(Autobiografi: ajo që do bëjë në këtë punë të detyruar)
E përktheu nga frëngjishtja Flurans Ilia
Militantizëm, dakord. Humanizmi i tjetrit. Të tërheqësh vëmendjen e botës mbi luftërat, arsyet, virtytet, që intelektualët japin për të bërë çka bëjnë dhe të cilët, në rastin tim sikur edhe në rastin e të parëve të mi, dukshëm, mbartin pjesën e tyre të së vërtetës. Po të tjerat? Pjesa tjetër e arsyeve të vërteta? Atyre që kanë përzgjedhur t’i mbajnë për vete dhe që, edhe për vete, ngurojnë ndonjëherë t’i pranojnë? Aventura. Duhet thënë, po qe se duhet të them gjithëçka, shija e aventurës. Eksperimenti i vetvetes. Shija, si thoshte Foucault, të ndryshosh, të mendosh ndryshe nga ç’mendojmë, të jetosh ndryshe nga ç’besojmë se si duhet jetuar. Dashuria e identiteteve të ndryshme. Të jesh ky këtu dhe ai atje. Të mos jesh mbi të gjitha, tipi që ju kanë caktuar për një qellim, këtu, atje, identiteti. Jo me romantizëm, jo. Nuk besoj se është një rikthim te romantizmi, estetizmi, etj. Por Michaux shprehet : duam me ngul të jemi dikushi. Ose : duam shumë të jemi besnikë të vetvetes, varfanjaken e tij «të jesh vetvetja» – si mundet ta thyesh? Si ta tradhëtosh? Si, edhe pse e dimë mirë se është, thuajse gjithmonë, një iluzion, përdredhje e qafës e shkëlqesisë së saj vetvetes. Liria, pra. Kjo këtu : të qenit në shumës, gjithçka dhe asgjë, të shumfishtë dhe askush – të shenjtërosh në pabesi. Por kjo formë tjetër gjithashtu, ëndërr antike, që e gjej veç këtu, në këtë situatë lufte, këto reportazhe, ku loja e së vërtetës, e luajtur gjer në fund, të detyron të thuash : jetoj në mënyrën time; principet e tyre, të miat. Emocione të reja. Ndjenja të reja. Një tjetër regjim, i befasishëm, për motorin mendor që do të thotë, fiziologjikë. Këto «gjendje të limituara» për të cilat Sartre thotë se, ja shqisin subjektin vetvetes, dhe ringrehin pjesën e tij të rastësishme. Këto situata të cilat Bataille i quan «gjendje pseudoperiodike», sepse ato «vërshojnë jashtë» subjektit, sepse janë të shkëputura nga ky i fundit dhe marrëdhëniet e tij dykahëshe, duke i dhënë kah një algjebre të re të ndjesive. Dakord, Bataille thotë : lojëza gjendjesh, erotike, revolucionare, mistike. Po përse jo luftëtare, ashtu si janë? Përse jo luftën në vend të lojës, të mistikes, të revolucionit? Dhe përse jo një prirje e cila, zë vend, sikur te Batallie, që ta lidhi njeriun në një organikë të humbur, ta shpjerë në kahun ekstrem të vetes, në pikën e tij – radikalisht të veçantë, tipar i të gjithë vazhdimit absolut? Kjo pra është. Sartre shkrirë në Bataille. Efekti-Sartre në gjendjet Bataille. Subjekti absolut sartrien në vendin e shkrirjes organike të autorit të Bluja e qiellit. Dhe ndijimeve pra. Të parafytyrimeve të pa shprehura. Ka shkrimtarë të cilëve romani u shërben për të kërkuar mundësitë e panjohura të ekzistencës. Unë shkruaj reportazhe. Ndoshta ngaqë edhe unë e mbart, sikur Sartre, reportazhin për lloj letrar “par excellence”. Ndoshta ngaqë romanet e sotëm të gjithë, në të gjitha mënyrat, janë duke u bërë reportazhe. Fakti, cilidoqoftë, është aty. Gjendet në reale, jo në trill, në të cilin prej kohësh jam duke kërkuar parafytyrimet e mia të pashprehura. Ka parafytyrime «të mëdha», sigurisht. Parafytyrime madhore. Ka parafytyrime që kapërcejnë Ferrin. Përvoja të Djallit dhe të Hiçit. I them shpesh vetes se një shkrimtar duhet, sikur edhe një herë të vetme, të përshkojë brenda vetes diabolikën