Çdo ditë kur ngre tryezën, unë e puth bukën që tepron dhe më duhet ta hedh:
– Më fal, O Zot, që po e flak, kur përditë sa njerëz vdesin për bukën e gojës në botë!
Tani jetoj vetëm. Nga familja ime e madhe të gjithë shkuan në punë të tyre, më të vjetrit në një krah dhe më të vegjlit në krahun tjetër duke ngritur çerdhet e tyre të reja.
Fëmijët e mëhallës vijnë tani të më takojnë në kohën e pushimit të shkollës, e kanë qejf bukën e ndorme që ua gatuaj me arra dhe ua ndaj të prerë si buka e kishës.
Kur zonjusha Veronikë afrohet, fëmijët nuk nxjerrin zë duke parë nga ajo. E gjora vajzë, si i dridhet shalli rreth qafës së hollë. Kështu e mbaja mend përherë.
– Mihën e kanë mbyllur në manastir me të çmendurit dhe lebrozët.
I pohova me kokë. E dija. Për ngritjen e manastirit gjyshllarët e vjetër paguan mjeshtra nga larg ta ndërtonin me aq dyer saç ditë ka viti.
– Ishe në manastir?
– E takova po nuk më njohu fare. Dhe normal kur qe, luante sikur më harronte.
– Mos e fol atë fjalë, – desha t’i jepja zemër zonjushës Veronikë dhe padashur më shkuan sytë te krahët e saj të hollë nën dantellat blu.
E brishtë gjithmonë kjo Veronika e me lotë! Dhe fëmijët i largohen. Hapa krahët të mblidhja fëmijët, që e ndjenë zjarrin e kuzhinës dhe m’u ngjeshën pranë duke parë nga Veronika.
– Si erë qumështi, – foli zonjusha në oborr.
Ishte ambëlcues ky kopësht në verë. Rregulli për punën dhe familjen qe ruajtur nga brezi në bres.
Rregulli i të jetuarit më dukej i thjeshtë, ashtu si rendi i shkurreve dhe pemëve në faqen e malit, secila në brezin dhe temperaturën që i përket, asnjë mimozë nuk rritet në majën e lisave, asnjë yll alpesh nuk mbin në lulishtet e qytetit. Edhe njeriu nëse ulet dhe e mendon mirë brezin e klimës që i takon nuk ka pse të shkallojë.
– O tmerr! Ai është me të çmendurit dhe askush s’do t’ia dijë! As ti, nuk do t’ia dish, egërsirë!
– Veronikë, mos bëj kështu! Do t’ia hedhë Miha edhe kësaj here!
– Ai është në fund të jetës dhe po vdes i çmendur. I çmendur!!! E gjeta, i putha duart, e lava në lot, as i binte në të, kush isha. Vetëm më thoshte: Një bukë të ngrohtë, më sill një bukë të më djegë duart, o vajzë, një bukë që të nxjerrë avull.
Nxorra nga thesi masën me miell. Vura ujin të vakej.
– Ti e di! Besoj se, unë nuk e kam ngatërruar rendin e gjërave…
– Po, Veronikë! Ti kurrë nuk e ngatërruar rendin e gjërave.
Më kapi gazi. Në kohën e zisë së bukës që vazhdoi pasi ra murtaja, kur njerëzit shuheshin si harabenjtë ugareve ngaqë s’kishin më ç’të hanin, Veronika gjysëm e çmendur nga mungesa e bukës dhe tmerret e krizës, u gatoi qenve si një ditë – një ditë petulla me gjalpë nga ai pak gjalpë e pak miell i mbetur dukë u hequr njerëzve të shtëpisë kafshatën e gojës.
– Po, po, Veronikë!
Zura brumin duke e përzier me tharmin dhe e lashë në tavë, derisa të vinte buka. I fryva zjarrit për të bërë gati furrën. Pashë vajzën shkarazi, kokëulur.
Isha e gëzuar nga krahasimi me zonjushën Veronikë. Kisha arritur atë moshë, kur gruas i zgjerohet barku, i varet gjoksi dhe vjen era bukë e ngrohtë. Fëmijët i mblidhen, si bleta. Ah, fëmijët! Mora një koçan misri të zier me ca rreshta në majë dhe mblodha fëmijët në fund të oborrit, por Veronika, asqë e vuri re.
Ku merrte vesh Veronika nga fëmijët, nuk dinte si afroheshin ata! Veronika vdiste për poetin.
