhe jo atë politik. Unë nuk hyja as tek nacionalistët, as tek disidentët. Si shumë të tjerë nga brezi im, isha jopolitike. Ndoshta do duhet të kishim qenë më politikë, pasi duke iu shmangur politikës ua lamë vendin njerëzve me ide fikse dhe ja se çfarë ndodhi.
Kur përshkruaj momentin e refuzimit të vëllimit tim të parë me poezi, me humor unë e kam fjalën për vanitetin tim si poete e re. Tani ndjej një dozë snobizmi tek ato që kam thënë dhe ndihem fajtore. Pse duhet të thosha që botuesi ishte neo-surrealist, apo ngaqë nuk pranoi të botonte librin tim? Ndërsa cilësimi “provincial” nuk është aspak për të qeshur. Ndoshta përmbledhja ime nuk ishte aq e mirë, kush e di! Ndoshta ai zotëri kishte të drejtë. Refuzimet e rinisë na dhembin edhe kur kemi arritur majat e suksesit letrar si të rritur. Mund të isha treguar më shpirtmadhe teksa e cilësoja atë zotëri, mund të kisha krijuar një fjali më të mirë.
Përktheu: Belfjore Qose
