1-Momenti i Gjeniut.

Në një moment gjeniu ndien dhe përjeton talentin brenda vetes, si një Urdhër Hyjnor, për ta realizuar domosdoshmërisht atë. Kjo ndjesi dokumentohet që në antikitet me Hesiodin, si moment ceremonial i legjitimimit të së së drejtës për të rrëfyer. Përkundrejt Homerit, të cilit koha ia mjegullon një ceremoni të tillë shugurimi, tek pasardhësi i tij didaktik kjo ndjesi letrarizohet për herë të parë në historinë e letërsisë në poemën “Teogonia”, pra prej vetë atij, Hesiodit nga Kuma, si një moment fatlum i përzgjedhjes prej Muzave hyjnore, pagëzimit prej tyre me një degë ulliri, për t’i frymëzuar një zë hyjnor, që të rrëfejë të vërtetat dhe gënjeshtrat mbi hyjnitë dhe njerëzit. Mungesa e referencave për ceremoni të ngjashme, qoftë ndaj parakut Homer, qoftë ndaj rapsodëve të tjerë, bashkëkohës me të, apo pak më të vonë se ai, i jep të drejtën e origjinalit Hesiodit, i cili, ndër të tjera, subjektet homerike të Trojës do t’i shndërronte në komedi, sidomos me poemën e vogël komike “Lufta e minjve dhe e bretkosave”, të cilën studiuesit ia atribuojnë pikërisht atij, Hesiodit nga Kuma dhe shkollës së tij hesiodike. Kjo vetëdije legjitimuese mbi dhuntinë është realizimi maksimal, i përtejmë, i sentencës parimore greko-antike : “Njeri, njih vetveten!”, gdhendur në muret e Orakullit të Delfit.

2-Dykuptimësia e mesazhit të Orakullit të Delfit.

Është i njohur fakti i dykuptimësisë së mesazheve të Orakullit të Delfit. Në këtë kuptim sentenca e mësipërme:“Njeri, njih vetveten!” lexohej prej njeriut të zakonshëm si një mesazh që duhet t’i kujtonte atij masën e kufizuar, për të hequr dorë nga aventurat e matjes me zotat. Në një mënyrë apo në një tjetër, në kulturat e qytetërimeve, në doktrinat e tyre fetare do të stimuloheshin dhe do të përhapeshin, duke u përfshirë edhe në libra me status hyjnor, si Bibla, rrëfime mbi aventurat e dështuara të njeriut, që deshi të matet me zotat, siç është rrëfimi mbi Kullën e Babelit, apo rrëfime të tjera mbi gara letrare e muzikore ndërmjet njerëzve dhe hyjnive, ku këta të fundit, në të gjitha rastet, dalin fitimtarë, madje hakmarrës të ashpër pas fitoreve ndaj njerëzve.

Ndryshe lexohej sentenca e mësipërme nga njerëzit me premisa gjeniale. Përtej kuptimit kufizues, ata e lexonin sentencën si thirrje për ta njohur përmasën e vet gjeniale pa paragjykime kufizuese, duke e përjetuar kumtin sentencial si një moment të mrekullueshëm të njohjes së gjeniut brenda vetes. Kështu në një buzë mbrëmjeje, apo në një moment tjetër të ditës, teksa ecnin në kërkim të fatit të tyre, qoftë edhe në ëndrrën mesazhsjellëse apo momente meditimesh,ata shihnin të gdhendur në muret e Orakullit fatthënës apo në eterin e ëndrrës, fatin e tyre të Gjeniut , duke e përjetuar këtë moment si moment zgjimi dhe kthjellimi, vetvetiu edhe distancimi. Në fakt ishte sentenca që testonte kalimtarët sipas masës së tyre.

3-Distancimi dhe vetmia i Gjeniut.