– Shpejt, të lutem, shpejt! – m’u lut me lot ndërsy.
– Asgjë s’na ngut, Veronikë!
Në jetë të jetëve, s’do t’ia falja Mihait mendjen e pjerrët, abuzimin me gratë e strehave magdaleniste, e ja, tani po tretej nga sëmundjet veneriane.
U ndava fëmijëve kuleçët pa majà që ua bëja me forma gjarpërinjsh e shqiponjash, siç i kanë bërë jetëemot nëna dhe gjyshja ime. Kur fëmijët shkuan kuptova se koha e kishte bërë të sajën. Veronika më kishte frikë.
Eja në krahë të të mbaj,
Të adhuroj, të vdes pastaj.
E gjora vajzë, nënshtruar, se do t’i lejoja pak nostalgji për një kohë që ishte dhe nuk ishte e që kishte mbetur në dy vargje të tij. Si muzika. Nuk e dëgjon kur luhet, po kur mbaron e kupton nga të ka çuar.
Hapi baulen me pafka bronxi e zhguall breshke ku ruante shenjat e natyrës që kishin këmbyer, krijesa detare të thara nga jeta, kartolinat, rreshta të palidhura në vjershë, lulka të hekurosura ndër libra, gogla shkurresh që rriten mbi shkëmbinj. Për shumë vjet ata të dy u sollën me dashurinë si gratë e vendeve të dëborës me një kokërr frut që e mbajnë në pëllëmbë dhe pa e ngrënë e pa u ngopur kurrë së përkëdheluri me fjalë, si gratë e vendeve të dëborës një kokërr frut, Veronika dhe Mihai lavdëruan e lavdëruan me fjalëza dashurinë. Njësoj dëgjonin nga njeri – tjetri gjithë begatinë e Danubit Blu luajtur vetëm me tre fisarmonika.
E rrëmbeu bukën e pjekur që ia mbështolla me lahurinë e bardhë dhe fluturoi, por shumë shpejt u kthye për të më treguar masakrën, fryt i çmendurisë së përbashkët të të dyve për bukën e përditshme. I kishte klithur prapa hekurave:
– Miha, ta bëra bukën e ngrohtë!
Ai kishte vrapuar e ndërkohë tërhoqi pas ortekun e të krisurve të tjerë. Shtrëngonte diskun ende të nxehtë të bukës me buzëqeshje Veronikës. Shokët tentuan t’ia merrnin, por ai nuk e lëshonte, derikur të çmendurit ia prishën atë bust të bukur gjeniu, me gurë. Studentët do ta përmbaronin paskëtaj masakrimin, ia shkulën mendjen për ta peshuar. Truri i Mihai Emineskut pati të njëjtën masë me të Shilerit, të cilin ai e kishte autorin e zemrës.
Veronika po vdiste nga dhimbja. Ky numër që i funksiononte për bukuri me të tjerët, me mua nuk i shkonte. Por së fundi, duhej të bëja paqe me zonjushën Veronikë, që i pëlqente aq shumë dantellat blu dhe ta merrja në trupin tim, dy herë më të gjerë se të sajin.
Edhe sot i mblodha me një gjysmë misri të zier, kalamajtë e mëhallës, si asaj dreke qershori, kur gatova me një frymë e i çova më mendjeçartur se ai, bukën Mihës, dhe kënduam me fëmijët gjithë gazmend në udhëzën kodrinore ndanë fushave me panxharsheqeri të kuq përmbytur nga shirat e vjeshtrave, vargjet e Yllit të Pamort:
Pavdekësinë më kërkon,
Të të puth njëherë?
U ngjita deri këtu.
Kam mbështetur kokën në po atë portë manastiri që Pleqtë e Parë e ndërtuan me aq dyer saç ditë ka viti dhe e ndiej se nuk kam për të zbritur më.
Të falem, Zot, për bukën e përditshme që na dhe kësaj jete e bëre që unë dhe ai njëlloj të dëgjojmë nga njeri – tjetri tërë begatinë e Danubit Blu, luajtur veç me tri harmonika!
Vetëm se, ah, Zoti im, unë dhe ai, marrosur gjer në vdekje për ta siguruar atë bukë, aqsa Eminesku shkoi i pari.