e hiçit. I them gjithmonë vetes se shprehja e njohur «Historia është një ëndërr e keqe nga e cila përpiqem të zgjohem» ka pasur e sigurt një kuptim të detajuar, konkret, dhe që do të ishte mirë ta dije ekzaktësisht cilin nga këto kuptime. Ja. U krye. Një sezon që ecën me hapa pas, Ferri, Historia bashkëkohore. Disa muaj të shkuara duke provuar hipotezën e madhe blasfemike : një botë e krijuar, jo nga Zoti, por nga Djalli – Zoti i reduktuar, si në Kabbalën e Lurias, në disa thëngjij shenjtëronjës. Por ekzistojnë gjithashtu parafytyrime krejt të vogla. Dhe jam dikush i cili nuk «shikon» sipas rrjedhës së jetës. Shpesh pyes të afërmit e mi për motin që ka bërë përgjatë ditës. Janë ata që më informojnë rreth ngjyrës së një pejsazhi që më ka pëlqyer apo tingullin që kam dasht. Atje, një reportazh i detyrueshëm, e shoh. I dëgjoj. Njësoj sikur trupi im të jetë në gjendje alarmi. Radarët e mi që nuk humbin kurrë energji. Është njësoj sikur të gjitha kapacitetet e mia të parafytyrimit të kallaiseshin, papritur, në funksion të veprimit. Ngjyra. Zhurma. Aroma e amësht e gjakut që puhiza e shpje nëpër pemët e kafesë në Tenga. Gjithmonë themi «aroma e zbarët e gjakut». Por nuk e dija që një aromë mund të ishte kaq e fortë, kaq e ashpër, e dhunshme. Të gjitha konturet e muzgut. Të gjitha ngjyrat e mundshme të agut. Nuk ka dy mëngjese, as dy netë, që ngjasojnë – dhe është, në Afrikë, në Sri Lanka, në Bosnie, në qytetet e stërgjatura të reportazheve të mia qysh prej tridhjetë vjetësh, që jam maturuar. Dritëza agu mu në zemër të territ. Hëna që duket midis dy reve dhe përmbyt kampin, mbi kreshtat e Donji Vakuf, ku trupat bosniake përgatisin në fshehtësi mësymjen. Ditë të rënda në ngritje, pothuajse të ngrysura në gri, si në Maglaj, disa javë më parë, – dhe atje, në të kundërt, çfarë fati, edhe unë vet habitem, njësoj si ushtarët, duke e bekuar këtë zgjatim të hijes në favorin e lëvizjes tonë. Murmurima të panjohura. Ulërima misterioze. Nuk besoj, akoma më tepër atje, që mund të ketë kaq shumë mënyra të mundëshme e të ndryshme ulërimash, kaq shumë tonalitete të veçanta të thirrjes – të prera apo të zgjatura; vajtonjëse apo tërbonjëse, të prera me vrik, si një grykë e prerë me thikë; zgjatonjëse, si një klithmë pulëbardhe; ulëronjëse; kuitëse; buitëse; hingëllitëse si hingëllima e një kali të plagosur; klithma që ngrihen drejt qiellit; zhyten drejt humnerës; ulërimë për të të trembur; ulërmë sepse ke frikë; ulërimë, më pas rënkim, si në gjykimin e fundit; alfabeti i emocioneve, toni i ndjesive, e lexueshme në ngjyrën e ulërimës. Çaste ngashnjimi gjithashtu. kënaqësia më e vogël – jo kënaqësia e luftës, sigurisht ! të gjitha kënaqësitë e tjera të vogla që lufta ende nuk ka mundur t’i vjedhë ! menunë e kënaqësive të të jetuarit fitimtar mbi dhe kundra luftës ! një rreze dielli… aromën e pishës së sapo prerë në një kazermë bosniake… pushimin pas një marshimi të gjatë… një gllënjkë ujë të vakët… një dush… çarçafë prej vërteti në një shtrat të vërtetë kur më bie rruga sërish nga Luanda… një telefon që funksionon dhe që lejon të dëgjosh zërin e njerëzve të tu… – kënaqësinë më të pakët, them, që merr përmasa mrekullie. Të qeshura. Frikëra. Psherëtima të trishtuara. Të papriturën e tejskajshme, kur predhat bien shumë afër edhe kur frika dhe streha e saj, nuk dëgjon më veç zhurmën e gjakut që troket kundruall ballit. Qetësia, në kundërpërgjigje, një qetësi gati