Azem Deliu: Letërsia ka dënimin fatlum që të jetë produkt i një përpjekjeje që nuk kryhet, nuk mbaron

Intervistoi: Violeta Murati

Nga një kërkim informacioni mbi ju: në moshën 16-vjeçare s’keni botuar asgjë, por ju quajnë “poet” në qytetin tuaj. Fillimisht shkruani poezi, me shumë pretendime letrare, madje në perspektivë të artikuluar qartë. Prezantoni në Kosovë, më 2012-ën, në një sallë leximi një punim letraro- shkencor, “Brilanca Kadare, stili, sukseset dhe zënkat”. Punimi ishte befasi dhe më pas ju bëni “lëvizjen” tjetër duke i dërguar po në këtë vit një letër Komitetit të Nobelit për të nderuar shkrimtarin shqiptar, pra Kadarenë. Si e reflekton sot, ka një dritë që keni ndjekur në mënyrë intuitive, në ç’rrugë kalon, ndjek, një shkrimtar…?

Është një hyrje mjaft e çuditshme në letërsi, por, për të qenë i sinqertë, s’më duket se ka hyrje të paçuditshme në letërsi. Letërsia në sytë e mi ka pretendime mjaft të mëdha për veten, prandaj është krejt e natyrshme që shkrimtari t’i kërkojë këto pretendime. Kur e them këtë, kam parasysh se letërsia, ashtu si artet në përgjithësi, nuk pranon “ushqim” të dobët, apo edhe mesatar. Këto dy lloje ushqimesh mund të shërbejnë që të krijohet ushqimi i vërtetë, por sallonet e mëdha, gostitë e mëdha të letërsisë, zhvillohen vetëm nga majat e saj. Ajo i kërkon vetvetiu majat, prandaj shkrimtarit të ri, që të jetë shkrimtar i mirë i së ardhmes, i duhet t’i synojë ato maja. Lidhja ime e hershme me Kadarenë si shkrimtar, me thënë të vërtetën atëherë më shumë si imazh, ishte e tillë: e mendoja për majë të letërsisë dhe këtë majë që e synoja, nuk do ta lëshoja me asnjë kusht, sepse isha i bindur se vetëm në majë zhvillohet dialogu i vërtetë dhe i rëndësishëm letrar.

Ka qenë një këmbëngulje për të hyrë, për ta njohur letërsinë, shkrimtarin; çfarë bote keni imagjinuar në fillim dhe çfarë shihnit më përtej? Keni pasur një vizion, një perspektivë për këtë, për veten tuaj?

Po, patjetër! Mendoja se tashmë isha shkrimtar, veçse bota s’e kishte marrë vesh akoma. Dhe në sytë e mi ishte bota ajo që po humbiste, jo unë. Isha një Don Kishot i vogël, për të përdorur terma sa më të butë. Por kjo, sado që mund të jetë e pavërtetë, në fillim është shumë, shumë e dobishme: i jep shkrimtarit një mbrojtje të jashtëzakonshme nga bota. Është një mekanizëm mjaft i shëndetshëm që e zhvillon letërsinë, me kusht që të dihet ku mbaron vetëmashtrimi, nëse ai është i tillë.
Jo gjithmonë na ka faj bota për atë që jemi, për gabimet që bëjmë. Njerëzit e mirë, për mendimin tim, i dallon veçanërisht aftësia për të reflektuar mbi veten. Letërsia e përmbush kaq mirë këtë “mision”: është një art kaq i sinqertë, që jepet përmes trillimeve. Ironike? Siç janë shumica e të vërtetave të mëdha.

Markezi, duke tërhequr vëmendjen për krijuesit e rinj që në fillesa priren nga intelektualizmi, thoshte se vetëm kur u rikthye në vendlindje (pas ikjes në moshën 6-vjeçare), e kuptoi se ç’është letërsia, si shkruhej. Ju keni historinë tuaj për këtë…?

Secili shkrimtar e ka historinë e vet për këtë. Por, t’ju them të drejtën, për dallimin e madh prej Markezit, unë s’e di ç’është letërsia dhe si shkruhet. E di si shkruaj unë dhe kjo më mjafton për ta përjetuar letërsinë si pjesë të vetes. Por, që ta përjetoj veten si pjesë të letërsisë do të duhet kohë. Në një formë të çuditshme, shpresoj që kjo të mos më ndodhë.

Një shkrimtar i angazhuar! Çfarë ju thotë sot, provokon apo mbaron kauza? Ku e shihni veten?

