Përktheu Zija Vukaj
Profesorit, kur këmbëngulte, i thosha dhe ia përsërisja: “Dëgjo profesor, janë vajza të thjeshta… fshatare… kujdes nga ajo që po bën… më mirë për ju të merrni një romane… çoçaret janë fshatare, katundare, analfabete”. Kjo fjala e fundit i pëlqente profesorit: “Analfabete… ja ajo që dua… të paktën nuk do të lexojë romane bulevardesh… analfabete.” Ky profesori, ishte një burrë i vjetër, me mjekër të vogël dhe mustaqe të bardha, që jepte mësim në lice. Por përkushtimi i tij kryesor ishin rrënojat. Çdo të diel, madje edhe në ditët e tjera, ai shkonte andej- këtej, në rrugën Apia, në Forumin Roman apo në Terme di Karakala dhe hapte rrënojat e Romës. Në shtëpi të tij, librat mbi rrënojat e vende të tjera, stivoheshin si në një librari: fillonin që në hyrje, ku kishte një sasi, të fshehura pas ca tendave të gjelbra dhe vazhdonin nëpër të gjithë shtëpinë, në korridore, dhoma, skuta: vetëm në banjë dhe kuzhinë nuk kishte. Libra që ai i mbante si trëndafilin në hundë dhe mjerë kush ia prekte; libra që dukej e pamundur se do t’i kishte lexuar të gjithë. E po, siç themi ne në Çoçarë, nuk u nxirrej fundi kurrë dhe kur nuk bënte mësim apo jepte leksione në shtëpi ose hapte rrënojat, shkonte te tregtarët e librave të përdorur për të bubërruar nëpër karrocat dhe pastaj kthehej në shtëpi përherë me një pako librash nën sqetull. Pra, bënte koleksion siç bëjnë fëmijët me pullat e postës. Pastaj, pse i kishte shkrepur në kokë të donte shërbyese një vajzë nga fshati im, për mua ishte një mister. Thoshte se ishin më të ndershme dhe nuk kishin stringla në kokë. Thoshte se fshataret i jepnin gjallëri me ato faqet si molla të kuqe. Thoshte se gatuanin mirë. Me një fjalë, duke qenë se s’kishte ditë që të mos më shfaqej tek dhoma e portierit të shtëpisë, përherë duke ngulur këmbë për vajzën çoçare, i shkrova shokut tim në fshat, dhe ai m’u përgjigj se e kishte tamam atë që na duhej: një vajzë nga Valerkoza që quhej Tuda, e cila nuk i kishte mbushur akoma të njëzetat. Por, më thoshte shoku në letër, kishte një defekt: nuk dinte të shkruante as të lexonte. Por unë iu përgjigja se tamam këtë donte profesori: një analfabete.
Tuda erdhi një natë në Romë bashkë me shokun dhe unë shkova t’i merrja në stacion. Në shikim të parë e kuptova se ishte një vajzë e mirë çoçare, tamam prej atyre që janë të zonjat të mihin gjithë ditën, pa pushuar ose të mbartin mbi kokë nëpër shtigjet e malit një kosh që peshon gjysmë kuintali. Kishte faqe të kuqe siç i pëlqenin profesorit, gërshetin të mbështjellë rreth kokës, vetullat e zeza të bashkuara që i prisnin ballin dhe fytyrën e rrumbullakët. Kur qeshte, tregonte dhëmbët e bardhë, aq të shpeshtë, që femrat në Çoçarë i pastrojnë duke i fërkuar me fletë mëllage. Vërtet nuk ishte veshur si çoçare, por kishte hapin e çoçares që është mësuar ta mbështesë shputën e këmbës në tokë, pa taka dhe i kishte ato pulpat gjithë muskuj që janë aq të bukura të mbështjella me rripat e opingave. Mbante një kanistër të vogël nën krah dhe më tha se ishte për mua: nja dymbëdhjetë vezë të freskëta, në kashtë, të mbuluara me gjethe fiku. I thashë se ishte më mirë t’ia jepte profesorit, që të bënte përshtypje të mirë; por ajo më tha se nuk kishte menduar për profesorin, sepse, meqë ishte zotëri, do të kishte me siguri qymez pulash në shtëpi. Zura të qeshja dhe kështu, nga një pyetje në tjetrën, ndërsa tramvaji po shkonte drejt shtëpisë, e kuptova se ishte tamam një e egër: s’kishte parë kurrë tren, as tramvaj, as shtëpi me gjashtë kate. Shkurt, analfabete, siç e donte profesori.