hyjnore, heritazhi i shenjtorëve, kur bombardimi ndalon – «paqe magjike dhe e tmerrshme, shija e vërtetë e kalimit të kohës» (Guy Debord). Koka që shpërthen sërish, mushkritë që djegin, pikat e ngrira të djersës që, mu në pikun e diellit të përcëllojnë sytë, kur goditjet e artilerisë rifillojnë, duhet, në Grondj, t’ja mbathësh transheve duke zbritur si rrufe përgjatë linjës së kodrës me bombat serbe që të ndjekin këmba këmbës. A bënë shumë ftohtë apo nxehtë në Ferr? Evangjelistët thonë : shumë nxehtë. Isaїa thotë : xhehneja, vendi i torturave të zjarrit. Milton, Blake, Udhëtimi i Telemakut i Féneloit, flasin për lumenj flakësh, liqenë vullkanikë, llumra gropash që zjejnë, tenxhere ku engjëjt hapin kapakët për të vëzhguar deformimin e mishit të të mallkuarve. Por Pitagora, pas Ovidit, pretendon që Styxi është i ngrirë. Ka pirgje teologësh të Mesjetës që, të turbulluar nga ky zjarr që djeg pa e shkatërruar dhe ruajtur trupin e viktimave sikur kripa e shëllirës, popullon mbretërinë e të vdekurve në burimin e lotëve të ngrira, turbina bore, shkretëtira akulli, liqene të ngrirë. Dante thotë është i ftohtë, shumë ftohtë – fundi i ajrit në Ferr. Edhe Baudelaire… Në transhetë bosniake më ka rënë ndër mend dhe kuptova për të parën herë që i dija për mendësh poezitë e Baudelaire. Dhe këtu në Angola, dymbëdhjetë vjetë pasi shkrova Ditët e fundit të Charles Baudelaire, më janë rishfaqur vargjet e tij «diabolike». Një tjetër funksionim i kujtesës. Kujtime të zhytura që ringrihen në sipërfaqe. Kujtime të aty për atyshme që emocioni i nxjerr jashtë shtratit të kujtesës dhe i kref po ashtu. Një tingull i padëgjuar më parë, një zhurmë tamburi në jug të Bujumbura, kërcitja e krisur e një bidoni të ndryshkur mbi të cilin po shkelja pa e pasur mendjen në një transhe në Bubanza, e gjitha një kazan kujtimesh të hedhura atje tej dhe që fillojnë të lëkunden. Frika, sigurisht. Efekti i frikës mbi kujtesën. Kam frikë, po, kam pasur dendësisht frikë, në Tenga, Burundi, në çastin e shkëmbimit të zjarreve me armë, edhe përgjatë udhës së kthimit, me ushtarët e plagosur që jepnin shpirt brinjë meje, që, nën efektin e kësaj frike, nën tryezën e kësaj jete të keqe që më mbyt, ndodhen të tjera copëza kujtese, pa asnjë lidhje me situatën në fjalë, të dhjamura, parazite, që depërtojnë në shpirtin tim ; një ledhatim, një psherëtimë, një perëndim dielli meksikan, floku i A. në dritën e një pejsazhi mesdhetar, një fjalë e saj, një gjest i njohur i saj që nuk ka nevoj për fjalë, për të parën herë, i përket pastërtisht, një pejsazhi dëbore, një filxhani me çaj, një perëndim dielli në gjirin Positano, një lojë kukamçefti e fëmijërisë, një sekuencë filmi që më ka lënë mbresa të forta dhe e cila nuk më kujtohet më. Çmenduria e kohës. Vënia në ujë të nxehtë e shejzave të saj. Shpesh ato janë ditë të shfaqura qartë, plumb, ku nuk ndodh asgjë dhe minutat janë të dyfishuara – «univers i ndyrë dhe çaste të tij tepër të rënduara». Disa herë është e kundërta : një kohë që ikën shumë shpejt; çaste të pjestuara në dy; ide pa lidhje logjike, të pakontrollueshme, që sillen si insekte të çakërdisura. Libra, sigurisht. Vazhdoj të lexoj, por ndryshe. Këto kujtime kurrë nuk e kanë kapërcyer Vdekja e Virgjilit që isha duke lexuar, natën e parë si bujtës gjer në shuarjen e zjarrit në vatër, në shtëpinë mikpritëse të komandantit afganas Massoud në Panshir. Të njohësh aty për aty – një njohje e çuditshme, pak