Kjo bisedë online për shkak të pandemisë, është zhvilluar më datë 13 Janar 2021 dhe është organizuar nga Humboldt-Univeristät në Berlin dhe nga Shoqata për Europën Juglindore.
Dr. Gazmend Kapllani është shkrimtar, gazetar dhe studiues poliglot shqiptar. Ka jetuar në Athinë për më shumë se njëzet vjet, ku u diplomua në Filozofi dhe mbrojti doktoraturën në Shkenca Politike dhe Histori në Universitetin Panteion. Ai është autor i dy përmbledhjeve me poezi në shqip dhe i katër romaneve. Kërkimet e tij lidhen me temat e emigracionit dhe pakicave, kufijve, totalitarizmit dhe mënyrës sesi historia e Ballkanit ka formësuar narrativat dhe kujtesën publike dhe private. Romani i parë i Kapllanit, “Ditar i shkurtër kufijsh” (2006) është përkthyer dhe botuar në dhjetë gjuhë, njëherësh në disa gjuhë të huaja janë botuar edhe romanet e tjera të tij. Që prej vitit 2012 ai jeton në Sh. B. A.-të, ku ka qenë shkrimtar rezidencial dhe ka dhënë mësim Shkrimin Krijues dhe Historinë e Evropës në Kolegjin Emerson në Boston, MA. Aktualisht Gazmend Kapllani jeton në Chicago, IL, ku drejton Programin Hidai “Eddie” Bregu për Studime Shqiptare, i pari i këtij lloji në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Profesor Christian Voss është pedagog dhe Përgjegjës i Departamentit të Studimeve Sllavojugore të Universitetit të Humbold-it në Berlin. Më parë ai ka qenë zv. dekan për kërkimin shkencor në Fakultetin Filozofi II në Berlin. Studimet e tij janë në fushë të Sociolinguistikës, Historiografisë, Antropologjisë dhe priren kah qasja ndërdisiplinore. Ai është drejtues i disa projekteve kërkimore si p.sh. “Shkrirja e kufijve”. Ai ka shkruar gjerësisht për çështje të Sociolinguistikës në Ballkan dhe ka kuruar disa volume shkencore, si p.sh. “Minoritetet në Greqi, probleme historike dhe perspektiva të reja”. Prej vitit 2016 është drejtor i Qendrës për Studime Ndërdisiplinore “Përtej kufijve”. Është themeluesi dhe kuratori i serisë së librave “Studime për Gjuhën dhe Kulturën e Evropës Qendrore dhe Jugore”. Interesi i tij për studimet shqiptare është i theksuar dhe është shprehur përmes disa punimeve dhe projekteve shkencore.
Dr. Belfjore Qose është pedagoge e Letërsisë Botërore të shek. XX, pj. 1 dhe Letërsisë Ruso-Sllave në Universitetin e Tiranës. Po në këtë universitet ajo është diplomuar për “Gjuhë dhe letërsi shqipe” dhe ka mbrojtur doktoraturën në Departamentin e Letërsisë. Është anëtare dhe themeluese e Akademisë së të Rinjve, pranë Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Kërkimet e saj janë në fushë të studimeve letrare, studimeve shqiptare, letërsisë moderne botërore, duke shprehur një interes të veçantë për pikat e takimit të disiplinave me njëra-tjetrën, si edhe me artet. Punimet e saj shkencore janë botuar brenda dhe jashtë vendit, si dhe ka marrë pjesë në një sërë konferencash shkencore. Ajo gjithashtu shkruan prozë dhe poezi, është autore e dy vëllimeve poetike, “Aurat e natës” dhe “Dritë” dhe poezi të saj janë përkthyer në disa gjuhë të botës. Është bashkëpunëtore e disa festivaleve dhe revistave letrare në Shqipëri dhe rajon.
Ch. Voss: Biografia juaj është e ngjashme në disa aspekte me atë të Martin Camajt, i cili nga një i arratisur nga Shqipëria, arriti të bëhej shkrimtar dhe profesor. E keni menduar ndonjëherë këtë paralelizëm, apo edhe me të tjerë personalitete, si bie fjala Arshi Pipën? Nga perspektiva ime ndryshimi me rëndësi qëndron në largimin e brezit të vjetër përpara vendosjes apo përgjatë regjimit komunist. A nuk e bën ky fakt kujtesën e tyre që të jetë e tejmbushur me mall dhe me tmerrin që ju e quani “burgu i çmendurisë” tek “Ditar i shkurtër kufijsh”?
