Bisedoi Ardit Mehmetaj
A.M.: Mario Vargas Llosa kur e interviston Gabriel García Márquez-in, pyetjen e parë që ia bën është “Për çfarë, sipas teje, duhesh ti, si shkrimtar?”, sikur Llosa këtë pyetje t’ua bënte juve, cila do të ishte përgjigjja?
B.Sh.: Përgjigjja më e mirë, për mendimin tim, është ajo që ka dhënë para njëzet e tre shekujsh Aristoteli, se arti nuk i shërben asgjëje dhe se, njëkohësisht, është gjëja më e vyer. Do të shtoja, nga vetja, diçka edhe më arrogante: çështja nuk është se për çfarë duhem, po është se kështu dua, apo më saktë nuk mund të mos dua.
A.M.: Kishim dy vite të pandemisë Covid-19, ku thuajse në të gjithë botën karantinimi u bë i obligueshëm. Si e kaluat atë kohë karantinimi? Çfarë bënit?
B.Sh.: Këtu në Spanjë patëm 48 ditë karantinë, gati-gati arrest shtëpie. Gjatë asaj periudhe kam përkthyer, jam marrë me përgatitjen e një numri të një reviste kulturore online dhe gjithashtu konceptova romanin që jam duke shkruar tani.
A.M.: Cila është sfida e të qenit shkrimtar në ditët e sotme?
B.Sh.: Mendoj se njëra nga sfidat për shkrimtarin, dhe kryesorja, është ajo që ka qenë gjithmonë: të shkruajë mirë. Ndërkaq, ekzistojnë edhe sfida të tjera, më specifike, që ndryshojnë jo vetëm nga një kohë në tjetrën, po edhe nga një vend në tjetrin. Për vende si Shqipëria, apo si Spanja, si dhe për vende të ngjashme, është ajo e përballjes me komercializimin e theksuar të kulturës. Gjë që, në fund të fundit, lidhet me sfidën e përhershme, pra me cilësinë e të shkruarit.
A.M.: Shkrimtari katalunas Javier Cercas e ka një prirje të shkruajë romane pa fiksion, tipar ky pak a shumë i njëjtë me mënyren tuaj të shkrimit. Nga buron dëshira për të shkruar romane pa fiksion?
B.Sh.: Ato lloj tekstesh përbëjnë një pjesë të vogël në krijimtarinë time dhe kam njëzet vjet që nuk shkruaj të tilla. Në ato raste, ndodhitë reale i ngjajnë fiksionit: pikërisht kjo më shtyu që t’i shkruaja. Por kjo ngjashmëri shfaqet rrallë, ose shquhet rrallë, prandaj dhe u bë kohë që nuk shkruaj më të tilla. Ndërkohë, kam ndjekur një rrugë tjetër, paraqitjen e fiksionit si ndodhi reale, po gjithsesi duke vënë poshtë titullit fjalëzën “roman”, çka përbën licencën për të trilluar.
A.M.: Shumë nga veprat e juaja qëndrojnë mes të vërtetës dhe trillit. Të tilla janë “Vjeshta e ankthit”, “Loja, shembja e qiellit”, “Liri Belishova dhe koha e saj” e të tjera, ku ju bëni gërshetim mjaft të arrirë mes fact & fiction. Sa i ka shërbyer dhe sa i ka ndihmuar krijimtarisë suaj letrare dokumentariteti?
B.Sh.: Do të thosha se, në këtë prizëm, këta tre libra janë të ndryshëm nga njëri-tjetri. “Vjeshta e ankthit” nuk është fiksion, ose përmban disa fragmente fiksioni që janë qartazi dhe qëllimshëm të dallueshme si të tilla, kështu që, në tërësi, nuk është fiksion. Po as është e bazuar në dokumente, bazohet vetëm në kujtesën time. Ndërsa “Loja, shembja e qiellit” është fiksion. Vërtet, në dy kapituj, i referohet një ngjarjeje historike, siç është futja e armëve nga Sigurimi në kuvendin françeskan të Shkodrës, për çka jam bazuar në kujtimet e pater Zef Pllumit. Por kjo ngjarje historike, ndonëse e ruajtur në thelbin e saj, është plotësuar me detaje të trilluara dhe është e përfshirë në një kontekst ndodhish të trilluara, nëpërmjet një bashkëpajtimi të ndërsjelltë midis përmasës historike dhe fiksionit. Së fundi, “Liri Belishova dhe koha e saj”, përveçse në disa kujtime, është bazuar gjerësisht në dokumente arkivore, por nuk është vepër letrare, është një refleksion mbi politikën, mbi totalitarizmin, me një përpjekje argumentuese të konkluzioneve analitike.
