Intervistoi: Violeta Murati
Z. Bashkim, profili juaj mban njëherësh disa ngarkesa apo misione si gazetar, shkrimtar e dramaturg. Ne tani po konsiderojmë shkrimtarin, pasi vini me një roman të ri, fiction historik, Kronikat e mjegullës – një atmosferë shqiptare, tipike e viteve ’30. Pse kjo histori “nëpër mjegull”, çfarë pati nxitje?
Është këndvështrimi monumental ai që na ka rrënjosur mbi historinë. Për fat të keq, një vështrim të tillë ka sjellë edhe letërsia në përgjithësi. Por, përveç këtij këndvështrimi, letërsia ofron edhe një mënyrë tjetër për ta kundruar historinë si një jetë njerëzore, madje edhe në mënyrë anekdotike. Pikërisht kjo mënyrë e të vështruarit ndryshe të historisë nga letërsia më ka ngacmuar prej kohësh për të shkruar këtë roman. Kam katër vjet që merrem me të.
A e konsideroni një risk të shkruarit e një romani historik, pasi ju keni shkruar e vënë në skenë mjaft tema bashkëkohore?
Unë do ta quaja këtë roman më shumë fiction sesa historik. Kostumet, ngjarjet e kohës janë vetëm veshja e jashtme për të thënë disa të vërteta të jetës njerëzore në përgjithësi dhe të identitetit shqiptar në veçanti.
Para se të rindërtojmë atmosferën e romanit të ri, a mund të na thoni si ka nisur te ju shkrimi?
Ka nisur që në moshë të re. Kur isha student, kam botuar vëllimin e parë dhe të fundit me poezi, më pas, në moshën 22-vjeçare, në Teatrin Kombëtar (Popullor) u vu në skenë drama ime Vërshime pranverore. Unë kam hyrë në letërsi përmes dramës.
Keni kaluar, besojmë, një moshë ideale para ’90-ës, si dhe pas, sa për të na treguar një histori jete, se si gazetaria, dramaturgjia, kanë ushqyer e informuar këto përvoja shkrimi? Çfarë kanë qenë këto “ndarje kohe” për ju?
Janë dy kohë krejtësisht të ndryshme. Para ’90-ës kam pasur vetëm pak botime, disa skenarë filmash, si Në çdo stinë, Një vonesë e vogël etj., disa drama, si Shokë lufte, Pranvera që s’vonoi, Ftesë për gjyq, madje edhe një dramë të ndaluar për tre vjet në skenën e Teatrit Kombëtar, Unë dhe Mefistofeli. Para nëntëdhjetës (vetë)kufizimet ishin të tilla, saqë ndikonin në krijimtari. Pas nëntëdhjetës është një klimë lirie, ku çdo njeri shkruan atë që do dhe atë që mund. Nuk ka alibi pas nëntëdhjetës për krijimtarinë.
Ndërsa vendi ishte përfshirë në trazira, në vitin ’97 krijuat të parin emision televiziv, nga një qytet lokal, të drejtpërdrejtë me publikun… Çfarë ka qenë kjo histori që ju i rezistoni ende?
Po. Emisioni Koha për t’u zgjuar lindi si një nevojë për të sjellë në mënyrë të drejtpërdrejtë zërin qytetar në media. Shpeshherë njerëzit e thjeshtë plotësojnë faqet e para të gazetave me probleme të harruara dhe jashtë vëmendjes së gazetarëve, probleme që kërkojnë sensibilizim dhe zgjidhje.
Bota e ekranit, televizioni, sot ka marrë një rëndësi të jashtëzakonshme, në këto marrëdhënie njerëzit “zgjohen” me ju, me problemet e tyre të thjeshta duke zbuluar Shqipërinë e vogël, në ironi nga shpërfillja e ekraneve, shkëlqimi i tyre, por sidomos nga vëmendja politike. Çfarë nuk është normale, e zakonshme për ju nga kjo gjendje?
