A keni parë rrathët bashkëqendrorë që krijon rënia e lirë e një guri në sipërfaqen e një liqeni, deti apo oqeani? Kështu do ta përshkruaja, unë personalisht, jetën e Pashko Camajt, autorit të librit “Porosia e Kullës”. Jeta e tij janë rrathët e përhapura në luftën njerëzore për ekzistencë në Mal të Zi, fillimisht në kullë, e më pas drejt tokës së premtuar, mes sakrificash për punësim, shkollim, humanizëm dhe triumf. Gjithë jeta e Pashko Camajt, e përhapur sipas këtyre rrathëve ujorë, rrëfehet në këtë libër.
“Deri atëherë, unë isha vetëm një guralec i vogël – një guralec që do të hidhej në ujë dhe spërkatja e tij e vogël do të zhdukej shpejt. Nuk e dija se ajo spërkatje e vogël do të ishte vetëm fillimi i valëzimeve të pafundme, të cilat do të rrethonin spërkatjen fillestare. Këto valëzime kishin për qëllim të përhapeshin gjithandej, duke u bërë pjesë e detit të pafund në dukje. Tanimë isha i gatshëm të bëja xhiron mbi shpinën e valës dhe të shkoja me të kudo që të më çonte.”
Në këtë shtegtim, gjithmonë sipas autorit të librit, guri i rëndë peshon në vendin e vet. Këtë herë si amanet për të mos e harruar tokën e të parëve, kullën e prindërve, trashëgimin e gjysh-stërgjyshërve…
“A ishte i gabuar vendimi im për të lënë vendlindjen time, shtëpinë time? Të parët e mi, të cilët për shumë breza, deri në gjashtëmbëdhjetë sa mund të numëroj, kanë jetuar në të njëjtën shtëpi dhe kanë punuar në të njëjtën tokë. A përfundoi trashëgimia e tyre, për mua dhe vendlindjen time, me largimin tim -a kam mëkatuar ndaj tyre?”. Meqenëse tashmë kisha vendosur të përqafoja udhëtimin tonë, kjo pyetje ishte po aq e rëndësishme sa edhe vetë destinacioni.” -pyet Pashko Camaj. Përgjigje që e marrim në fund nga kapitulli “Trashëgimia e shpirtit”.
Në fakt, që në thurrinën hapse të këtyre shënimeve, ne, deri diku kuptojmë triumfin e autorit të tyre. Një happy end plot zikzake, sikundër fijet e makaronave që përmenden në libër, sakrifica këto që paralajmërohen në krye të herës së shënimeve të botuara. Bibla shkruan: saktësisht Dhjata e Vjetër që unë e njoh mirë, (pasi jam marrë gjerësisht me fatin e Nol-Samsonit dhe skelet dramën “Israelitë e filistinë”), sqaron në (Zanafilla 12:1-20) “Zoti i tha Abrahamit: Largohu nga vendi yt, nga të afërmit e tu dhe nga shtëpia e babait tënd, dhe shko në vendin që do të tregoj. Unë prej teje do të bëj një komb të madh, do të bekoj dhe do ta bëj të madh emrin tënd, dhe ti do të jesh një bekim.” Në këtë sens do të shtoja që mjerisht, kullat tona (shtëpitë tona) që u qëndruan me shekuj luftërave për liri kombëtare vijojnë të mbeten bosh, ndërkohë që vazhdon zbrazja biblike e Shqipërisë. Libri me kujtime është një dedikim për grupmoshat e ndryshme, më së shumti do të thoja është një dedikim për rininë tonë, që ajo të bëjë më të mirën për vendin dhe botën e huaj, ku dëshiron të integrohet.
Në këtë rrëfim autori është vetë Uliksi apo Odisea modern i kohëve. Uliksi mbreti i Itakës dhe udhëtimi i tij në shtëpi pas rënies së Trojës. Udhëtimi i Odiseut për të arritur në Itakë pas luftës së Trojës që zgjati dhjetë vjet, është njëlloj si udhëtimi i Pashko Camajt, që zgjat 28 vjet për të arritur në kullën e vendlindjes. Në këtë kontekst kemi ekzistëncën e një njeriu, saktësisht kemi metoniminë e tij për të prekur tokën e prmetuar, përmes shumë peripecish, që nga bagazhi i një veture amerikane e deri te avioni që ulet triumfues në zemër të Amerikës, në Detroit. Është kjo tabloja jetike dhe artistike, që jepet plot aventura të njëpasnjëshme përmes enumeracionit tregues, por të gjallë në libër. “Ndërsa bagazhi mbyllej mbi ne, përmes vrimave të shpuara në ulësen e pasme dhe në anën e brendshme të bagazhit të madh të makinës depërtonin rrezet e dritës së dobësuar të diellit, si për të na thënë: “Mos u shqetësoni, unë jam këtu me ju.” E mbajta për dore motrën time binjake, duke u përpjekur të ngushëlloja veten, po aq sa atë, se ky udhëtim do të përfundojë së shpejti. Makina filloi të lëvizë ngadalë, kështu që ne ndiem çdo përplasje dhe gropë në rrugët e Tijuanës. Ishim rrugës për të kaluar në San Diego, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Nuk do ta di kurrë saktësisht se sa zgjati udhëtimi, por të qenët i mbyllur në bagazhin e errët të një makine e bëri të më dukej si një përjetësi. Dridhjet e automjetit në lëvizje më përgjumën dhe kur ndihesha si në gjysmëndërr, mendja ime u kthye në ngjarjet e javës së kaluar.”