A.M.: Tek vepra “Loja, shembja e qiellit”, koncepti i Zotit jashtë burgut është i ndaluar, kurse përbrenda burgut është kushtimisht i lejuar pasi aty të pranishëm janë shumë nga klerikët religjioz. A i bie kjo se liria brenda burgut ishte më e madhe se jashtë tij në atë kohë?
B.Sh.: Edhe jashtë burgut kishte klerikë, ose më mirë ish-klerikë, e jo vetëm në burg. Ndërkaq, në disa aspekte, kryesisht për sa u takon bisedave midis të burgosurve, kishte më shumë liri shprehjeje në burgun politik sesa jashtë burgut. Me sa duket ngaqë, në njëfarë kuptimi, konsideroheshim të vdekur.
A.M.: Tek libri juaj “Vjeshta e ankthit” e shprehni admirimin e madh që e keni për Ismail Kadarenë. A keni kontakte sot me të dhe a kishte hatërmbetje nga ana e tij për shkak të akuzave që ia bënte babai juaj dhe akterët e tjerë të sistemit?
B.Sh.: Po, vazhdoj të kem kontakte me Kadarenë. Dhe Kadareja, natyrisht, nuk më mbajti mëri aspak për gjëra që thoshin dhe bënin të tjerë njerëz kundër tij, qoftë dhe kur njëri prej këtyre të tjerëve ishte im atë. Fajësimi i bijve për shkak të prindërve ka qenë kriter i atij sistemi, po Kadareja, në shpirt dhe në krijimtari, ka qenë kundër atij sistemi.
A.M.: Në veprën “Loja, shembja e qiellit”, një pjesë të rrëfimit e mbështesni tek historia e at Zef Pllumit. E njihnit Pllumin edhe para rënies së sistemit dhe a u takuat ndonjëherë pas rënies së sistemit?
B.Sh.: Jo, nuk e kam njohur. Mbas rënies së diktaturës, jo shumë kohë pasi dola nga burgu, jam përpjekur ta takoj. Kishim një mik të përbashkët, një bashkëvuajtës, dhe unë shkova një pasdite me mikun në kishën ku shërbente pater Zefi, që ishte në Tiranë. Po nuk e gjetëm aty, ishte në një udhëtim. Asokohe s’kisha dijeni për ato që ka shkruar pater Zefi për jetën e tij, por kisha një kureshtje intelektuale, ose ndoshta më të thellë, që të njihesha me një prift katolik.
A.M.: Petro Marko në librin e tij autobiografik “Intervistë me vetveten”, ndër shumë personazhet që trajton, e pranishme është edhe figura e Mehmet Shehut. Jeni takuar ndonjëherë me Petron? Nëse po, si ishte si person?
B.Sh.: Librin s’e kam lexuar, po me Petro Markon jam njohur. Më ka lënë përshtypjen se ishte njeri i mirë, njeri me dramë dhe njeri stoik.
A.M.: Kishte disidencë letrare në Shqipëri gjatë komunizmit?
B.Sh.: Po. As që mund të vihet në dyshim. Një diktaturë mund ta zhdukë disidencën letrare vetëm duke ndaluar çdo lloj letërsie, sikurse në Kamboxhën e Pol Potit apo në Afganistanin e talibanëve.
A.M.: Krijimtaria e juaj letrare direkt e indirekt lidhet me sistemin autoritar që ishte i pranishëm në Shqipëri. Sikur të ekzistoje në një vend e në një kohë tjetër, si mendoni që do të dukej vepra juaj?
B.Sh.: Nuk e di, sepse do të isha njeri tjetër, nuk do isha ky që jam.
A.M.: Përveç intervistave jo të pakta, keni shkruar edhe dy libra autobiografik për babain tuaj. Pra, e keni shkruar librin “Vjeshta e ankthit” dhe “Rrëfim nga një varr i zbrazët”. Nëse babai i juaj do t’i lexonte këto libra, cili mendoni se do të ishte gjykimi i tij për to e për ju në veçanti?
B.Sh.: Atë do dëshiroja të dija edhe unë.
A.M.: Cila ishte Kosova në kujtimet e babait tuaj? Ishte temë ndonjëherë?
B.Sh.: Aty nga vitit 1980, shikuam së bashku filmin “Kur pranvera vonohet”, të regjisorit Ekrem Kryeziu, bazuar në kujtimet e Fadil Hoxhës. Tim eti i pëlqeu filmi. E pyeta nëse fakti që bazohej në kutimet e Fadil Hoxhës mund ta pengonte shfaqjen e filmit në kinematë e Shqipërisë dhe më tha se nuk përbënte kurrfarë problemi, duke shtuar se Fadil Hoxha gjithmonë ka punuar për shqiptarët. Dhe, nuk më kujtohet, a në këtë rast apo më vonë, më tha se Kosova herët a vonë do bashkohet me Shqipërinë dhe s’ka rrugë tjetër. Ndërsa në vitin ’81 i ka pasur në qendër të vëmendjes protestat e Kosovës dhe i konsideronte të drejta në mënyrë absolute.