Shqipëria e vërtetë është ajo që vjen me zërin qytetar, pavarësisht se ekranet i kanë pushtuar politikanët dhe “analistët” që bëjnë prokurorin ose avokatin e politikës. Unë mendoj se vështrimi mbi problemet dhe realitetin qytetar është një dimension i paplotësuar në ekranet tona.
Për këtë jeni shndërruar në një fenomen në median televizive shqiptare, qytetarët ankohen te ju çdo mëngjes. Janë telefonata direkte që besojmë shpesh ju kanë vënë në vështirësi. Si ua del “incidenteve” të drejtpërdrejta në emision?
Sigurisht, një emision i drejtpërdrejtë ka edhe riskun e vet. Por në përgjithësi në ekran dalin njerëz që më besojnë hallin. Kjo më bën të ndihem i përgjegjshëm.
Si gazetar, çfarë ju shqetëson sot, çfarë ju mundon më shumë?
Më mundon fakti i shurdhërisë së shtetit në zgjidhjen e problemeve të njeriut të thjeshtë. Ky emision nuk do të ishte kaq afatgjatë, për fat të keq, nëse do të ishin të hapura sportelet e shtetit dhe ata që kanë përgjegjësinë për t’i zgjidhur problemet do të dëgjonin dhe do jetonin me hallet e njerëzve.
Jeni drejtor i teatrit Aleksandër Moisiu në Durrës, edhe me një aktivitet intensiv në skenë, ku kryesisht janë vënë dramat tuaja, kur jo vetëm jehona, por tekstet e tua tashmë kanë mbërritur edhe në Tiranë. Çfarë besoni tek Teatri?
Teatri të sjell kënaqësinë e komunikimit të gjallë me spektatorin dhe kjo është e mahnitshme. Nuk ka emocion më të madh sesa kur ndien që një sallë e tërë, katërqind-pesëqind veta njëherësh, ndjekin me një frymëmarrje të përbashkët atë që ti ke shkruar.
Rikthemi te romani. Përveç faktit që historia është kaq interesante dhe shpesh një rast i së vërtetës është shumë më i huaj sesa fiction, sa u jeni referuar (të vërtetave) në stuhitë e çuditshme të tregimeve?
Romani zhvillohet në disa epoka të historisë sonë, por për mua nuk ka qenë kjo e rëndësishme. Më e rëndësishme për mua ka qenë të depërtoj në brendësi të botës së personazheve, të historive të tyre me “h” të vogël, të ndikuara e të ndërthurura në Historinë e madhe, me “H” të madhe.
E nisni brutalisht romanin, e “frikshme” nga gjendje perverse dhe banale që gati mund të penalizojë romanin për ta “flakur” – dhe fill vijnë profilet e burrave shqiptarë, të zakonshëm, atipikë, heronj, amoralë, të pagdhendur… Pse “ridimensiononi” të njëjtën histori?
Edhe ky fillim është i lidhur me atë shqetësimin tim krijues për një kundërvënie të jetës njerëzore, banale, brutale ndaj historisë së trukuar e monumentale. Ju me të drejtë keni vënë re se baza e romanit është ridimensionimi i së njëjtës histori. Në vite të ndryshme, e njëjta histori rrëfehet ndryshe, aq sa në fund fare nuk merr vesh asgjë se çfarë ka ngjarë në atë fillim. Kjo ndodh sepse historitë te ne shkruhen gjithmonë në interes të njërit apo tjetrit, duke ia përshtatur ditëve që vijnë.
Nga ana tjetër, për mijëra vjet rrethanat dhe presioni shoqëror dhe ekonomik ka ndryshuar, por përvoja njerëzore, shpresat dhe frika, kërkimi për dashuri, seksi, joshja e pasurisë dhe e pushtetit, uria për një dimension shpirtëror, mbeten shumë të njëjta. Si autor i këtij fiction-i historik a keni menduar mbi këtë raport të së vërtetës historike edhe si nekro-romancier?