Pikërisht, në një moment të tillë gjeniu Kadare, pasi ndien dhe përjeton gjeninë brenda vetes, plot dhunti, i përzgjedhur hyjnorësisht, distancohet prej botës ku u gjend, sidomos ndaj urdhrit moral mbi të Mirën dhe të Keqen, duke e vendosur veten përtej atij momenti historik (sepse morali është kategori historike), në një hapësirë dhe kohë amorale (aspak imorale). Kështu gjeniu ynë gjen mënyrën e përshtatshme për të realizuar Urdhrin Hyjnor, talentin, dhuntinë e vet. Por,në hapësirën dhe kohën amorale ku e vendos veten, gjeniu Kadare është i vetëm. Ai ka përpara një botë të kufizuar historike morale dhe politike, me të cilën është në konflikt dhe i keqkuptuar, madje i pakuptuar, i paragjykuar dhe shpeshherë i shenjestruar nga politika dhe shërbëtorët e saj. Ndërkohë, nga ana tjetër, në raport me këtë botë të tillë, ai do të ushtrojë talentin e vet për emetimin e mesazheve universale. Kështu funksionalizohet distanca e gjeniut Kadare, vetmia e tij, jo si një i braktisur, por si një i vetëdistancuar, në pozicion kontradiktor me botën historike morale, i keqkuptuar, madje i pakuptuar prej saj. Në këtë botë historike morale të tillë, Gjeniut Kadare i duhet të jetë besnik ndaj Urdhrit Hyjnor mbi talentin dhe dhuntinë e tij, për ta përmbushur këtë Urdhër dhe realizuar veten, por i duhet të jetë edhe një lojtar i shkathët në këtë botë të kufizuar morale dhe politike, me rregullat e së cilës ai do të luajë lojën më të vështirë të jetës së tij, tashmë jo virtuale: lojën e mbijetesës. Nëse ai, që nga koha dhe hapësira amorale ku e vendosi veten, do të dijë t’i përshtatet si një lojë botës historike morale dhe politike, e siguron mbijetesën, nëse jo, ai e ka humbur këtë lojë të ankthshme mbijetese. Është ankthi ekzistencial i Gjeniut në një botë të tillë, ku trimëria, përveç se është një kategori naive në vetvete, është edhe një qëndrim i rrezikshëm për veten, përkundrejt diktaturës djallëzore në marrëdhënet  dhe sjelljet me Gjeniun. Në këto rrethana Gjeniu Kadare nuk i druhet vdekjes fizike. Ankthi i tij nuk ka të bëjë me këtë lloj vdekjeje. Në të kundërt ankthi i tij ka të bëjë me frikën e mosrealizimit të talentit, dhuntisë, Urdhrit Dekretues Hyjnor.

4-Zgjidhje të Gjeniut.

Plot vuajtje në shkathtësi dhe mençuri, Gjeniu gjen zgjidhje shpëtimi. Ai vendos “t’i propozojë”një maskë korrigjuese diktatorit. E di që do të jetë përsëri i keqkuptuar, madje i pakuptuar, por të paktën nuk do të jetë në konflikt me vetë diktatorin, të cilit maska korrigjuese e propozuar nga Gjeniu do t’i pëlqejë dhe do t’i duket si portreti i njëmend i tij, pa asnjë mundësi refuzimi nga të tjerët, shërbëtorët…Kështu ai do të arrinte ta shndërronte në mbrojtësin e vet armikun e tij më të madh: vetë diktatorin. Edhe kësaj radhe atij do t’i vinin në ndihmë autorët antikë, të cilët shpeshherë, i zbukuronin portretet e tiranëve, si haraç që duhet ta paguanin në botën e kufizuar morale historike, ku u duhej të ushtronin talentin e vet. Sa për keqkuptimin apo më keq akoma, moskuptimin, do të kishte një moment sqarimi, me anën e një intervistë (me kritikë parisianë) apo me anën e sprovave eseistike mbi atelienë e shkrimtarit, ku ai mund të sqarohej drejtpërdrejt. Një tjetër zgjidhje e Gjeniut do të ishte transferimi i subjekteve në periudha të mugta historike apo edhe në periudha më të afërta, historikisht të qarta, siç është përiudha otomane, ende me shenja dhe pasoja të dukshme në shoqërinë bashkëkohore shqiptare. Përveçse kjo periudhë historike 500-vjeçare ofronte mundësinë e një portreti sa të veçantë, po aq universal të diktaturës shqiptare dhe diktatorit, ajo, më së shumti, do të ishte një alibi shpëtimi, e gjetur mjeshtërisht me një intuitë gjeniale, për të thënë të vërtetat mbi diktaturën dhe diktatorin, nëpërmjet figurës danteske të përgjimit dhe përndjekjes së njeriut deri në sferën subkoshiente të ëndrrave, ku njeriu në fakt, nuk mund të distancohet nga fajësia e vet e pafajshme.