G. Kapllani: Nuk e di nëse analiza ime është e saktë, por mendoj se itinerari i jetës sime është thelbësisht i ndryshëm prej atij të Camajt dhe Pipës. Ju sapo e përmendët që i takojmë brezave të ndryshëm. Ne mbartim si shqiptarë të njëjtat trauma, por ndryshimi qëndron se i shohim ato prej pikave të ndryshme në kohë. Martin Camaj dhe Arshi Pipa e lanë Shqipërinë në vitet ’50. Arratisja e tyre prej terrorit stalinist ishte një shenjë proteste kundër regjimit, për të mbijetuar fizikisht ashtu si edhe shpirtërisht. Kur ata u larguan regjimi kishte filluar punën e tij të dhunshme për “fabrikimin e shoqërisë”, që ishte shkatërrimi i strukturës së shoqërisë shqiptare. Kur unë u largova, regjimi e kishte realizuar me sukses këtë shkatërrim, nuk kishim asgjë për të shpëtuar përveç shpirtave tanë. Kjo është arsyeja përse mendja ime është ende e obsesionuar pas çështjes të së keqes.
Nga ana tjeter, Martin Camaj dhe Arshi Pipa i takojnë brezit që përjetoi Luftën e Dytë Botërore dhe më pas Stalinizmin, por mesa di, ato nuk qenë kurrë të shqetësuar për problemin e së keqes, ose së paku jo aq sa për të qenë në qendër të veprës së tyre. Ato ishin të përpirë më së shumti nga çështja e identitetit shqiptar. Ata u përpoqën të kultivonin, pasuronin dhe të kuptonin identitetin e tyre shqiptar, a thua se po përpiqeshin të krijonin dhe të ruanin një Shqipëri paralele jashtë vendit, të ndryshme prej çmendinës së izoluar, siç kishte përfunduar Shqipëria gjatë regjimit të Enver Hoxhës. Besoj se një rol të rëndësishëm luante prejardhja e të dyve nga veriu, një zonë që i rezistoi më kurajë barbarisë së regjimit stalinist. Për këtë arsye mendoj se elita staliniste që ende mbizotëron në Shqipëri është agresive kundrejt Camajt dhe Pipës, duke u përpjekur t’i njollosë apo t’i varrosë në harresë.
B. Qose: Në “Ditarin e shkurër për kufijtë”, ju shkruani se “Tiranët janë bisha të pamëshirshme, veçanërisht sepse lënë pas shoqëri të tjetërsuara, të shkatërruara nga shtypja dhe mbi të gjitha që vuajnë nga një kompleksi i jetimit”. Narrativa e emigrantit të izoluar është e fuqishme në librat tuaj dhe shpërfaqet në të gjitha llojet e situatave. Si do t’i përshkruanit saktësisht pasojat e izolimit dhe diktaturës tek marrëdhëniet njerëzore? A është kjo arsyeja e përdorimit të dy linjave të rrëfimit në Ditarin e Kufijve?
Nuk është e lehtë të përshkruash në disa rreshta pasojat e izolimit dhe diktaturës, veçanërisht kur flasim për një izolim 45-vjeçar dhe mbretërimin e terrorit në Shqipëri. Unë do të theksoja se një prej pasojave më shkatërruese të diktaturës është pamundësia për të kuptuar lirinë. Më kujtohet se si një prej personazheve në librin e Svetlana Alexievich thotë: «Askush nuk na mësoi se si të ishim të lirë». Duhet kohë që të mësosh të mendosh e të veprosh si një subjekt i lirë njerëzor, aq më tepër kur vjen nga një vend i tmerrshëm si Shqipëria nën Enver Hoxhën, ky është me të vërtetë një proces i dhimbshëm. Sa i përket strukturës së librave të mi, unë besoj se ajo vjen kryesisht për shkak të faktit se rrëfimet e mia përqendrohen në dy përvoja qartësisht të ndryshme: atë të të jetuarit nën një regjim totalitar dhe atë të kalimit të kufijve si emigrant dhe refugjat.
Ch. Voss: Në librin tuaj “Unë quhem Evropa” ju përshkruani marrëdhëniet ambivalente midis Shqipërisë dhe Greqisë, si hierarkike dhe johieararkike. Madje e konsideroni atë si “ngjashmëria e padurueshme me tjetrin”, duke treguar një listë të ngjashmërive midis grekëve dhe shqiptarëve, ndërsa nga ana tjetër kemi hendekun që duket në mirëqenien dhe statusin e Greqisë si anëtare e BE-së. Ju përmendni taktikat e mimetizimit të shqiptarëve, si për shembull duke marrë emra të krishterë dhe këtë e konsideroni si “nënshtrim”. A mund ta analizoni këtë?