Mbërritëm në shtëpi dhe unë në fillim e çova në dhomën e portierit për t’ia paraqitur gruas sime; pastaj, sipër me ashensor, në apartamentin e profesorit. Doli ai ta hapte, sepse nuk kishte shërbyese dhe shpeshherë gruaja ime i bënte pastrimin edhe ndonjë gjë për të ngrënë. Sapo hymë, Tuda i vuri kanistrën në dorë, duke i thënë: “Na, profesor, merre, të kam sjellë vezë të freskëta.” Unë i thashë: “Nuk i flitet me ti profesorit…”, por profesori, përkundrazi i dha zemër, duke i thënë: “M’u drejto me ti, bijë…;” dhe më shpjegoi se ajo ti ishte një ti romane, e romanëve të vjetër, që edhe ata, si çoçarët, nuk e njihnin ju-në dhe ishte fjala për njerëz të thjeshtë, sikur të ishin të gjithë të një familjeje. Pastaj profesori e shpuri Tudën në kuzhinë që ishte e madhe, me sobën me gaz, me tenxheret e aluminit, shkurt, të gjitha gjërat e nevojshme dhe i shpjegoi se si përdoreshin. Tuda dëgjoi çdo gjë, e heshtur dhe serioze. Më në fund, me atë zërin e saj tingëllues, tha: “Po unë nuk di të gatuaj.”
Profesori, i çuditur, tha: “Çfarë?… më kishin thënë se dije të gatuaje.”
Ajo tha: “Në fshat punoja… mihja. Gatuanim po, por sa për të ngrënë… një kuzhinë si këtë nuk e kam pasur kurrë.”
“E ku gatuanit?”
“Në kasolle.”
“Bah,” bëri profesori duke tërhequr mjekrën, “edhe ne këtu gatuajmë sa për të ngrënë… ta zëmë se ti duhet të gatuash një drekë sa për të ngrënë… çfarë do të bëje?”
Ajo buzëqeshi dhe tha: “Do të të bëja fasule… pastaj do të të jepja një gotë verë… e pastaj ndoshta ndonjë arrë, ndonjë fik të thatë.”
“Vetëm këto… pa të dytë?”
“Si, të dytë?”
“Po them pa pjatë të dytë?”
Kësaj radhe ajo zuri të qeshte me lezet: “Po kur ke ngenë një pjatë groshë me bukë, nuk të mjafton?… unë me një pjatë groshë dhe bukë mihja gjithë ditën… ti as nuk punon.”
“Studioj, shkruaj, punoj edhe unë.”
“Bah, studion… po punë të vërtetë bëjmë ne.”
Me një fjalë, nuk donte të bindej se duhej, siç thoshte profesori, “një e dytë”. Më në fund, pas shumë diskutimesh, u vendos që gruaja ime për ca kohë të vinte në kuzhinë ta mësonte Tudën. Pastaj kaluam në dhomën e gjumit të shërbëtores, që ishte një dhomë e bukur, që shihte në oborr, me një shtrat, një komo dhe një raft. Ajo tha menjëherë, duke parë përreth: “Do të fle vetëm?”
“Po me kë do të flesh?”
“Në fshat flemë pesë vetë në një dhomë.”
“Është e gjitha për ty.”
Më në fund ika, duke e porositur që të rrinte gati e të punonte mirë, sepse isha përgjegjës si para profesorit, ashtu edhe para shokut që ma kishte dërguar. Tek zbrisja, dëgjova profesorin që po i shpjegonte: “Shiko, që të gjithë këtyre librave duhet t’ua heqësh pluhurin përditë me furçë e me pece.” Ajo, atëherë pyeti: “Ç’bën me gjithë këta libra… çfarë të duhen?” Dhe ai u përgjigj: “Për mua janë si shati për ty, në fshat… punoj me ta.” Dhe ajo: “Po, por unë kam vetëm një shat.”
