Kjo bisedë është marrë “Conversations with Picasso”, nga fotografi i talentar dhe autori prolifik i cili kaloi një pjesë të viteve ’40 duke fotografuar veprat e Picassos. Brassaï, me kujdes dhe dashuri regjistron çdo takim me artistin e madh, duke ndërtuar kështu një vepër me thellësi domethënëse, perspektivë intime, dhe rëndësi të madhe për këdo që dëshiron vërtetë të kuptojë Picasso-n dhe botën e tij.
E mërkurë, 20 tetor 1943
Tavolina, deri dje e mbuluar me pluhur, është tërësisht e pastruar. Katalogë, broshura, libra, dhe letra janë fshirë me kujdes nga pluhuri madje edhe janë renditur sipas madhësisë në pirgje të rregullta. Picasso shfaqet, i kënaqur me habinë time.
Picasso: Kërkova sërish gjithë natën për elektrikun e dorës. E urrej kur njerëzit m’i vjedhin gjërat. Meqë doja të isha i sinqertë, sulmova dhe gjithë këtë pirg librash. Elektriku i dorës ndoshta qe vendosur gabimisht aty. Me atë rast, i rregullova dhe i pastrova të gjitha.
Brassaï: Po elektrikun e dorës?
Picasso: E gjeta. Ishte sipër, te banja ime.
Picasso ka punë për të bërë në qytet dhe del. Pas pak, hyn një grua me një pako të lidhur me kujdes me spango nën krahun e saj. Donte të takonte Picasso-n. Kishte diçka për t’i treguar që do t’i interesonte padyshim. Mund ta priste gjithë mëngjesin po të ishte e nevojshme.
Kur Picasso kthehet dy orë më vonë, ajo hap pakon dhe nxjerrë një pikturë të vogël: “Z. Picasso”, thotë, “më lejoni t’ju shfaq një prej pikturave tuaja të vjetra.”
Dhe ai, gjithnjë disi i prekur të shohë një vepër që nuk e ka parë prej kohësh, sheh me kujdes kanavacën e vogël.
Picasso: Po, është një Picasso. Është origjinale. E kam pikturuar në Hyères ku kam kaluar verën në 1922.
Vizitorja: A mund t’ju kërkoj ta firmosni atëherë? Të kesh një Picasso origjinale pa firmën e tij është shqetësuese, në fund të fundit! Njerëzit që e shohin në shtëpinë tonë mund të mendojnë se është false.
Picasso: Njerëzit gjithmonë më kërkojnë të firmos kanavacat e mia të vjetra. Është qesharake! Në një mënyrë apo tjetër, unë gjithmonë i shënjoj pikturat e mia. Por ka pasur raste kur e vendosja firmën në pjesën e pasme. Të gjitha veprat e mia nga periudha kubiste, deri rreth 1914, e kanë emrin dhe datën në pjesën anësore. E di që dikush ka shpërndarë historinë se në Céret, unë dhe Braque vendosëm të mos i firmosim më pikturat tona. Por kjo është legjendë! Nuk donim të firmosnim vetë pikturën, do të ndërhynte në kompozicion. Edhe më vonë, për atë arsye a ndonjë tjetër, ndonjëherë i kam firmosur kanavacat nga pas. Nëse nuk e shihni firmën time apo datën, zonjë, është sepse po e fsheh korniza.
Vizitorja: Por meqenëse piktura është nga ju, z. Picasso, a nuk mund të më bënit nderin që ta firmosnit?
Picasso: Jo, zonjë! Nëse do ta firmosja tani, do të kryeja falsifikim. Do të vendosja firmën e 1943 në një kanavacë të pikturuar më 1922. Jo, nuk mund ta firmos zonjë, më vjen keq.
E dorëzuar, gruaja mbështjell Picasso-n e saj, dhe ne vazhdojmë të flasim për firmën. E pyes nëse e ka zgjedhur qëllimisht mbiemrin e mamasë së tij, “Picasso”.