A.M.: Po kontaktet e juaja me Kosovën cilat ishin dhe janë? Sa e njihni produksionin letrar të Kosovës?
B.Sh.: Në kohën e autoizolimit të Shqipërisë, këto kontakte kanë qenë shumë të kufizuara: kam takuar disa nga figurat e fushës së letrave, Ali Aliun, Rexhep Ismailin, Ekrem Kryeziun, dhe herë pas here lexoja libra të botuar në Kosovë, kur më binin në dorë, gjë që nuk ndodhte shpesh. Nga botimet e atëhershme kosovare, konstatoja se te ju kishte më shumë liri krijimtarie dhe botimesh letrare sesa te ne. Me hapjen e Shqipërisë, kuptohet, dhe aq më tepër mbas çlirimit të Kosovës, kontaktet i kam pasur ku e ku më të dendura. Me botën letrare të Kosovës kam pasur lidhje të vazhdueshme bashkëpunimi, madje gjatë njëfarë kohe e kam pasur në Prishtinë botuesin e librave të mi. Dhe për krijimtarinë letrare të Kosovës mund të them se e njoh pak a shumë po aq sa atë të Shqipërisë.
A.M.: Po zhvillimin e letërsisë në Shqipëri që nga rënia e sistemit komunist e tutje si e shihni?
B.Sh.: Dy gjëra do të përmendja në veçanti: larminë, si dhe konvergimin përherë e më të spikatur me zhvillimet letrare të botë së madhe. Për këtë të dytën, do të thosha se, në fillimet e hapjes, kishte një prirje të theksuar eksperimentalizmi letrar që në botën madhe është lënë pas prej dekadash. Por tashmë letërsia në Shqipëri po e kapërcen këtë gjendje, çka është një tregues pjekurie.
A.M.: Letërsisë shqipe i mungon Çmimi Nobel. A parashikoni që në një të ardhme të afërt ta gëzojë edhe letërsia jonë këtë çmim dhe cili mendon se është problemi që nuk e fituam deri sot?
B.Sh.: Do të thosha se Çmimit Nobel i mungon letërsia shqipe. Ndërkohë, letërsia shqipe, me autorin e saj më të shquar, Ismail Kadarenë, ka marrë çmime letrare ndërkombëtare që më duken më të rëndësishme se Nobeli. Për shembull Man Booker Prize, qysh në edicionin e parë, ose Çmimi “Princi i Asturies”. Dhe mendoj se janë më të rëndësishme duke pasur parasysh kandidatët e tjerë dhe fituesit e edicioneve të tjera. Ndërkaq, nuk e di cili mund të jetë problemi që nuk ka një fitues shqiptar të Çmimit Nobel për letërsi, ngase, duke pasur parasysh fituesit e këtij çmimi së paku në njëzet vjetët e fundit, nuk e kuptoj çfarë kriteresh ndiqen.
A.M.: Në Shqipëri çdo fundvit ndahen çmime e thuajse asnjëherë ato nuk i fiton ndonjë autor nga Kosova. Për këtë, vitin e kaluar pati reaguar edhe studiuesi Rexhep Qosja duke thënë se “me emërtimin letërsi shqipe nuk mund të quhet vetëm letërsia e krijuar në Shqipëri por e gjithë letërsia shqipe e krijuar prej atyre që shkruajnë shqip, pavarësisht ku jetojnë”. Bazuar në këtë, a mendoni që po e distancon Shqipëria letërsinë shqipe që bëhet në Kosovë dhe a po kontribuon në qëllimin e disave për krijimin e letërsisë kosovare?
B.Sh.: Letërsia shqipe është një, pavarësisht se ku krijohet. Kjo ka qenë gjithmonë teza e Kosovës letrare, ndërsa në Shqipëri, në kohën e komunizmit, kundërshtohej, çka shpjegohet me faktin se këto dy treva të letërsisë shqipe i ndante muri i zhdanovizmit të Tiranës. Po sigurisht që teza “një gjuhë, një letërsi” është e drejtë, aq më tepër në rastin shqiptar, përderisa themeli i identitetit tonë kombëtar, ose më mirë baza objektive e tij, është pikërisht gjuha. Po kështu, identitetin e letërsisë shqipe e përcakton gjuha. Ndërsa çmimeve letrare që ndahen s’duhet t’u jepet kaq rëndësi në këtë mes.
A.M.: Keni punuar për një kohë të gjatë edhe si skenarist, si e shihni raportin e letërsisë me filmin, si dhe paraqitja e zhvillimi i filmit a e kanë zbehur leximin e librit?
B.Sh.: Rënia e interesit për leximin nuk vjen nga zhvillimi i kinematografisë, por nga komercializimi i kulturës, i shndërrimit të saj në spektakël zbavitjeje.