Pas asaj dite, profesori kalonte herë pas here nga dhoma e portierit dhe më jepte lajme për Tudën. Me thënë të drejtën, profesori nuk ishte më aq i kënaqur. Një ditë më tha: “Është katundare, tamam katundare… e di ç’bëri dje? Mori një fletë të shkruar mbi tryezën time, temën e një nxënësi, dhe e përdori për të taposur faqoren e verës.” I thashë: “Profesor, unë të pata thënë… gjë fshati.” “Po, por”, përfundoi ai, “është një çupë e lezetshme… e mirë, hyzmeqare… tamam një çupë e lezetshme.”
Çupa e lezetshme, siç e quante ai, zuri pas pak kohe të bëhej një vajzë si të gjitha të tjerat. Filloi, sapo mori rrogën, ta bënte veshjen me dy pjesë, saqë dukej si një zonjushë. Pastaj bleu këpucë me taka të larta. Pastaj çantë me imitim lëkure krokodili. Preu edhe gërshetin, një mëkat i vërtetë. Faqet po, vazhdonte t’i kishte të kuqe si dy mollë, ato s’mund t’i bëheshin aq shpejt të zbehta si të vajzave të tjera, të lindura në qytet, por pikërisht ato i pëlqenin dhe jo vetëm profesorit. Herën e parë që e pashë me atë kopukun Mario, shoferin e zonjës së katit të tretë, i thashë: “Kujdes, se ai nuk bën për ty… ato që t’i thotë ty, ua thotë të gjithave.” Ajo u përgjigj: “Dje më çoi me makinë në Monte Mario.” “Bah, e pastaj?” “Është bukur të ecësh me makinë… pastaj shiko ç’më ka dhënë.” Dhe më tregoi një karficë metali të bardhë, me një zog elefanti, prej atyre që shesin tregtarët e Fushës së Luleve. I thashë: “Je injorante dhe nuk e kupton se ai po të sjell për hunde… ndërkaq nuk duhet të shkosh në makinë sipas kokës tënde, me të… po e mori vesh zonja, dëgjon ai… pastaj ki kujdes… ta kam thënë edhe një herë, ki kujdes.” Por ajo vuri buzën në gaz dhe pastaj vazhdoi të dilte me Marion.
Kaluan nja dy javë. Një ditë, profesori u shfaq në dhomën e portierit, më thirri mënjanë dhe më pyeti duke e ulur zërin: “Dëgjo pak, Xhovan… ajo vajza është e ndershme?” I thashë: “Kjo po, profesor, injorante, por e ndershme.” “Mundet”, bëri ai i bindur, “por më janë zhdukur pesë libra me vlerë… nuk do të doja…” Kundërshtova edhe një herë se nuk mund të ishte Tuda dhe se do t’i gjente prapë librat me siguri. Por mbeta i shqetësuar, nuk e fsheh, dhe vendosa t’i mbaja sytë hapur. Pas ca ditësh, një natë, pashë Tudën të hynte në ashensor bashkë me Marion. Ai tha se donte të shkonte në katin e tretë të merrte urdhra nga zonja, që ishte një gënjeshtër, sepse zonja kishte më se një orë që kishte dalë dhe ai e dinte. I lashë të ngjiteshin lart dhe pastaj mora ashensorin, u ngjita dhe shkova drejt apartamentit të profesorit. Rastësisht e kishin lënë portën të mbyllur përgjysmë. Hyra, kalova nëpër korridor, dëgjova se ata të dy po flisnin në studio dhe kuptova që nuk kisha gabuar. Dalëngadalë iu afrova portës dhe, çfarë pashë? Mario, i hipur me këmbë mbi një karrige, që rrinte i varur mbi librari, duke zgjatur dorën drejt një rreshti librash të vëna poshtë tavanit; dhe ajo hipokritja faqekuqe, që i mbante karrigen e i thoshte: “Atë sipër… atë të trashin… atë të madhin me mbulesë lëkure.”
Thashë atëherë, duke dalë jashtë: “Të lumtë… ju lumtë… ju zura… ju lumtë… profesori më kishte thënë e unë nuk e besoja… shumë të zotë.”