G. Kapllani: Unë kam një marrëdhënie pasionante dhe të vështirë me Greqinë. Aty jam bërë shkrimtar. Tri romanet e para i kam shkruar në greqisht dhe ende kam lexues besnikë atje. Prandaj ju e merrni me mend se Greqia është një stacion shumë i rëndësishëm në udhëtimin tim, disa nga momentet më të mira dhe më të këqija të jetës sime i kam patur në Greqi. Momentet më të mira lidhen gjithmonë me takime dhe miqësi të rastësishme dhe më të këqijat me shtetin dhe institucionet greke. Që nga viti 2012 unë jetoj në Amerikë dhe kur shikoj pas, mund të them se Greqia është paradoksalisht një përvojë krijuese traumatike shumë e rëndësishme, e cila formësoi konsiderueshëm marrëdhënien time me shkrimin dhe me identitetin shqiptar dhe ballkanik. U largova nga Greqia në shenjë proteste dhe si akt mbijetese, por gjjithashtu u largova sepse nuk doja të kaloja gjithë jetën time duke bashkëjetuar me traumën. Nëse je një shqiptar në Greqi dhe do të mbetesh i tillë, veçanërisht shqiptar intelektual dhe kozmopolit, do të traumatizohesh në mënyrë të pashmangshme dhe të gjitha gjasat janë që në një mënyrë apo tjetrën, të jesh i shënjestruar. Kam takuar emigrantë shqiptarë në Greqi që e kanë shtypur traumën brenda tyre, të tjerë që e kanë brendësuar atë, të tjerë që përpiqen ta injorojnë derisa ajo shpërthen brenda tyre. Në rastin tim, unë e shndërrova traumën në art dhe kjo më shpëtoi.
Besoj se në Greqi fitova njohuri të thella për kompleksitetin e Ballkanit. Karakteristikat kryesore të dramës ballkanike janë paqartësia e përhershme emocionale (dashuria dhe urrejtja) dhe ngjashmëria e padurueshme me tjetrin. Nuk mendoj se ballkanasit janë identikë, por ato kanë disa karakteristika të përgjithshme të përbashkëta. Për shembull, nëse i çoni në kuzhinë dhe u kërkoni të gatuajnë, ata do të gatuajnë ushqime, shije dhe aroma të ngjashme. Stomaku dhe kuzhina jonë tradhton të vërtetat e fshehta ose të deformuara në librat tanë të historisë.
Po rikthehem tek pyetja juaj, mendoj se shqiptarët dhe grekët patën fatin e keq, në fakt shqiptarët shumë më tepër sesa grekët, të takoheshin me njëri-tjetrin në vitin 1991 në kushtet më të pabarabarta që mund të imagjinohen. Shqiptarët në vitin 1991 ishin në pikën më të keqe të historisë moderne: vendi i tyre ishte shkatërruar nga paranoja e regjimit të Hoxhës, i hedhur jashtë hapësirës dhe kohës botërore. Ata ishin ndër “të humburit” e historisë evropiane. Grekët ishin në momentin më të mirë të historisë së tyre moderne, ata ishin ndër “fituesit” e historisë evropiane. Kur “humbësit” dhe “fituesit” e historisë takohen me njëri-tjetrin përtej kufijve të shteteve, nuk ka pothuajse asnjëherë ndonjë histori të mirë për të treguar. Për më tepër, besoj se megjithëse shoqëria greke ka shumë virtyte, ajo kurrë nuk është dalluar për bujarinë ndaj “humbësve”, duke nisur që me refugjatët grekë që u larguan nga Smirna në vitin 1922. Kultura moderne kombëtare greke mbetet shumë armiqësore ose indiferente ndaj të huajve dhe refugjatëve. Duhet marrë parasysh roli i veçantë që kisha dhe shteti grek luajnë në formësimin e modeleve të sjelljes ndaj kategorive të ndryshme të të Huajit dhe Tjetrit.
Pra, kur shqiptarët shkuan në Greqi në tufa duke braktisur vendin e tyre, gjithashtu po përjetonin një çorientim të madh të identitetit. Në nivel praktik, e vetmja mënyrë që ata të mos sakatoheshin, rriheshin apo edhe të vriteshin nga policia greke ishte të kalonin si “vorioepirotë”, duke ndryshuar emrat e tyre në emra të krishterë ortodoksë, pra emra grekë, e madje duke mohuar origjinën e tyre etnike, shumë emigrantë shqiptarë po e bënin këtë sakrificë për fëmijët e tyre. Sidoqoftë, shumë prej këtyre fëmijëve të brezit të dytë të emigrantëve shqiptarë në Greqi, e kanë përjetuar si akt poshtërimi “konvertimin kulturor” të prindërve të tyre. Në të vërtetë ishte një akt poshtërimi dhe vetë-poshtërimi. Thjesht krahasoni realitetet e emigrantëve shqiptarë në Itali (për të mos përmendur Gjermaninë, Amerikën, Kanadanë ose Mbretërinë e Bashkuar) në lidhje me ndryshimin e emrit krahasimisht me Greqinë dhe do të kuptoni se ku e kam fjalën.
Përtej këtyre aspekteve, marrëdhëniet mes shqiptarëve dhe grekëve kanë pasuri të jashtëzakonshme dhe interesante për të zbuluar. Unë sapo e kisha filluar këtë zbulim, kur fatkeqësisht m’u desh të largohesha duke e lënë atë të papërfunduar. Ndoshta një ditë do të kthehem atje ku e lashë në mes. Besoj se në romanet e mia kam krijuar një lloj hapësire letrare shqiptaro-greke, e cila nuk ka ekzistuar kurrë më parë në letërsinë e të dy vendeve.