A.M.: Përveç shkrimtar, jeni edhe përkthyes. Sot në vendet tona shqiptare përkthehet më shumë se kurrë, si i vlerësoni për nga cilësia përkthimet e kohës sonë?
B.Sh.: Sigurisht, gjejmë përkthime shumë të mira edhe sot, por janë gjithsesi të rralla. Pjesa më e madhe janë shumë të dobta, edhe kjo për shkak të komercializimit të kulturës, konkretisht për shkak të përparësive të një pjese të madhe të botuesve, të atyre që rendin mbas fitimit dhe e harrojnë cilësinë.
A.M.: Ju ka rënë të lexoni shumë autorë të huaj, por edhe vendorë. Ku qëndron arti ynë shqiptar në relacion me atë ballkanik, evropian e botëror?
B.Sh.: Në një pozicion dinjitoz.
A.M.: Jetoni në Barcelonë prej kohësh dhe besoj ju ka rënë të shihni mjaftueshëm se sa e si lexohet atje. Cila është kultura e leximit tek ne nëse e krahasojmë me kulturën e leximit në Evropë?
B.Sh.: Kam përshtypjen se janë të ngjashme. Dhe, po të nisemi nga shifrat, nëse këtu shitja e një libri arrin në 3000 ekzemplarë, libri konsiderohet i përligjur nga pikëpamja e tregtimit. Përpjesëtimisht me popullsinë, i bie që kuota në Shqipëri të jetë rreth 200 ekzemplarë dhe në Kosovë 150. Kjo tregon se kemi një bërthamë solide lexuesish. E kam fjalën për letërsinë serioze. Ndërsa për ata libra synimi i të cilëve nuk është cilësia letrare, por shitja, nuk e kam të qartë.
A.M.: Jeni autor i shumë librave, por a mund ta veçoni njërën nga to me të cilën do të doje të mbaheshe në mend?
B.Sh.: Do të doja të ishte ndonjë nga librat që ende s’i kam shkruar.
A.M.: Secili autor ndikohet nga dikush. Kjo mund të ndodhë qëllimshëm, por edhe në mënyrë të tërthortë e të pavetëdijshme. Nga intervistat tuaja e vërejmë një pëlqim që keni për Kafkën, Danilo Kishin e autorë të tjerë. Mund të jeni ndikuar me ose pa qëllim nga ta?
B.Sh.: Siç thoni ju, çdo autor ndikohet nga dikush. Ose, më mirë të themi, nga disa “dikushër”. Kjo sigurisht ndodh në mënyrë të vetvetishme, të paqëllimshme. I qëllimshëm nuk është ndikimi, po imitimi.
A.M.: Nietzsche thotë se e kemi artin që të mos vdesim nga e vërteta. Ç’është arti në tërësi e letërsia në veçanti për ju? Ikje nga realiteti i mundimshëm?
B.Sh.: Më mirë të themi, është shprehje refuzimi i të qenit heteronom. Por ky refuzim nuk është një ikje nga bota reale në një botë imagjinare: tekefundit, jemi dhe kemi qenë gjithmonë të ikur nga bota reale, jemi të huaj në këtë botë. Pikërisht kjo tëhuajtje, që ka si bashkudhëtare ngulmimin që të jemi në botën ku jetojmë, ndoshta përbën arsyen pse ekziston diçka e tillë si letërsia, sikurse forma të tjera, jo vetëm artistike, të imagjinatës në veprim: për të gjetur një kuptim ose një ngushëllim të qenies sonë në këtë botë, e cila nuk është bërë për njeriun dhe njeriu nuk është bërë për t’u ndier si në shtëpinë e tij në këtë botë.
A.M.: Për dallim nga koha e Nietzches që s’është e largët, studimet sot vlerësojnë se më shumë lexohet proza dokumentare e biografitë e ndryshme, se sa veprat puro-fiksionale të mbushura me figura mitologjike e histori magjike. Si e shihni këtë fenomen?
B.Sh.: E shoh të lidhur me fenomenin e ndjekjes masive të programeve televizive me reality show. Mendoj se ky fenomen përbën formën vulgare të leximit të asaj lloj letërsie jofiksion për të cilën e keni fjalën, sikurse kjo e fundit përbën formën kulte të fenomenit që përmenda.
A.M.: Dhe për fund duam një këshillë nga ju për shkrimtarët e rinj, të cilët sot nuk janë pak…
B.Sh.: Të jepja këshilla në përgjithësi, më duket paternalizëm ndaj të rinjve. Do të parapëlqeja bisedën individuale, si koleg me kolegun, në të cilën mund të jepja ndonjë mendim duke u nisur nga ndonjë shkrim i tjetrit, në mënyrë të natyrshme dhe në përshtatje me rastin individual.