Nëntor, 1997
Post scriptum:
Ing. Zoi Koroveshi, ish – student shqiptar për gjeologji në Rumani, më tregoi gjatë një udhëtimi me tren, në vitin 1981, atë që ai e quajti “historia e vërtetë e vdekjes së poetit të shquar Mihai Eminescu”, histori për të cilën kujtesa shtetërore nuk u bë e gjallë, porqë njihej kështu në rrethet elitare të shoqërisë rumune edhe në mesin e shekullit XX:
Mihai Eminescu vdiq në qershor 1889 në një manastir në veri të vendit ku qe mbyllur me të çmendur të tjerë. Një zonjë shkon për ta takuar, por ai nuk e njeh më kush ishte ajo. Zonja qan, e lut çfarë dëshiron ndonjë gjë për t’ia sjellë. Eminescu i kërkon një bukë të ngrohtë të porsagatuar, që të nxjerrë avull. Ajo zbret në fshat dhe kthehet me bukën e sapodalë nga furra. Turma e të çmendurve kërkon t’i rrëmbejë bukën e ngrohtë, të cilën ai nuk e lëshon duke e shtrënguar në kraharor. Poeti kombëtar rumun masakrohet nga goditjet me gurë të turmës së të çmendurve të manastirit.
Kjo tablo si e nxjerrë nga tragjedia e Hypatias, që inxhinieri i naftës, Zoi Koroveshi ma rrëfeu me sy të përlotur ka tronditur shpirtin tim qyshse e dëgjova së pari e sot e gjithë ditën.
Shkrimtari Dionis Bubani, i cili lindi në Bukuresht dhe u largua prej andej, më 1939 në moshën trembëdhjetëvjeçare(1, mbrojti versionin zyrtar, kur i kërkova, si njohës i shkëlqyer i rumanishtes dhe jetës në Rumani, të më fliste mbi gjithçka dinte për të:
Mihai Eminescu vdiq në spitalin psikiatrik të kryeqytetit duke i qëndruar te koka e motra, Harieta. Pa u mbushur as dy muaj nga vdekja e tij, vdes nga ataku në zemër larg, në vendlindjen e të dyve, e dashura e poetit, çifligare e krahinës dhe poetja, Veronica Micle, – përmblidhej biseda e gjatë me Dionisin.
Dhembshurisht kishin qenë ditët e fundit edhe për vetë Dionis Bubanin, ajo kafe në fund të janarit 2006, ku folëm me ëndje dhe qeshëm me shpirt. Nuk më la të paguaja kafet:
Gratë që janë ulur kafeneve me mua, kanë nxjerrë nga çanta vetëm shaminë për të fshirë lotët, jo lekë nga kuleta për faturën, – më tha.
Kjo është një krenari e fajshme, gjersa i keni bërë të qajnë, – ia prita duke paguar.
Qeshëm dhe sytë iu mbushën me lotë duke më dhënë të drejtë.
Në fillim të viteve 2000, pas dy dekadash, e kërkoj dhe ritakohem në Fier me inxhinierin e naftës, Zoi Koroveshi. E përsëriti pikë më pikë historinë, siç ma kishte treguar njëzet vite të shkuara dhe për të cilën bënte bè, se ish vdekja reale e Eminescu – t. Edhe peshimin e trurit të tij nga studentët që doli në të njëjtën masë me të F. Schiller – it, siç e kujtoja nga udhëtimi në tren, kur isha gjimnaziste e vitit të parë. Duart i dridheshin nga parkinsoni dhe kafeja derdhej mbi tryezë e në prehrin e tij. Ing. Zoi fliste me përgjëratë e sërish në lotë, ai ruante të njëjtin përjetim, si atëherë kur ia treguan historinë në fshatin e largët verior ku ndodhej manastiri.
Po të ndjekësh historiografinë, vdekja e poetit rumun më të madh të të gjitha kohërave, Mihai Eminescu – t, më 15 qershor 1889, është e zhytur në mjegull edhe më shumë se vdekja e Kristofor Kolombit. Thënie e kundërthënie për diagnoza të çuditshme, si helmim me mërkur, mjekim i gabuar, psikozë maniako – depresive, i prekur nga sifilizi përmendet gjithashtu, dëshmi e kundërdëshmi të profesorëdoktorëve më të njohur rumunë për kohën e fundit të jetës së tij, si dhe ditën kur mbylli sytë. Madje mes tyre del edhe pohimi se njëzet e pesë ditë para vdekjes, Mihai Eminescu nga një apo disa të sëmurë psiqikë është goditur në kokë dhe qe pikërisht ky infeksion që e çoi në vdekje. Autopsia e tij qe një dështim dhe shkaku i vdekjes nuk u zbulua kurrë. Truri që peshuan studentët u la i pakonservuar duke u nekrotizuar pranë një dritareje të spitalit.