Unë besoj fort se grekët dhe shqiptarët kanë mjaft rrugëtime të përbashkëta kulturore dhe historike, të cilat kanë krijuar një osmozë magjepsëse, ambiguitete të dhimbshme dhe neuroza kolektive. Personalisht, mua më intereson të zbuloj ndërveprimet ose konfliktet midis grekëve dhe shqiptarëve të paktën gjatë këtyre momenteve kryesore: Rebelimi i Ali Pashës së Janinës kundër Portës së Lartë dhe tre dekadat e para të Revolucionit Grek që çoi në krijimin e shtetit grek, gjysmë-teokratik, komb-shtet. Shfaqja e nacionalizmit shqiptar si një nacionalizëm multireligjioz, i cili ndryshon shumë nga perceptimi fetar fondamentalist i shtetit-komb në Greqi. Luftërat Ballkanike dhe krijimi i shtetit kombëtar të brishtë dhe të copëtuar shqiptar. Lufta e Dytë Botërore (domethënë: Lufta Italo-Greke, holokausti kundër hebrenjve grekë, spastrimi etnik kundër çamëve shqiptarë dhe Lufta Civile Greke).
Do e nisja me Revolucionin Grek të 1821, ku një popullsi e madhe etnike shqiptare / arvanitase u bë protagoniste dhe më pas pjesë thelbësore e shtetit të ri kombëtar grek. Ky është një moment shumë i rëndësishëm sepse përbën një nga proceset më të mëdha të asimilimit në Ballkan, nëse marrim parasysh përmasat demografike. Fakti që shqiptarët / arvanitasit e krishterë etnikë edhe sot publikisht mohojnë çdo lidhje kulturore ose etnike me shqiptarët, përbën një nga paradokset më të jashtëzakonshme ballkanike dhe një nga proceset më të hatashme të shtypjes kolektive frojdiane dhe neurozës. Kjo shtypje besoj se përbën shkakun kryesor të “neurozës greke” ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve deri më sot. Megjithëse shqiptarët kanë qenë tradicionalisht ndër kombet më miqësorë me kulturën dhe gjuhën greke, narrativa zyrtare në Greqi vazhdon t’i shohë shqiptarët si një komb armiqësor. Nëse shkoni në Greqi sot nuk do të gjeni as edhe një simbol publik pozitiv për Shqipërinë dhe shqiptarët. Asnjë! A nuk është distopike të jetosh si emigrant në një vend që gëlon në simbole publike negative dhe nuk ka as edhe një simbol publik pozitiv për vendin tënd të origjinës, Shqipërinë – ndërsa një pjesë e konsiderueshme e grekëve modernë ndajnë të njëjtat rrënjë etnike me shqiptarët?
Ch. Voss: Pyetje shtesë për këtë: Sa e fortë është trashëgimia historike e Greqisë, “MEGALI IDEA”, që vjen prej shekullit të 18-të për të kthyer të gjithë të krishterët ortodoksë (duke përfshirë shqiptarët, maqedonasit dhe bullgarët) në grekë? Keni përmendur në një rast në Facebook përfshirjen e familjes suaj në festimet e Patriarkanës në Manastir.
G. Kapllani: Mendoj se iu përgjigja kësaj çështjeje në përgjigjen time të mëparshme.
B. Qose: Meqenëse lexuesi juaj implicit nuk është domosdoshmërisht shqiptar, pasi besoj se ju synoni një audiencë më të gjerë, si e projektoni lexuesin tuaj gjatë shkrimit? A jeni i vetëdijshëm që rrëfimtaria juaj ndikon në mënyrën se si lexuesit perëndimorë i perceptojnë Shqipërinë dhe shqiptarët? Nëse po, si e përpunoni informacionin që jepni përmes situatave të ndryshme të rrëfimeve të emigrantëve?
G. Kapllani: Mua më intereson që pas gjysmë shekulli izolimi paranojak nga historia evropiane dhe botërore, të rilidh Shqipërinë dhe shqiptarët me historinë botërore. Besoj fort tek Noel Malcolm-i kur thotë se historia shqiptare rrezaton në të gjitha drejtimet.
Edhe regjimi komunist në Shqipëri nuk mund të kuptohet pa kontekstin e historisë evropiane dhe botërore: gjysmën e parë mizore dhe barbare e historisë evropiane, Revolucionin Bolshevik, Luftën e Dytë Botërore, megalomaninë e Titos për t’u bërë Stalini i Ballkanit, duke parandaluar çdo mundësi bashkimi midis Kosovës dhe Shqipërisë, shto këtu edhe gjendjen e mprehtë ekonomike dhe kulturore të vetë shoqërisë shqiptare, e cila po luftonte midis të shkuarës osmane dhe modernitetit evropian brenda një territori të vogël, i cili që nga viti 1912 deri në 1945 u pushtua, u plaçkit dhe u dogj nga të paktën 7 ushtri të shteteve të ndryshme.