Keni parë ndonjëherë një maçok kur e gjuani me një kovë ujë nga dritarja? Kështu ai, me të dëgjuar zërin tim, kërceu poshtë e ia mbathi, duke e lënë Tudën vetëm. Atëherë unë i fola e i fola aq shumë, sa një tjetër, më e pakta, do të shpërthente në vaj. Por hë, me çoçaret është tjetër gjë. Më dëgjoi me kokë ulur, pa folur; pastaj ngriti sytë, të thatë, e tha: “E kush i ka vjedhur? Paratë që më kanë tepruar nga shpenzimet ia kam sjellë gjithmonë të gjitha… nuk bëj si ca kuzhiniere që e blejnë çdo gjë dyfish.”
“Faqezezë… po ti, nuk vjedh librat?… Po kësaj nuk i thonë vjedhje?”
“Po libra, ai ka mjaft.”
“Mjaft a pak, ti nuk duket t’i prekësh… dhe ki mendjen… po të kapa prapë, do të të kthej në fshat, të drejtë si qiriun.”
Aty për aty, kokëtrasha, s’donte të më jepte të drejtë as të pranonte, qoftë edhe për një çast të vetëm, se kishte vjedhur. Por pas ca ditësh, ja tek hyn në dhomën e portierit, me një pako nën sqetull: “Ja librat e profesorit… ia solla dhe s’ka pse të qahet më.”
I thashë se kishte bërë mirë dhe me vete mendova se, tekefundit, ishte një vajzë e mirë dhe gjithë faji ishte i Marios. E shoqërova në ashensor dhe pastaj hyra me të në shtëpi, për ta ndihmuar t’i vinte librat në vend. Tamam në atë çast, teksa po hapnim pakon, ia behu profesori.
I thashë: “Profesor… ja librat tuaj… Tuda t’i ka gjetur… ia kishte dhënë një mikes për të parë figurat.”
“Mirë, mirë… të mos flasim më.”
Me gjithë pallton veshur dhe kapelën në kokë, ai u hodh mbi librat, kapi njërin, e hapi dhe pastaj lëshoi një britmë: “Po këta nuk janë librat e mi.”
“Ç’do të thuash?”
“Ishin libra arkeologjie”, vazhdoi ai duke i shfletuar ethshëm vëllimet e tjerë “dhe këtu janë pesë vëllime, për më tepër, të shkëputura, të së drejtës.”
I thashë Tudës: “Po a mund ta di ç’ke bërë?”
Këtë herë ajo kundërshtoi me forcë: “Pesë libra kam marrë dhe pesë kam sjellë… ç’doni nga unë… i kam paguar shtrenjtë… më shumë se ç’më kishin dhënë kur i shita.”
Profesori ishte kaq i mahnitur sa më shikoi mua dhe Tudën me gojë hapur, pa thënë asnjë fjalë. Ajo vazhdoi: “Shiko… janë të njëjtat lidhje… edhe më të bukura… shiko… edhe pesha është e njëjtë… m’i kanë peshuar… janë katër kile e gjashtëqind… sa ato të tuat.”
Kësaj radhe profesori zuri të qeshte, megjithëse me një qeshje të hidhur: “Po librat nuk peshohen si viçi… çdo libër është i ndryshëm nga tjetri… ç’të bëj me këta libra?… Nuk kupton?… Çdo libër përmban gjëra të ndryshme… të autorëve të ndryshëm…”
Hajde bëje të kuptojë. Përsëriti me kokëfortësi: “Pesë ishin dhe pesë janë… vëllime ishin e vëllime janë… unë nuk di asgjë.”
Shkurt, profesori e nisi në kuzhinë, duke i thënë: “Shko gatuaj… mjaft… nuk dua të m’i ngresh nervat.” Pastaj, pasi qe larguar, tha: “Më vjen keq… është çupë e lezetshme… por tepër katundare.”
“Vetë e keni dashur, profesor.”
“Mëkati im,” tha ai.
Tuda qëndroi me profesorin edhe ca kohë për të kërkuar një vend tjetër. E gjeti, si pjatalarëse në një bulmetore të lagjes. Nganjëherë vjen e më takon te dhoma e portierit. Për punën e librave nuk flasim më. Por thotë se ka filluar të mësojë shkrim e këndim.