magjike, por e sigurt – që është duke gdhendur, me një bojë të pashlyeshme, detajet e pakta të këtij botimi të Kaputt (Curzio Malaparte) rilexuar për të disatën herë, në Huambo, në bujtinën e vogël të ish sheshit qendror Norton-de-Matos, përballë pallatit qeveritar, ku edhe gjeta një dhomë : kuptimet, sigurisht, fjalët; sulmi i kapitullit të tretë («atë mëngjes, kisha shkuar me Svartsröm për të liruar kuajt nga burgu i akullt; një diell jeshil, mu në qiellin e hapur ngjyrë blu, ndriçonte, …») ; tipografia e vet librit ; përmbajtja e këtyre kapitujve ; një numër telefoni zhgaravitur sipër një faqe e cila më rivjen gjithherë në kujtesë ; një njollë e kuqe, sipër një tjetër faqeje, e cila kishte kulluar sipër fjalisë «banda e madhe e çifutërve po ja mbathte rrugëve». Të rimëson se si të mbulosh kokën. Me të qeshura nën dhëmbë, nga këto budallalliqe diskrete. Të presësh. Të vraposh. Të mbushesh me frymë. Të vraposh sërish. Trupat, të ngulura në tokë, të cilat, në situata rreziku, pretendojnë se e komandojnë shpirtin. Trupat kërkojnë veç t’i japin reston shpirtit. Shpirtërat kërkojnë veç të përballen. Por është trupi që i reziston tundimit. Është ai që vidhoset pas të vetmes dëshirë se si të mbijetojë dhe që, ndonjëherë, në kalkulim e sipër, i bënë dëm lidhjes me shpirtin. Kështu pra, në Maglaj, ku duhej të bridhje, i zbuluar, duke kapërcyer një vreshtë, për të mbërritur nga një transhe në tjetrën : shpirti është i bindur të lëshohet përpara : shpirti e di që duhet të vrapojë si era për të kapur pa u vonuar transhenë tjetër ; shpirti nuk ka se si ta dijë që në të gjithë këtë lojë në pak çaste dhe të cilat janë të vetmet që i kanë ngelur ndoshta, përballë ka, një artilier që e ka vënë në shënjestër ; por janë gjunjët që nuk e ndjekin, që jetojnë jetën e tyre të pavarur dhe që, duke besuar se po bëjnë më të mirën e mundëshme, më bllokojnë mu në mesin e trajektores, mes vreshtës, mu si një kafshë me katër këmbë. Një krejt tjetër ndjesi për të mbijetuar. Tjetër përvojë në vetevete. Me thënë të vërtetën nuk ka të bëjë me shpirtin. As trupin. Por me kafshën. Gjendja ime kafshërore krejt intime. Kjo bishë që shtrihet tek unë, akoma edhe më e pandashme se sa vet hija ime dhe që, atë mëngjes, kishte marrë gjithçka në dorë. Një tjetër lojë e jetës dhe vdekjen. Një jetë që, papritur, sikur nuk më është dhuruar. Një pjesë e imja që sapo e zbuloj dhe për të cilën them se mundet, pa asnjë dhimbje, ta shbëjë. Për këtë lloj përvoje vetëm të vdekurit mundet të dëshmojnë. Por e kam përjetuar edhe unë në dy raste të ndryshme. Një herë në Jessore, në Bangla-Desh, në ditën e pushtimit të qytetit, kur një ushtar pakistanez, i armatosur gjer në dhëmbë, më vendosi pas murit. Një tjetër herë, njëzet vjet më pas, në lartësitë e Sarajevos, natën e parë, në atë kazermën e njohur serbe në Lukavica, bombarduar nga bosniakët kësaj here, ku besoja se ora ime e fundit kishte mbërritur. Kjo përvojë, pra, të shohësh një përshpejtim, apo të përqafosh në një drejtim të vetëm vështrimin, është një film i ekzistencës së vet jetës. Një ndjesi revolte, çdo herë. Një tmerr, edhe revoltë, ndaj idesë së hiçit. Tjetërkund jo. Nuk është e mjaftueshme asgjëja. Nuk do të kisha ndjerë, po qe se kjo nuk do ishte veç kthimi në zero, as këtë tmerr, as këtë revoltë. Sekretet e vërteta të cilat fillojnë e ç’mbështillen. Të vërteta që fshihen nga vet vetja e tyre dhe që shpesh, shpërthejnë si