Kur shkruaj për migracionin kam gjithashtu parasysh se shqiptarët janë ndër kombet me më shumë diasporë në Ballkan dhe Evropë, të paktën që nga kohërat bizantine. Historia, fetë, kultura i lidhin shqiptarët në mënyra të habitshme, si me Perëndimin ashtu edhe me Lindjen. Për më tepër, në epokën e shteteve-kombe, shqiptarët etnikë ishin të ndarë në mënyrë arbitrare midis shteteve të Ballkanit, nën të cilët jetonin më së shumti të dëbuar dhe të padëshiruar. Më interesojnë shumë të gjitha këto lidhje dhe itinerare, të rishikuara natyrisht përmes thjerrës së letërsisë.
Ch. Voss: Në “Ditarin e shkurtër për kufijtë” ju i drejtoheni një biri fiksional, flisni gjithashtu për përfshirjen dhe integrimin e brezit të ardhshëm dhe për “skizofreninë e brezit të parë të emigrantëve”. Në sociologji flitet për “fenomenin e gjeneratës së tretë”, që do të thotë se pas dy gjeneratave të emigrantëve që përpiqen të arrijnë mirëqenien ekonomike dhe asimilimin, brezi i tretë, nipërit dhe mbesat, kthehen drejt kulturës dhe gjuhës së origjinës. Ky proces po ndodh me turqit Gjermani për momentin, si diskurs i krenarisë dhe hibriditetit. Si do të duket ky brez i tretë tek shqiptarët? A mund ta perceptoni atë tek yjet e popit si p.sh. Dua Lipa?
G. Kapllani: Nuk e di se si do të zhvillohet gjenerata e tretë e shqiptarëve. Nuk mund të ketë dhe aq shumë Dua Lipa, por fakti që Dua Lipa ekziston ka një rëndësi të madhe për të rinjtë shqiptarë në vendlindje dhe diasporë. Ajo shërben si një model emancipues që lidh shqiptarët me botën moderne, ku ata shpesh janë ndier të përjashtuar dhe të tallur. Dua dhe artistët e tjerë shqiptarë, veçanërisht gratë, si Ermonela Jaho përbëjnë simbole të jashtëzakonshme popullore.
Duke parë historinë e emigracionit dhe çfarë ka ndodhur me irlandezët apo gjermanët në Amerikë mund të arrijmë në përfundimin se e njëjta gjë do të ndodhë edhe me shqiptarët: shumica do të asimilohen, plotësisht ose pjesërisht. Çështja është se si do të asimilohen? Mënyra se si një shqiptar i brezit të dytë ose të tretë asimilohet në Gjermani është ndryshe nga mënyra se si asimilohet në Greqi. Në rastin e dytë zakonisht procesi është shumë i dhimbshëm, shpesh i mbushur me ndjenja frike, inati ose urrejtjeje ndaj vetes për origjinën etnike. Çfarë reagimi do të prodhojë kjo në një moment të caktuar, këtë nuk jam në gjendje ta them. Kjo do të jetë pjesë e enigmës së ardhshme ballkanike. Besoj do të varet më së shumti nga mënyra se si dhe nëse brezi i ri i shqiptarëve do të jetë në gjendje të ndërtojë dhe mirëmbajë lidhjet me kombin metropolit dhe shtetet e tij, Shqipërinë dhe Kosovën.
Vërej se brezi i ri i shqiptarëve nga Kosova ndihet shumë më i lidhur me tokën e tij. Shqiptarët nga Kosova ishin të lirë të emigronin në perëndim gjatë Luftës së Ftohtë dhe diaspora e tyre u rrit gjatë shekullit të 20-të, duke luajtur një rol shumë të rëndësishëm gjatë lëvizjes së rezistencës paqësore të udhëhequr nga Ibrahim Rugova dhe gjatë Luftës së Pavarësisë kundër Serbisë dhe regjimit të Millosheviçit. Përkundrazi, në rastin e shqiptarëve nga Shqipëria ekziston një thyerje e madhe midis atdheut dhe diasporës. Regjimi stalinist në Shqipëri e trajtoi diasporën si armike – duke e lidhur këtë me faktin se diaspora shqiptare jetonte dhe ishte aktive kryesisht në Perëndim. Marrëdhëniet midis diasporës dhe Shqipërisë për pasojë u dëmtuan shumë dhe u prishën. Brezi i ri i shqiptarëve sot duhet të përballet me të kaluarën e tij: çfarë bënë prindërit dhe gjyshërit e tyre gjatë 45 viteve të sundimit të përgjakshëm dhe të dhunshëm komunist në Shqipëri? Kjo e ndërlikon dhe e bën marrëdhënien e tyre me origjinën më të vështirë. Shqiptarët nga Kosova kanë sfidat dhe traumat e tyre të mëdha për t’u përballur, por nga ky këndvështrim, duke pasur parasysh që në rastin e tyre e keqja erdhi nga jashtë (sundimi serb), ata ndihen më të qetë dhe më të sigurt në lëkurën e tyre (shqiptare).