Picasso: Miqtë e mi në Barcelonë më thërrisnin me atë emër. Ishtë më i çuditshëm, më rezonues se “Ruiz”. Dhe ndoshta këto janë arsyet pse e mbajta. A e di se ç’më tërhoqi te ky emër? Epo, ishte padyshim s-ja e dyfishtë, e cila është e pazakontë në Spanjë. “Picasso” është me origjinë italiane, siç e dini. Dhe emri që dikush mban apo merr, ka rëndësinë e tij. A mund të më imagjinosh ta thërras veten “Ruiz”? “Pablo Ruiz”? “Diego-José Ruiz”? Apo “Juan-Népomucène Ruiz”. Më kanë vënë nuk e di sa emra. E ke vënë re, me që ra fjala, s-ja e dyfishtë te emrat e Matisse, Poussin, dhe Le Douaniier Rousseau?
Dhe Picasso më pyet nëse ishte s-ja e dyfishtë që më bëri të zgjedh pseudonimin tim, “Brassai”.
“Është nga emri i qytetit timë të lindjes në Transylvania,” i them, “që e ka s-në e dyfishtë, por tingëllima e bashkëtingëllores së dyfishtë ndoshta luajti ndonjë rol te zgjedhja ime.”
Mes gjithë shkronjave të alfabetit, S-ja e madhe është më e hijshmja.
“Dhe çfarë lëvizjeje tjetër e përcakton linjën S. Efikasiteti i saj estetik është vënë re prej kohësh nga artistët; piktori i madh anglez Hogarth, te Analysis of Beauty, e lartëson madje atë si linja më e përsosur, duke e quajtur “Linja e bukurisë”. Në gravurat që ilustrojnë librin e tij, të cilat i ka bërë vetë, tregon shembuj të ndryshëm të përsëritjes së saj, në format e trupit të njeriut, te ato të një luleje, në rënien e përkorë të një perdeje, apo në konturin e një mobilieje”. (René Huygue, La puissance de l’image).
Vjen një vizitor tjetër: poeti Georges Hugnet. Sapo ka zbuluar një nga guashët e vjetra të Picasso-s dhe synon ta blejë. “Është një prej guashëve tuaj më të mirë: një fête popullore me kërcimtarë burra dhe gra. Po më ofrohet për 150,000 franga”.
Picasso: Nuk është aq shtrenjtë! E mbaj mend mirë. E kam pikturuar në Juan-les-Pins. Ishte një fête në Iles de Lérins, në Sainte-Marguerite. Kishte pleq aty. Po kërcenin thuajse lakuriq. Ajo është? Po, mund ta blesh. Do të qe një marrëveshje e volitshme.
Georges Hugnet largohet që të blejë guashin. I tregoj Picasso-s njëzet “arrondissements” të miat: një seri nudosh të bëra dhjetë vjet më parë, nudo të përbëra prej formash tërësisht të rrumbullakëta, lakime, arrondissements. Picasso i vendos në tokë.
Brassaï: Ajo që më emocionoi më shumë ishte vazoja, instrumenti muzikor, aspekti frutor i trupit femëror. Kjo karakteristikë ishte kapur në artin cikladik: gruaja ishte transpozuar në një lloj violine. Dhe u habita tek pashë se sa shumë fruta më e madhe nga “palma e kokosit detar” i ngjan të pasmes femërore dhe barkut të poshtëm.
Picasso: Ajo arrë kokosi e madhe për të cilën po flet është fruta më e çuditshme që kam parë. A i ke parë ato që kam unë? Ma dha dikush një ditë si dhuratë. Po shkoj ta marr.
Dhe Picasso më sjell arrën gjigande. E imja është në gjendjen e saj natyrale, me lëkurë dhe qime të ashpra. E tija është pastruar dhe tregon grimcat e një druri ekzotik.
Picasso: Ishte ide e mirë e jotja për ta ndarë trupin femëror në atë mënyrë. Detajet janë gjithmonë emocionuese.