5-Për një gjykim objektiv.

Për një gjykim objektiv duhet që mendimi kritik dhe kritika historike, para së gjithash, të njohin faktin e dyzimit të pashmangshëm të gjeniut (të vetëdistancuar në një botë amorale, përkundrejt një bote morale historike politike) dhe në përputhje me këtë referencë, të vlerësojnë qëndrimin e tij, mënyrën e lojës së tij të shkathët me botën morale historike dhe politike. Në këtë kuptim, gjeniu Kadare del prej këtij dyzimi i pastër dhe madhështor: si besnik ndaj Urdhrit Hyjnor dhe si lojtar i shkathët i lojës së mbijetesës për përmbushjen e këtij Urdhri. Kështu ndriçohet vetmia e gjeniut tonë Kadare, distanca e tij ndaj  njerëzve, alergjia e tij ndaj tabuve morale, krupa ndaj hipokrizisë. Kështu kuptimësohet edhe mendimi për ta vendosur gjeniun tonë Kadare në një vendprehje më vete, si një figurë e kohës dhe hapësirës amorale, ku ai pati kushtet e lirisë për të thënë të vërtetat. Kështu gjeniu ynë Kadare shndërrohet në një universale, përtej hapësirës dhe kohës morale historike dhe politike, mbi të cilat ai ishte thirrur të triumfojë, siç  triumfoi me shkëlqimin e Gjeniut.

6- Në fund.

Në periudhën e fundit të jetës Gjeniu Kadare, pasi artikulon si në një ritual hyjnor të përmbushjes së misionit, frazën lakonike: “I thashë të gjitha!”, si një figurë e gjithpërfshirjes (globale) të tematikës së veprës së vet letrare, duke lajmëruar se nuk do të shkruajë më, heq dorë nga distanca dhe vetmia, për ta kaluar këtë periudhë të fundit të jetës së tij mes njerëzve të thjeshtë, të cilëve, ashtu si Prometeu në fillim të herës, u dha dritë në terrin diktatorial, i mësoi të jenë krenarë, të lirë dhe të mençur, u dha zë dhe dinjitet në Evropë dhe Botë. Gjatë kësaj përiudhe, përditshmërisht Gjeniu shihet në mjediset e kështjëllës me emrin letrar “Juvenilja” (ndoshta si simbol  i distancimit të tij të pakmëparshëm), i shoqëruar besnikërisht nga botuesi i mirënjohur Bujar Hudhri dhe në takim me miq të shumtë. Aty ai takohet përditë me njerëz të ndryshëm, nga të gjitha profesionet dhe nga të gjitha shtresat sociale, i ngazëllyer nga dashuria e tyre, me zemrën e mbushur plot. Ashtu, tokësor në mjediset e kështjellës “Juvenilja”, në kontakt të drejtpërdrejtë me njerëzit, ai përjeton së fundmi edhe çlirimin prej distancës, keqkuptimeve dhe moskuptimeve, i pajtuar plotësisht me njerëzit që e adhurojnë pa masë dhe pa kushte vetë atë, Gjeniun, dhe veprën e tij. Me siguri duhet të ketë  patur edhe një moment apo shumë momente të tilla, kur ai, me peshën e mundimeve të Gjeniut dhe peshën e viteve mbi supe, e ka ndjerë se nuk i përkiste më kësaj bote. Nëpërmjet një poezie, kohë më parë, u kish folur njerëzve për një ikje në vuajtje e sipër nga pengu tragjik i mosthënies, prej së cilës duhej të çlirohej sa më parë:

I menduar gjer në çast të fundit

Nga mosthënia, nga pengu tragjik,

Një shenjë ndoshta të pakuptueshme

Do t’ju bëj të gjithëve e do ik .

Përpara ikjes përfundimtare në amëshim, Gjeniu ishte i qetë, i çliruar prej mosthënies dhe pengut tragjik, i adhuruar prej njerëzve si një Promete.