B. Qose: Humori dhe ironia e shoqërojnë rrëfimtarinë tuaj kudo që na dërgojnë zhvendosjet e shpeshta në kohë, duke na prezantuar kështu me një prozë tragjikomike. A e përdorni humorin për ta bërë realitetin më të durueshëm, për të përshtatur rrëfimin me lexuesin tuaj, i cili nëse është i painformuar për kontekstin, mund ta përfytyrojë rrëfyesin të paaftë për të dalluar realitetin nga imagjinata ose paranojak, apo është thjesht një mjet letrar i përdorur për qëllime estetike?
G. Kapllani: Për ata që kanë jetuar katastrofa dhe distopi politike humori përbën një strategji mbijetese. Përndryshe, ata do të kishin luajtur nga mendja apo do të kryenin vetëvrasje. Ndiej se jam ndër këta të mbijetuar, prandaj për mua humori para se të jetë një mjet letrar është një strategji mbijetese. Shqiptarët kanë një humor të jashtëzakonshëm, të gjallë, por edhe tragjikisht absurdist dhe besoj se ai është një dhuratë e paçmuar kulturore që unë e mora që në fëmijëri nga të afërmit dhe prindërit e mi. Në shkrimet e mia humori i ngjan një anieje ngarkesa e së cilës është tragjike. Po të mos isha në gjendje ta përdorja humorin si mjet letrar, druaj se nuk do të kisha qenë kurrë në gjendje të shkruaja romane dhe të ndaja me lexuesit shkrimet e mia.
Ch. Voss: Pasi arritët në Greqi si shqiptar, ju patët mundësinë të përshkruani mekanizmat përjashtues dhe diskursin racist të një shteti tipik etnik, të tipit shtet-komb. Si ju duket përvoja e një shqiptari në shoqërinë amerikane? A shfaqin studentët tuaj dhe familjet e tyre të njëjtat strategji të mimetizimit (imitimit) si në Greqi? Si e vlerësoni potencialin e diasporës ndërkombëtare shqiptare dhe çfarë roli luajnë kosovarët në këtë komunitet global? Si ju shohin në Kosovë?
G. Kapllani: Ndihem çuditshëm kur njerëzit më kërkojnë të krahasoj jetën time në Greqi me atë në Amerikë… Amerika për mua ishte si një dalje emergjence në mënyrë që të mbrohesha nga Greqia. Është një histori shumë e dhimbshme që pashmangshëm ka lënë shenja në psikikën time. Më krijon ende shumë probleme dhe dilema për mënyrën se si e shoh jetën time të mëparshme, atë personale dhe atë si shkrimtar, duke qenë se kam shkruar tre romane në greqisht dhe kam kaluar pothuajse gjysmën e jetës time atje. A është e mundur të refuzoj shtetin grek, i cili ka qenë jashtëzakonisht armiqësor dhe i ulët ndaj meje personalisht, pikërisht për atë që kam arritur të simbolizoj si shqiptar në Greqi, por duke ruajtur kujtimet e mia, audiencën time dhe lidhjet e mia me kulturën dhe historinë e Greqisë?
Jam ende duke punuar në këtë drejtim dhe gëzohem kur botuesi im grek më thotë se sot një pjesë e rëndësishme e lexuesve të mi i përket brezit të dytë të shqiptarëve në Greqi. Gjithsesi, nuk është aspak kënaqësi që në harkun e një jete të vetme, të ndihesh në konflikt ndaj dy shteteve në të cilat ke kaluar pjesën më të madhe të jetës tënde: shtetin totalitar shqiptar dhe shtetin racist grek. Nuk mund të shkruhet letërsi duke kaluar gjithë jetën me trazira dhe akte refuzimi, prandaj më pëlqen ta shoh Amerikën si parajsën time të sigurt. Vendosa të qëndroj në Amerikë edhe sepse këtu kam mundësinë që t’u jap mësim studentëve amerikanë. Mund të duket si marrëzi në shumë aspekte, megjithatë pavarësisht kthesave dhe të papriturave, ka funksionuar duke hapur para meje një botë të re. Aktualisht unë drejtoj Studimet Shqiptare në Universitetin DePaul-it të Çikagos, i pari program i këtij lloji në historinë universitare amerikane. Simbolikisht, kthimi im në Shqipëri u realizua përmes Çikagos.
Kam takuar shumë shqiptarë nga Kosova, Maqedonia dhe Mali i Zi në Çikago, ata janë ndër mbështetësit më entuziastë të programit të studimeve shqiptare. Besoj se receptimi i i punës sime në Kosovë ka qenë shumë i mirë. Sa për pyetjen tjetër, unë besoj se me gjithë sfidat e mëdha me të cilat përballen, shqiptarët janë sot në pikën e tyre më të mirë historike, që nga krijimi i shtetit shqiptar. Liria e sapogjetur po çliron energji të reja, duke krijuar rrjete dhe vizione të reja edhe në diasporën e re ndërkombëtare shqiptare. Do të shohim se si do të evoluojë, është duke ndodhur…
B. Qose: Më intereson marrëdhënia mes faktit dhe trillimit tek “Unë quhem Evropa” dhe në “Ditarin e shkurtër për kufijtë”, pasi në të dyja rastet zotëron përdorimi vetës së parë, numri njëjës, që krijon idenë se rrëfimi është autobiografik. A kemi të bëjmë me një vete të projektuar apo me një shkrim mimetik të mbështetur në përvojat tuaja? Si e shndërroni përvojën personale në një rrëfim që përfshin problemet / situatën aktuale të emigrantëve, duke përfaqësuar kështu të gjithë tablonë apo problematikat që përmban tema e migracionit, përmes paraqitjes të një rrëfimi konkret?