Pastaj shikon disa nudo, të shndërruara në peizazhe. Konturi që rrethon trupin dhe njëkohësisht ndjek relievet e kodrave dhe luginave i ngjall fort interes. Shkon menjëherë nga linjat gjarpëruese të trupit femëror te një peizazh i valëzuar. Picasso vë re se në disa fotografi tekstura e “mishit të patës” sugjeron lëkurën e një portokalli, rrjeti të formuar nga valët e detit të para nga larg, apo granulimet e gurit. Ajo që të tërheq nga fotografia është se nxit asosacione të tilla, metafora të tilla vizuale. Dhe pastaj flasim për gurë: gurë ranorë, granit, mermer.
Picasso: Më duket e çuditshme që dikush ka menduar të bëjë statuja prej mermeri. E kuptoj si mund të shohësh diçka në rrënjën e një peme, në një të çarë në mur, në një gur të gërryer apo guriçkë. Por mermer? Del në blloqe dhe as nuk të evokon një imazh. Nuk të frymëzon. Si mundi Michelangelo të shihte Davidin e tij në një bllok mermeri? Njeriu filloi të krijonte imazhe vetëm sepse i zbuloi thuajse të formuara rrotull tij, të arritshme tashmë. I pa një kockë, në gungat e një shpelle, në një copë druri. Një formë i ka sugjeruar një grua, një tjetër një buall, tjetra kokën e një përbindëshi.
I jemi kthyer kohëve prehistorike.
Brassaï: Disa vite më parë, isha në luginën e Les Eyzies në Dordogne. Doja të shihja artin e shpellave në burim. Një gjë më habiti: çdo brez, tërësisht i pavetëdijshëm për ata që i paraprinë, prapëseprapë e ka organizuar shpellën në të njëjtën mënyrë, me njëmijë vite ndërmjet. Gjithmonë e gjen “kuzhinën” në të njëjtin vend.
Picasso: Nuk ka asgjë të jashtëzakonshme aty! Njeriu nuk ndryshon. I mban zakonet e tij. Instinktivisht, të gjithë ata njerëz kanë gjetur të njëjtin cep për kuzhinën e tyre. Për të ndërtuar një qytet, a nuk zgjedhin njerëzit të njëjtat vende? Nën qytete gjithmonë gjen qytete të tjera; kisha të tjera nën kisha, dhe shtëpi të tjera nën shtëpi. Racat dhe fetë mund të kenë ndryshuar, por pazari, vendbanimet, vendet e pelegrinazhit, vendet e shenjta kanë qëndruar të njëjtat. Venusi u zëvendësua nga Virgjëresha, por e njëjta jetë vazhdon.
Brassaï: Në shtresat e ulëta të luginës së Les Eyzies, arkeologët patën idenë brilante që të ruanin një preje tërthore katër-pesë metra të lartë, me shtresa të mbledhura prej mijëvjeçarësh. Është si një mille-feuille. Në çdo shtresë “qiramarrësit” kanë lënë kartëvizitat e tyre: fragmente kockash, dhëmbë, strallë. Me një vështrim, mund të rrokësh mijëra vite histori. Është shumë prekëse.
Picasso: Dhe e di ç’është përgjegjëse për këtë? Pluhuri! Toka nuk ka një pastrues për të fshirë pluhurat. Dhe pluhuri që bie mbi të çdo ditë mbetet aty. Gjithçka që na ka ardhur nga e shkuara është ruajtur nga pluhuri. Ja këtu, shihi këto pirgjet, për pak javë formohet një shtresë pluhuri. Te rruga La Boétie, në disa prej dhomave të mia, e mban mend, gjërat e mia kishin filluar të zhdukeshin, të varrosura në pluhur. E di çfarë? Gjithmonë e kam ndaluar këdo të më pastrojë studiot, t’i fshijë pluhurat, jo vetëm nga frika se do të lëviznin gjërat e mia, por veçanërisht se jam mbështetur te mbrojtja e pluhurit. Është aleati im. Përherë lë të bjerë ku të dojë. Është si një shtresë mbrojtjeje. Nëse mungon pluhuri aty-këtu, është sepse dikush ka prekur gjërat e mia. E dalloj menjëherë po të ketë qenë njeri. Dhe ngase jetoj gjithmonë me pluhur, në pluhur, parapëlqej të vesh kostume gri, e vetmja ngjyrë ku nuk lë gjurmë.