gonxhe. Vdekja si gjithmonë. Vdekja në zemër të jetës. Vdekja, jo si një e vërtetë, apo kufi i jetës, por si një bërthamë e fortë e saj. Shija për të luajtur me këtë vdekje. Shija për ta shbërë lojën. Shija, thoshte Perken, heroi i Rruga e kurorës, për të luajtur jo vetëm me të, por kundra saj, vdekja e vdekjes, e ndoshta kështu për ta shmangur. Portreti i një aventurieri si lojtar. Të luash kukamçefti me vdekjen. Arti si t’ja dredhësh vdekjes, të hysh në lojën e saj, të dalësh fitimtar. Më duket vetja njëçikë si ata aeroplanët me ndihma që përshkonin qiellin e Sarajevos dhe të cilët qysh nga çasti kur radarët e tyre detektonin faktin se ishin nën shënjestrën e artilerisë serbe, prodhonin një imazh sonor të gënjeshtërt dhe e lëshonin diku nëpër re larg vetes për ta çoroditur dhe mashtruar kundërshtarin. Sindroma e zhytësit. Temat e njohura sartriene të thembrave prej plumbi të cilat ju bëjnë të zbrisni nga perandoria juaj filozofike për t’ju shpënë në lakuriqësinë e kushteve njerëzore dhe të jetës. E kam vënë re mjaftueshëm te shumë të tjerë këtë tërheqje pas rëndesës, si të thuash në anën e dobët të ndërgjegjes, e kam thënë madje mjaftueshëm se përmasa e shlyerjes dhe e pendimit të cilat janë pjesë përbërëse të angazhimit të intelektualëve, më kanë bërë për të qeshur me mënyrën se si kënvështrohet angazhimi si një «goditje» e relitetit në një shpirt i cili me ose pa të drejtë, beson se është duke u shkëputur nga thithka e gjirit (Nizani dhe tundimi i Adenit, modeli real i Aragonit, të gjithë këta murgjë me duart tepër të bardha të ardhur, në fillin e viteve ‘30, më pas ‘50, sërish në shkollën e jetës vetëm e vetëm për të shlyer mëkatin e tyre fillestar…) shumë kam thënë për këtë nostalgji të konkretes tek të tjerët, në epokat antike, për të mos e përmendur në raport me veten time, sot, në epokën (internet, klonazh, virtualitet i shkëputur) ku realja, nuk përpiqet të të gllabërojë, është duke shpërthyer, është duke u eklipsuar. Shija e kaosit. Kurioziteti ekstrem i Perëndimit përparon ball këtyre imazheve të rrëmujës dhe shkatërrimit. Shkatërrimi ishte Beatriçja ime. Jo si kampist, por të shkruash, mbi rrënoja. Duke shpëtuar trupin sigurisht. Por gjithashtu, si ta mohosh?, duke vëzhguar se si funksionon një trup i vuajtur, i vdekur, në kufijtë më ekstreme të jetës – poshtërim i madh i reportazhit, fëlliqësi e madhe e udhëtimit, entomologji e egër, eksperiment i apasionuar me kafshë të gjalla. Nostalgji e asketizmit. Kam miq që shkojnë nëpër luftëra, të ushqejnë shijen e tyre të epikes, lirizmit. Unë jo. Jo epikën. As lirizmin. Sepse gjithmonë kam menduar, e mendoj, se e kam pasur pa reportazhet, dozën time të lirizmit (jetë e brendëshme). E në vazhdim, nuk mendoj se lufta është vendi i duhur për lirikët dhe epikët. Asketizmi në të kundërt, po. Shija e një jete të zhveshur në të cilën mobilimi është ndoshta teje i ngarkuar : zakone, konventa, urbanizëm, para, e gjithë kjo pjesë e jetës që përbënë pasurinë e saj – dhe e cila, shpesh, fluturon në shpërthime – duke lënë veç një trup të brishtë, tre këmisha, botimin e vjetër të Kaput, disa ëndrra. Nga të gjitha këto, edhe ato kupat e tjera me sekrete madje, nga kjo kënaqësi e huaj që provoj kur jam duke bërë asketikun, këtë çast më ndjekin këmba-këmbës hije që, me doemos më shtyjnë të bëhem i denjë, nuk dua të flas pra për përparësi – ndoshta ngaqë nuk shoh, këtë çast, shumë qartë. Ja, kjo është.