Guximi shtrohet si kryefjalë çelës në faqet e këtij botimi. Ndërsa ish-presidenti amerikan Barak Obama e quan një guxim të tillë, guxim për të shpresuar, do të shtoja, se këtu, në këto reshta, guximi është forcë jo vetëm për të ëndërruar pozitivisht, por edhe për të realizuar ëndrrat në Amerikë. “Vazhdova t’i thosha vetes: “Mos shiko prapa; vetëm përpara.” Në vendin tim të ri, më linin përshtypje jo vetëm atraksionet e mëdha, rrugët e hapura dhe lëndinat e rregulluara mjeshtërisht, por edhe gjërat e vogla që ishin shumë të dukshme, në kontrast me botën që kisha njohur më parë dhe që e kisha lënë”. Në fund kemi mjekun specialist, saktësiht kërkuesin shkencor që na bën krenarë ne racën shqiptare mbi një tezë në thelb të së cilës janë mostrat e gjakut shqiptar dhe jo vetëm m etë cilën mori gradën Doktor i Shëndetit Publik. Amerika ishte dhe është aty ku çdo gjë është e mundur, nënvizon autori në shënime. “…më 12 shtator 2013, pothuajse, saktësisht, njëzet e tetë vjet pasi kisha kaluar, pa ceremoni, kufirin jugor të SHBA-së, i mbyllur në plot aventura një bagazh të një makine amerikane, paraqita disertacionin tim para departamentit të Shkollës së Shëndetit Publik të Kolumbias, pedagogëve, kolegëve dhe anëtarëve të familjes sime. Mbrojta tezën dhe mora gradën Doktor i Shëndetit Publik. Me këtë u kurorëzua ekspedita ime prej dy dekadash, e filluar në City University of New York dhe që për mua ishte më shumë se një diplomë, më shumë se qershia mbi tortë. Ishte vërtetimi i të gjithë punës sime të palodhur dhe i këmbënguljes në kërkim të një jete të re. Ishte diçka që i vlente të gjitha sakrificat e bëra. Më në fund, ishte afirmimi i një ëndrre unike amerikane, një ëndrre që filloi me vendimin tim për t’u larguar nga vendlindja”.
Pashko Camaj gjithë jëtën guxon! Guxon për t’i dhënë makinës, kur nuk i ka dhënë kurrë asaj, por veçse traktorit, guxon të mësojë not që të mos mbytet, guxon dhe triumfon në tokën amerikane, duke mos harruar vatanin e tij, shtëpinë e tij, kullën e të parëve. Përmes kujtesës së momenteve kryesore të së kaluarës, në shkrimësi, i vjen ndërmend amaneti i gjyshit të tij. Ai i kishte porositur të bijtë se për kullën nuk vdiset, për kullën jetohet. Madje u kishte thënë, derisa ata po përballeshin me dilemën e madhe, se kjo kullë nuk guxon të shuhet, se kjo kullë do të japë burra që do t’i njohë kombi. “Kjo asht porosia ime, kjo asht porosia e kullës, o bijtë e mi”, – ishin fjalët e tij të fundit brenda kullës, ku Pashk Camaj qëndron sa realisht aq edhe metaforikisht”. Pak a shumë kemi mbijetesë simbolike, njëlloj si tek “Kulla” e Anton Pashkut. Një mbyllje momoriale kjo e librit të Pashk Camajt, e cila vjen njëherazi edhe si mesazh i autorit të kujtimeve që ndahen në dy pjesë dhe përmbajnë 18 rrëfime me titullin utilitar “Porosia e kullës”, një botim fantastik i shtëpisë botuese “Onufri”. Veçoj këtu që edhe fotografitë e librit të ndërthurrura mestij, i bëjnë të gjallë personazhet kryesore, të cilët frymojnë fizikisht dhe artistikisht në këtë botim prangues, gjatë gjithë leximit të tij nga fillimi në fund. Je sikur në një film artistik, kur përshkrimet e lexuara i lidh me pamjet e tyre nëpër fotografi… Sëfundmi dy fjalë edhe për shqipen e përdorur në libër, pas përkthimit korrekt dhe plot figuracion të shqipëruesit Nikollë Camaj, njëherazi edhe vëllai i autorit. Shqipja e tij rrjedh nga faqja në faqe, nga kapitulli në kapitull dhe të bën që librin ta lexosh me një frymë.