Brassaï: Duhen njëmijë vite pluhur për të bërë një metër shtresë. Perandoria Romake është varrosur dy-tri metra nën tokë. Në Romë, Paris, dhe Arles, perandoria është në bodrumet tona. Shtresat prehistorike janë edhe më të thella. Ne dimë diçka për njeriun primitiv, ke të drejtë, vetëm prej “mbrojtjes” së pluhurit.
Picasso: Në të vërtetë, dimë shumë pak. Çfarë ruhet në tokë? Gur, bronz, fildish, kockë, ndonjëherë qeramikë. Asnjëherë objekte druri, pëlhurë apo lëkurë. Nuk mendoj se e kam gabim kur them se objektet më të bukura të “epokës së gurit” janë prej lëkure, pëlhure, dhe sidomos druri. “Epoka e gurit” duhet të quhet “epoka e drurit”. Sa statuja afrikane janë bërë prej guri, kocke, apo fildishi? Ndoshta një në njëmijë! Dhe njeriu prehistorik nuk kishte më shumë fildish në përdorim se fiset afrikane. Ndoshta dhe më pak. Duhet të ketë pasur me mijëra fetishe druri, të gjitha të zhdukura tani.
Brassaï: Picasso, e di se çfarë ruan më mirë toka? Monedhat greko-romake. Kam ndjekur gërmimet në Saint-Rémy, ku po zbulohej një fshat grek. Me çdo lopate dhé shfaqej një monedhë.
Picasso: Është çmenduri se sa monedha romake po gjenden! Sikur të gjithë romakët t’i kishin xhepat me vrima. Mbillnin monedha kudo shkonin. Edhe në fusha. Ndoshta për të rritur pará…
Brassaï: Me gërmimet, gjithmonë kam përshtypjen sikur po thyejnë një kallëp për të nxjerrë një skulpturë. Në Pompei, e bëri Vezuvi kallëpin. Shtëpi, njerëz, kafshë u kapën menjëherë në atë gurë që ziente. Ka diçka thellësisht prekëse për ato trupa të tkurrur, të kapur në momentin e vdekjes. I pashë në kafazin e tyre prej xhami në Pompei dhe Napoli.
Picasso: Dalí ishte vërtet i fiksuar me idenë kaq monstruoze të ngurosjes, me atë fund të menjëhershëm të të gjithë jetës nga një kataklizëm. Më foli për një ngurosje të place de l’Opéra, me ndërtesën e operas, Café de la Paix, vajzat e klasit të parë, makinat, kalimtarët, policët, kioskat e gazetave, vajzat që shesin lule, dritat e rrugëve, ora që ende shënjon kohën. Imagjinoje në allçi apo bronz, me përmasa reale. Çfarë makthi! Nëse do të mund ta bëja, do të zgjidhja Saint-Germain-des-Prés, me Café de Flore, Brasserie Lipp, Deux-Magots, Jean-Paul Sartre, kamerierët Jean dhe Pascal, M. Boubal, macen, dhe kasieren bionde. Çfarë ngurosjeje e mahnitshme, e përbindshme, që do të bëhej.
E hënë, 25 tetor 1943
Picasso dëshiron të më tregojë vitrinën, ose siç e quan Sabartés, “muzeun”. Është një kabinet i madh prej xhami dhe metali, i kyçur, i vendosur në dhomë të vogël pranë studios. Për ta hapur, nxjerr grupin e tij voluminoz të çelësave. Rreth pesëdhjetë statuja të vogla janë grumbulluar në të, së bashku me drurin që ka skalitur, gurët që ka gdhendur, dhe objekte të rralla që të ngjallin kureshtje, si dhe një grumbull gotash të përdredhura e të deformuara, vënë njëra mbi tjetrën, të cilave u ngula sytë! A mund të ishte ky ndonjë “eksperiment” i Picasso-s? Pasi pa që ky objekt i çuditshëm më kishte zgjuar kureshtjen, me tej mase kujdes e nxjerr për të ma dhënë.