G. Kapllani: Nuk e kam ndarë më parë këtë histori me publikun jo-grek, por kohët e fundit kam menduar shpesh për të. Përpara se të emigroja në Greqi shkruaja poezi dhe vijova të shkruaj edhe në Greqi, në shqip, deri në vitin 2003. Pastaj në Prill 2003 ndodhi një episod i dhimbshëm që dukej sikur dilte nga “Procesi” i Kafkës: dy policë grekë me rroba të zakonshme pushtuan shtëpinë time në orën 5 tw mëngjesit dhe më thanë që isha nën arrest – ata nuk kishin asnjë urdhër arresti për të më treguar dhe as nuk e dinin pse po më arrestonin. “Ne kemi urdhër t’ju çojmë në Allodapon (Qendra policore për të huajt)”, më thanë. Kur mbërrita atje u akuzova si “i rrezikshëm për sigurinë kombëtare të Greqisë; bazuar në “fakte” që policia greke i karakterizoi si “top secret”. Me pak fjalë shteti grek u përpoq të më dëbonte nga Greqia si kriminel dhe të shkatërronte jetën time njëherë e përgjithmonë. Unë besoj fuqimisht sot që gjithçka ishte orkestruar nga elementë me ndikim të së djathtës ekstreme greke brenda policisë dhe shtetit grek.
Kjo ndodhi kur sapo kisha filluar të shkruaja opinione në të përditshmen më të madhe greke TA NEA, ku në disa shkrime unë kisha sjellë dëshmi të dhunës policore ndaj emigrantëve dhe pakicave në Greqi. Arrestimi im provokoi një reagim të vendosur të Amnesty International, Human Rights Watch dhe të organizatave të shtypit në të gjithë Evropën, kundër policisë greke dhe qeverisë PASOK në atë kohë. Autoritetet greke më terrorizuan psikologjikisht për shumë muaj me tërë kuptimin e fjalës dhe kur panë që çështja mori përmasa ndërkombëtare, i tërhoqën akuzat e pabazuara dhe rinovuan lejen time të qëndrimit. Ky është një nga momentet më traumatike të jetës time në Greqi, që formësoi përgjithmonë marrëdhënien time me Greqinë. Kjo ngjarje gjithashtu ndryshoi marrëdhënien time me shkrimin, pas këtij episodi ndalova fare së shkruari poezi.
Fillova të shkruaj prozë si mënyrë për të kujtuar dhe kuptuar udhëtimin tim nga Shqipëria në Greqi, prandaj pashmangshmësisht romanet e mia përmbajnë mjaft elemente autobiografike. Në të njëjtën kohë, nuk po shkruaja vetëm për të treguar historinë time, po shkruaja gjithashtu për të kapërcyer disi historinë time personale, për ta shndërruar atë në diçka tjetër, diçka më kuptimplotë dhe universale. Si shkrimtar, ambicia ime ishte të flisja me një audiencë më të madhe dhe nuk mund ta bëja atë pa e lidhur historinë time personale me shumë histori të tjera personale dhe mbi të gjitha pa përzier faktin me trillimin. Besoj se u bëra shkrimtar falë aftësisë së përzierjes së faktit me trillimin. Lojën në fund e fiton gjithmonë trillimi.
Ch. Voss: Gjuhëtarët përdorin termin e “ndërgjuhësisë” për të përcaktuar autorët që ndryshojnë gjuhën e tyre të shkrimit. Në “Unë jam Evropa” ju shpreheni se shqipja për ju është nëna dhe greqishtja e dashura. A është ky konstelacion konstant, apo keni ndryshuar të dashurën tuaj kohët e fundit? Çfarë avantazhesh ka ndryshimi i gjuhës me të cilën ju shkruani?
G. Kapllani: Kam shkruar gjerësisht për këtë tek “Unë jam Evropa”. Nuk e di nëse do të kisha zgjedhur të shkruaja në një gjuhë tjetër në rast se do të kisha gjuhë amtare gjermanishten apo anglishten. Sa gjermanishtfolës ose anglishtfolës njihni që kanë zgjedhur të shkruajnë në shqip, greqisht apo qoftë edhe italisht? Ma merr mendja se pak ose asnjë! Anasjelltas, ka kaq shumë prej nesh që kanë zgjedhur të shkruajnë në anglisht, gjermanisht apo frëngjisht. Pse shkroi në anglisht, për shembull, Nabokovi? Sepse ai gjithashtu e ndjente që nuk kishte pothuajse fare shanse të sillte ndryshim si shkrimtar në Amerikë, nëse do e kishte shkruar romanin “Lolita” në rusisht.