Nga biografët e Eminescu – t(2, disa ngjarje janë faktuar dhe konsiderohen të mirëqena: Nëntë vitet e fundit të jetës së poetit për të kanë qenë kriza ekzistenciale dhe shëndeti. Ai u ngujua në verilindje të Rumanisë kur preku fundin, në një nga manastiret e shumta krahinore, Manastirin Neamț, për të cilin thuhet se kishte një bibliotekë më të vjetër se gjashtëqind vjeçare dhe gati njëmbëdhjetëmijë vëllime, nga të cilët shumë janë libra të rrallë. Manastiret dihet, kanë pasur vendet e izoluara në katin përdhes për të çmendurit dhe lebrozët. E dashura publike e rilindasit të gjuhës rumune, poetja moshatare me të, Veronica Micle, dyzet e nëntë ditë pas shuarjes së Eminescu – t, aty ku banonte në një pronë të vjetër të familjes, pranë manastirit të njohur të murgeshave, Manastirit Vǎratec, po në qarkun Neamț vendlindja e të dyve, piu arsenik dhe vdiq më 3 gusht. Kisha e Shën Gjonit e shkeli ligjin e Kishës duke e pranuar trupin e vetëvrarë të shpirtit që shkonte humbur, në varrezën brenda oborrit të saj.
Ata të dy lanë të botuar edhe një libër të përbashkët me poezitë ku i përgjigjeshin njeri – tjetrit për dashurinë, përveç letërkëmbimeve dhe dorëshkrimeve të shumta. Në të njëjtën kornizë kohore, përmbushën kohën e jetës së tyre tridhjetë e nëntë vjeçare, poetët Mihai Eminescu (1850 – 1889) dhe Veronica Micle (1850 – 1889).
Ende sot në Rumani sillet e përsillet si teori konspirative, nëse poeti kombëtar vdiq vërtet i çmendur e i sëmurë apo u godit figura e tij nga klima politike e kohës, ndoshta dhe nga miqtë e vet më të ngushtë, Titu Maiorescu dhe Ioan Slavici, si gazetar i papranueshëm(3. Eminescu herë ishte më i djathtë se të djathtët dhe herë më i majtë se të majtët.
Ciladoqoftë e vërteta e historisë, sesi vdiq Mihai Eminescu, “Buka e përditshme(4” le të jetë një pasqyrë letrare nga larg e ndjeshmërisë time për yjet e puqura të dashurisë së Mihai Eminescu – t dhe Veronika Micle – s.
Si dhe një skedë e dëshmisë time për lotët në kafe të atyre dy burrave jetëshkuar, ing. Zoi Koroveshit dhe shkrimtarit Dionis Bubani.
Kliton Nesturi, Gjergj Bubani, i harruari i përkohshëm, Shtëpia Botuese “Omsca – 1”, Tiranë 2010. ISBN 978-99943-41-79-5
Disa nga biografët e M. E. janë: Ion Roşu, “Legjenda dhe të vërteta ne biografinë e M. Eminescu – t”, monografi, Carta Romaneasca, Bukuresht, 1989; Augustin ZN Pop, “Dëshmi… Eminescu – Veronica Micle”, Litera, Kishinau, 1989; George Cǎlinescu, “Jeta e Mihai Eminescu – t”, Shtëpia Botuese Litera, Kishinau, 1998; madje vetë historiani letrar i mbiquajturi “përbindëshi i shenjtë” për shkak të krijimtarisë së jashtëzakonshme: 1250 vëllime të botuar dhe 25 000 artikuj shkencorë, autori dhe shtetari Nicolae Iorga, (prej të cilit kemi edhe zbulimin e formulës së pagëzimit në shqip në Bibliotekën Laurentiana të Firences, më 1915), ka shkruar për M. Eminescu – n; si edhe mjaft jetëshkrues të tjerë.
“Mihai Eminescu u vra. Teoria konspirative”, nga Julian Tudor, 15 qershor 2014, në Romǎnia TV.net.
Tregimi “Buka e përditshme”, nga L. Dano është botuar së pari në revistën letrare “Mehr licht”, nr. 5, shkurt, 1998.