Picasso: E shoh që të intrigojnë këto gota. Të mahnitshme, apo jo? Epo, janë gota bordeaux! Vijnë nga Martinique. Je tepër i ri për të mbajtur mend kataklizmin e tmerrshëm që shkatërroi qytetin e Saint-Pierre: shpërthimi i malit Pelée, në 1902, besoj. Në një natë të vetme, vullkani e shfarosi. Por megjithëse shkatërroi shume jetë njerëzish, gjithashtu krijoi diçka: objekte të çuditshme si kjo, të gjetura mes rrënojave. Si ti, u intrigova e më bëri përshtypje bukuria e saj. Dhe për të më gëzuar, dikush ma bëri dhuratë. Gjithë këto gota të shkrira nga nxehtësia e tokës janë po aq të bukura sa një vepër arti, apo jo?
Pastaj më kap syri Glass of Absinthe, punë kaq e guximshme në kohën e saj. Është herë e parë që një objekt kaq i thjeshtë bëhet skulpturë! Është gjithashtu e guximshme në qasjen e saj: për të dhënë iluzionin e tejdukshmërisë, Picasso e ka prerë “gotën” me njolla.
Picasso: E kam modeluar në dyllë. Ka gjashtë versione bronzi të saj. E kam ngjyrosur ndryshe secilën.
Në këtë vitrinë ka gjithashtu një kallëp të Venur of Lespugue. Ka në fakt dy kopje të saj: njëra i përshtatet modelit të dëmtuar, tjetra është e plotë, e restauruar. Picasso e adhuron këtë perëndeshë të parë të pjellorisë, qëndrushmëria e formës femërore, mishi i së cilës, si të jetë thirrur prej dëshirës mashkullore, duket sikur fryhet e rritet nga një bërthamë. Pastaj ka një skelet të bardhë lakuriqi nate, të lidhur me një mbajtëse të zezë, në lartësinë e kryqëzimit.
Picasso: I dashuroj lakuriqët e natës! Gratë i kanë frikë. Mendojnë se do kapen në flokët e tyre, apo jo? Por lakuriqët e natës, janë kafshët më të bukura, jashtëzakonisht delikate. I ke vëzhguar sytë e tyre të vegjël brilantë që shkëlqejnë me mençuri… dhe lëkura e tyre, e mëndafshtë si kadife? Dhe shihi gjithë këto kocka të vogla të brishta.
Brassaï: E dija që të pëlqenin skeletet! I kam studiuar; jam kënaqur duke i ndarë e duke i bashkuar pastaj. Për të kuptuar gjeninë e krijimit, nuk ka mënyrë më të mirë se sa të bashkosh sërish një skelet.
Picasso: Kam pasion të vërtetë për kockat. Kam shumë të tjera në Boisgeloup: skelete zogjsh, koka qensh dhe delesh. Madje kam edhe një kafkë rinoceronti. Ndoshta i ke parë te hangari. E ke vënë re se si kockat gjithmonë modelohen dhe nuk gdhenden, se ke gjithmonë përshtypjen se vijnë nga një kallëp, se janë modeluar fillimisht në baltë? Çdo kockë që sheh, gjithmonë gjen shenja gishtërinjsh në të. Ndonjëherë gishta të mëdhenj, ndonjëherë gishta liliputë, si ato që duhet të kenë modeluar kockat e vogla delikate të këtij lakuriqi nate. Shenjat e gishtërinjve të zotit që është argëtuar duke i formuar mund t’i shoh në çdo kockë. Dhe e ke vënë re se si, në format e tyre konvekse dhe konkave, kockat përputhen me njëra-tjetrën? Dhe se sa me mjeshtëri “përputhen” vertebrat?
Brassaï: Vertebra është gjetje e madhe! E gjithë bota e kafshëve, më të larta është e bazuar në atë ide gjithëpërfshirëse, për të mos thënë “shpikje”. Ajo që më mahnit dhe më magjeps është arti me të cilin natyra gjithmonë i ka përpunuar gjërat që të mund të krijojë trupin e tërë nga ajo “ide” e vetme, deformimi, metamorfizimi i këtyre vertebrave sipas nevojës. E gjithë kafka është e kompozuar nga vertebra që përputhen me njëra-tjetrën si komplet ndërtimi, por vertebra që janë aq të shpërfytyruara sa u desh syri i një poeti që ta dallonte e ta identifikonte.