Tani unë jetoj në Amerikë dhe nëse dua të spikas këtu si shkrimtar, duhet që të filloj të shkruaj në anglisht. Botët e shkrimtarëve jetojnë mes gjuhëve, kjo vlen edhe për mua, këto botë nuk janë aspak romantike, sepse industria e botimeve nuk është aspak romantike.
Në çdo rast, siç kam shkruar tek “Unë jam Evropa”, të shkruash në një gjuhë tjetër është një udhëtim i rrezikshëm dhe që kërkon guxim. Në një gjuhë tjetër identiteti i rrëfimtarit mund të rikrijohet. Nuk e di nëse do të kisha qenë në gjendje që të shkruaja “Ditarin mbi kufijtë” në shqip. Ndoshta dhe do kisha mundur, por me shumë gjasa do të kishte dalë krejt ndryshe. Ambicia ime është që t’ia dal që një ditë të mund shkruaj librat e mi në shqip dhe në anglisht. Gjuha greke përbën një të kaluar të largët për mua, por unë e pranoj se kemi kaluar shkëlqyeshëm bashkë…
B. Qose: Titulli nuk na tradhëton tek “Ditari mbi kufijtë”, pasi i shohim kufijtë kudo, në të gjitha llojet e kuptimeve dhe konteksteve. Arratisja, largimi bëhet një qëllim më vete (thyerja e tabusë) dhe vetëm pasi e realizon atë, individi fillon të racionalizojë se ai nuk di asgjë në botën përtej kufijve. Distopia nuk mund të mbijetojë pa kufij, ajo varet nga informacioni që qytetarët kanë për botën e jashtme. Si ndikojnë kufijtë në mënyrën se si ne e perceptojmë botën dhe atë që është e njohur për ne?
G. Kapllani: Ndjej se jam me të vërtetë bartës i “sindromës së kufirit” pikërisht ashtu siç e përshkruaj në romanin tim të parë, me atë lloj shqetësimi dhe ndjeshmërie e veçantë ndaj kufijve. Unë jam rritur në Shqipërinë komuniste gjatë Luftës së Ftohtë. Regjimet komuniste kishin një obsesion të paparë me kufijtë dhe muret e mbyllura, gjë që nuk është zbuluar ende në thellësi. Pas largimit nga Shqipëria, gjithë jeta ime ka qene prej emigranti. Sot kur përdorim fjalën “kufij” pothuajse mekanikisht e lidhim atë me refugjatët dhe emigrantët. Për më tepër, duke ardhur nga Evropa, një kontinent i cili ishte i ndarë për gjysmë shekulli me një kufi të papërshkueshëm, kuptohet lehtësisht përse kufijtë luajnë një rol qendror në shkrimet e mia.
B. Qose: Dua të veçoj një dialog nga Kreu 9.
“Oficeri: Ku po shkoni?
Zëri: Po largohemi….
Oficeri: Kush foli? [Heshtje]
Oficeri: A keni të gjithë pasaporta?
Zëri: A na keni dhënë pasaporta?
Oficeri: Kush foli? [Heshtje]
Oficeri: E dini, gjërat mund të jenë edhe më keq matanë.
Zëri: Na lër të kalojmë, na lër të shkojmë.
Oficeri: Në rregull. Kush dëshiron mund të kalojë.”
Ky dialog që veçova më duket interesant, pasi është shkruar mjeshtërisht dhe ne mund të përjetojmë fuqishëm ankthin dhe tmerrin në fjalitë e shkurtra, për më tepër në pikësimin, pauzat, heshtjen që krijon efekt më shumë sesa vetë fjalët. Por ajo që më tërhoqi vëmendjen është fjala “Zëri”, si vullneti i të gjithë emigrantëve, që ngrihet mbi karakteristikat individuale. Sa e vështirë është të shkruash për emigrantin, jo vetëm për personazhet konkrete të përfshirë në rrëfim përmes situatave, retrospektivave, mendimeve të brendshme, por duke tejkaluar me sukses përgjithësimet e nxituara për emigrantin, veçanërisht për emigrantin shqiptar?
G. Kapllani: Sa herë që ky dialog lexohet në prezantimet e librave, përjetoj një ndjesi humbjeje të dhimbshme dhe çlirimi. Tek “Murtaja” e Kamysë, doktor Rië thotë se të vetmet gjëra që njeriu mund të fitojë në konfliktin mes murtajës dhe jetës, janë dija dhe kujtimet. Ky dialog përshkruan konfliktin midis murtajës, një murtaje politike dhe jetës. Jam i lumtur që munda ta shkruaj ashtu siç ndodhi në realitet. Ne nuk ishim thjesht emigrantë. Ne ishim të mbijetuar, i mbijetuam një prej murtajave politike më të tmerrshme dhe të dhunshme të historisë shqiptare dhe të asaj evropiane.
Përktheu nga anglishtja Belfjore Qose