Të vërtetat historike, siç e nënvizova pak më parë, shpeshherë na janë ngulitur me këndvështrime të trukuara. Po t’i heqësh trukun, zbulon realitetet e jetës njerëzore, ku siç nënvizoni ju, mjaft gjëra kanë mbetur pa ndryshuar. Shkrimtari Ermir Nika që e lexoi romanin në dorëshkrim, më shkroi: ”Duket sikur herë pas here shoqëria shqiptare klonon vetveten.”
Paraja, politika e ca më shumë seksi, janë temat tuaja të “preferuara”, qoftë dhe në dramaturgji. Pse bëhen aq të zakonshme në rutinën tuaj letrare?
Sepse janë pjesë integrale e jetës njerëzore dhe të personazheve të mi, janë motivet që i bëjnë ata të veprojnë në rrethana të ndryshme, në kohë të ndryshme, janë interesat e tyre që i pozicionojnë në jetë dhe histori.
Romani mban “kapituj” me emërtesa burrash e profile të tilla. Janë mbi dhjetë portrete meshkuj, për secilin një karakter, një qëllim. Pse e ndani kaq shumë këtë histori me shqiptarët burra, ç’është ky moral pas tyre?
Nuk e kam bërë qëllimisht këtë gjë, por ka ardhur ndoshta si pjesë e natyrshme e historisë sonë. Në rreshtin e parë kanë qenë gjithmonë burrat, vendimet merreshin në logun e burrave, vendimet e tyre i kanë dhënë tonin jetës njerëzore në përgjithësi. Me sa duket, në këtë aspekt kam respektuar një realitet historik.
Azis beu na vjen si protagonist, duke ndjekur sagën e transformimit të tij – pothuaj e një politikani sot, që nuk shfaq kurrë pendim, ndërgjegje, duke ndërtuar një botë njerëzore me të cilët nuk duhet të merremi seriozisht. A është alibi e shkrimtarit, e juaja, kjo për të justifikuar romanin apo moralin personal?
Azis beu dhe Hëna janë dy personazhet kryesorë rreth të cilëve vërtitet historia e mbushur me dashuri dhe armiqësi. Janë personazhe që unë i dua, për faktin se nuk mund të thuash se cili është i mirë apo cili është i keq. Janë rrethanat që i bëjnë ata të duken të këqij apo të mirë.
Romani ndërton Dekalogun e shqiptarëve, kush janë…
Dekalogu i shqiptarëve është një nënshtresë e romanit që asnjëherë nuk vjen në formë postulatesh, por lexuesi besoj se do ta gjejë këtë dekalog në meditimet e tij dhe brenda historisë së personazheve të librit. Një miku im financier dhe shkrimtar Doranin Agalliu, pasi lexoi dorëshkrimin në fillim bëri llogaritë: “Një sagë njëqindvjeçare në rreth dyqind faqe roman.” Dhe shtoi: “Për të njohur më mirë shqiptarët.” Më vjen mirë që te shumë prej atyre që kanë lexuar dorëshkrimin, diskutimi për librin vazhdon me debate që kanë të bëjnë me identitetin e shqiptarit, me dekalogun e tij.
Atmosfera e romanit na çon në vitet ’30. Personazhet realë, Konica… Ne e ndiejmë atmosferën ironike si te Doktor Gjilpëra, tani jo murtaja fizike, por ajo mentale e drejtpërdrejtë ku, për të kërkuar se kush janë shqiptarët ju bëni një “bisedë” me Konicën dhe Fishtën, Krist Malokin e Mbretin Zog?
Konica ka qenë frymëzimi im. Vështrimet e tij kontroverse dhe realiste gjithmonë më kanë ngacmuar, por në këtë roman më ka pëlqyer edhe fakti se ai dhe personazhe të tjerë historikë janë vetëm figurantë të historisë që përjetojnë personazhet e tjerë letrarë dhe jo historikë. Unë e besoj se “çdo njeri është i rëndësishëm në jetën e tij”.