Picasso: Cili poet ishte ky?
Brassaï: Goethe. Ishte i pari që gjeti dhe përshkroi vertebrën kafkore. Dhe ishte kafka e një deleje që mori në një varrezë ajo çka i hapi shtegun.
Çështja i intereson me shumë pasion Picasso-s. Pastaj bëra një skicë të një vertebrati: një shtyllë e gjatë me dy cilindra të hollë, një për palcën kurrizore dhe trurin; tjetrën për gjithë organet që do të mbrohen. Tre grupe gjymtyrësh kapen te kjo shtyllë që të transportojë…
Picasso: Mund t’i shoh krahët dhe këmbët, por nga e nxore gjymtyrën e tretë?
Brassaï: Është mandibula, nofulla e poshtme. Si gjymtyrët, nuk është pjesë e shtyllës, është e kapur te ajo. Është e artikuluar te nyjet e saj, si krahët dhe këmbët, por krahë dhe këmbë që janë të ankilozuara te secili fund dhe të qepura bashkë, krahu dhe dora të bashkuara. Në fakt, te zogjtë, nofulla e poshtme përthyhet te “bërryli” i saj. Edhe mandibula e gjarpërinjve përthyhet, me veçanërinë shtesë se dy fundet nuk janë të qepur bashkë, por thjesht të lidhur me një ind shumë elastik. Kjo, në fakt, është arsyeja pse gjarpërinjtë mund të gëlltisin kafshë të tëra, edhe të mëdhatë.
Flasim gjatë për kockat dhe skeletin. Picasso është i mahnitur që gjitarët vazhdimisht kanë shtatë vertebra cervikale.
Brassaï: Është sikur natyra qëllimisht ka lidhur duart e veta për ta detyruar veten të shkojë mirë me shtatë vertebra, asnjë më shumë. Sikur shpikja disi varej nga pengesat. Për të bërë qafën e gjirafës, duhej t’i zgjaste në një kënd të jashtëzakonshëm, prandaj ka qafën e ngrirë e jofleksibël, apo ndryshe, te delfini, i cili as nuk ka qafë, i ka zvogëluar në fletë të holla thuajse të padukshme. Nga pesë gishtat, natyra mund të bëjë dorën e një njeriu, thundrën e një kali, putrën e një qeni, apo ato brinjët si çadër që formojnë armaturën e krahëve të lakuriqit të natës. Shpesh kritikohesh për guximin tënd, Picasso, për deformimet e tua, por njerëzit duhet të shohin se çfarë guxon natyra të bëjë me një “motiv” të vetëm! Për ta kuptuar më mirë artin tënd, nuk duhet të shkojnë në muze arti por te muzeu i historisë natyrore!
Jam lënë vetëm me gjashtë bronzet e vogla që Picasso ka nxjerrë nga “muzeu”. Meqenëse nuk gjej asnjë pjesë të vetme muri të zhveshur në studion e rrëmujshme për ta pasur si sfond, marr një tabelë. Dhe me duhen disa pineska. I kërkoj ca Marcel-it. Por e çuditshmja ishte se, në këtë vatër arti ku kanavacat shkojnë e vijnë me duzina, me qindra-mijëra furça dhe tuba boje, nuk ka as edhe një pineskë. Marcel-i mundohet shumë për të gërmuar për ca dhe m’i nxjerr disa me thikën e tij. Kur Picasso më bashkohet më vonë, sytë e tij shkojnë menjëherë te këto gjashtë pineska të mjera.
Picasso: Por ato janë pineskat e mia.
Brassaï: Po, janë pineskat e tua.
Picasso: Mirë, po i marr.
Brassaï: Mos i merr! Më duhen ca për sfondin tim.
Picasso: Mirë, mbaji. Po i lë këtu. Por duhet të m’i kthesh. Janë pineskat e mia.
Përktheu Enxhi Hudhri