Romani ndjek një linjë sa vjen dhe prezanton një “shqiptar”, profil si e “kërkon” dashurinë burri. Ca detyra patriote që injorohen rrugës e të tjera që krijojnë realitete false. Çfarë kuptimi kanë sot për ju tema të tilla, si atdheu, dashuria, patriotizmi apo qoftë dhe politika?
Janë disa raporte të përjetshme të njeriut, raporte që nuk mund t’u shmanget askush në jetën e tij, në çdo kohë, pa dallim.
Personazhe pothuaj të rëndomtë, jeta e të cilëve dëshmon historinë. Sa mund të “besohet” kur shqiptarëve u është servirur historia, tregimi i saj nga piedestale, heronj?
Pikërisht kjo është sfida ime me këtë roman. Sa do të besohet një këndvështrim i tillë i historisë? Pres nga lexuesit të më përgjigjen.
Ç’është ndërgjegjja e një vendi sipas jush? A e mban një shkrimtar këtë?
Në rrethana të caktuara, shkrimtarët kanë qenë ndërgjegjja e një kombi. Në rrethana normale, unë mendoj se shkrimtari nuk e mban këtë detyrë madhore dhe misioni i tij është më i thjeshtë dhe jo domosdo historik.
Protagonisti, Azis beu, nga indiferent, në jetën e qejfeve, shthurjes, në njeriun flamurngritës, politik, që na ndërmend fenomenin shqiptar se si fati shënjon rrugëtimin e njeriut, katapultimin e tij në politikë e kudo. A e besoni këtë?
Po. Unë e besoj se shpeshherë është fati dhe momenti që shënjon rrugëtimin e njeriut. Dua të perifrazoj Shekspirin kur thotë: “Ka disa që e kërkojnë madhështinë, por ka tjerë që u zë derën madhështia!”
A na lejohet të hamendësojmë dhe t’ju pyesim a ka një realitet, pas emrit të Azis Beut?
Nuk është një person real pas emrit të Azis beut, por janë shumë persona të ngjashëm, shumë histori që kanë krijuar këtë personazh. Do doja që lexuesit ta shihnin atë te njerëzit që njohin më mirë.
Ironi me shkrimin e historisë së Shqipërisë që e ju e quani “një histori në mjegull”?
Jo vetëm ironi. Ka mjaft mjegull në shkrimin e historisë sonë, ka mjaft trukime. Në shumicën e rasteve historia e shkuar është shkruar për t’u shërbyer interesave të ditës dhe kjo ka sjellë mjaft gjëra të paqarta, mjaft mjegull në këto kronika.
Rishikimi nuk është nevojë e historianëve, por e atyre që vijnë pas saj, që përpiqen për pozicion në histori… Ka një arsye të tillë shkrimi i romanit tuaj?
Po. Romani, duke propozuar një këndvështrim letrar në kundërshti me këtë këndvështrim që sugjeron trukimin, kërkon rishkrim të historisë sonë mbushur me ideologji, gjëra të paqena dhe sajesa në vartësi të profilit të politikanit të ditës.
Cilat sfida dhe probleme të mëdha keni hasur në shkrimin e këtij romani?
Sfida më e rëndësishme ka qenë pikërisht përplasja me këndvështrimin e historisë me të cilën na kanë indoktrinuar deri tani. Sfida e dytë ka qenë krijimi i raportit të Historisë me jetën e thjeshtë dhe banale njerëzore. Sfida e tretë ka qenë që e gjithë kjo të vijë përmes letërsisë dhe këtu më ka ndihmuar shumë “Dekameroni” dhe Konica.
Çfarë ka mbetur nga Shqipëria?
Trazimi. Shqipëria ka sjellë gjithmonë një jetë të trazuar për individin.
Çfarë dini për lexuesit tuaj?
Deri tani librin e kanë lexuar vetëm miqtë e mi. Sfida me lexuesin fillon sot. Sot fillon edhe emocioni i të papriturave.