Kritika majtiste sidomos, në qëndrimin e saj, për mendimin tim krejt arbitrar, ndaj Ernesto Sabatos, i ka mëshuar fort “faktit” se ky i fundit i ka romanet të thelluara në individualitet dhe së këndejmi, nuk paraqet shoqërinë e kohës së tij, apo çfarëdo kohe. E vërteta, për mendimin tim, është se e vetmja mënyrë për ta paraqitur shoqërinë e cilësdo kohë është, në fakt, hyrja sa më thellë në skutat e një personi të vetëm. Sepse, sa më thellë të hysh në individualitet, aq më shumë ke gjasa për të gjetur të përbashkëta të pamohueshme njerëzore. Por, çudia e madhe është se akuza që i bëhej Sabatos ishte pikërisht që nuk ishte “shkrimtar i angazhuar”. Më falni? Në syrin tim, Sabato është shkrimtar i angazhuar, si çdo shkrimtar tjetër. Një shkrimtar nuk mund të jetë i paangazhuar, por shkrimtari nuk është i angazhuar siç duan të tjerët të jetë. Librat e tij nuk janë pankarta, as manifeste, as fletushka ideologjike për të cilat bëhet edhe aktivizëm fizik: janë dhoma meditimi në të cilat gjen kuptim intimiteti njerëzor. Por ata s’e duan këtë gjë. E duan shkrimtarin aktiv se s’bën. Kur iu thua se është aktiv, ankohen se nuk është aktiv sipas definimit të tyre të aktivizmit. Atëherë, të nderuar, ndërrojeni definimin, sepse shkrimtarin s’e ndërroni dot.

Ngjarjet e romanit tuaj të parë, “Puthësi i paligjshëm”, zhvillohen në një shtet ku privatësia nuk ekziston, ku identiteti është në krizë të vazhdueshme dhe ku gjithkush, gjithkund, është në rrezik. I shkruar në moshën 20-vjeçare, natyrshëm ka shumë komplekse për t’u sqaruar mbi këtë libër: pse një portret kaq besnik i një diktature, pse asaj të Shqipërisë, ç’është për një të ri që sapo nis letërsinë me veprën e parë të hidhet në një rrëfim kaq dinamik, me ankthin e karakterit…?

Çdo shoqëri ka elemente tiranike, edhe kjo jona. Të rinjtë kapin ekstreme disa herë dhe një të tillë e kam kapur unë me “Puthësin e paligjshëm”. Nuk ka të bëjë shumë me shtetin në të cilin po jetoja, sa ç’ka të bëjë me llojin e letërsisë që e pëlqeja: “1984” dhe “Ferma e kafshëve” të Orwell-it, “Procesi” i Kafkës, “Pallati i ëndrrave” i Kadaresë etj. Pra, ishte ushtrim letrar, pa tendenca “aktivizmi” politik. Por, po të jetë libër i aftë që të ngrejë edhe pikëpyetje politike, atëherë jam i lumtur për lexuesin tim.

I riu Ivan Shollohov, banor i Republikës së Moralistës, ka puthur katër minuta përpara orarit të caktuar të dashurën e tij, Rinën… Në një botë të lirë nuk është kurrë një shkak, por në diktaturë është më se “normale” – pse ky asosacion për të paraqitur në kushte lirie një anormalitet, mungesë lirie?

Kur në këtë përshkrim përmendet togfjalëshi “botë e lirë”, nuk jam i sigurt nëse e ka kuptimin e botës së sotme. Qytetërimi i sotëm është relativisht i lirë, por kjo s’do të thotë, siç thashë më lart, që nuk ka elemente tiranike. Mendoj se pikëpyetjet për botën që s’e kemi ende, duhet të ngrihen në diskutim, ashtu që ajo botë, nëse vlerësojmë që s’na duhet, të mos vijë kurrë.

Ne nuk jemi në një botë ku njerëzit dënohen për puthje (jo në Europë të paktën), por nëse diskutimi mbyllet, ajo edhe mund të vijë. S’ka gjë që e ndalon Europën të prodhojë një Hitler të ri, sidomos me ngritjen, jashtëzakonisht shqetësuese, të populizmit nacionalist kohëve të fundit.

Depersonalizimi i njeriut në atë që e mban në një lidhje të shenjtë, siç është dashuria – si e beson këtë?

E vështirë të flas për këtë. Dashuria, si edhe letërsia, natyrshëm e luftojnë diktaturën, besoja dikur. Tani besoj se letërsia po, sa për dashurinë, ajo di të jetë diktaturë në vete.

Libri është imagjinatë e pastër, s’ka lidhje me jetën reale, por ndoshta ka pasur ndikim?

Patjetër, ndikimet që u përmendën më lart dhe të tjera që do të përmenden apo s’do të përmenden kurrë. Varësisht nga kujtesa dhe sinqeriteti im.

Nga jeni inspiruar – i rëndësishëm si shqetësim – por, në fakt, a mund të shpjegohet inspirimi, a na vë në dyshim kjo pjesë të vërtetën? Pse e shkruat, çfarë donit të tregonit me këtë roman, nga vështrimi juaj çfarë është shqetësim mbi shoqërinë?

Doja të ndërtoja një vepër arti që i përmbush kriteret e mia për artin. Ato janë të thjeshta: të përdoren trillime që, sa më bukur që është e mundshme, të thuhen të vërteta. Këtë formulim pak a shumë e kam parë për të parën herë në filmin V for Venedetta. Tepër e vërtetë më ka ngjarë. Sot më ngjan vetëm “e vërtetë”.

Ivan Shollohov, Smolinski, janë dy personazhet e para, të lindur nga dy librat tuaj të parë, emra të huaj, – pse jo na realiteti shqiptar apo bashkëkohësia juaj?

Sepse dua të vë theksin mbi diçka që shpesh ngjan se mohohet: njeriu, kudo në botë e kudo në kohë, ka një set të ngjashëm shqetësimesh. Kozmetikat ndryshojnë, thelbi i tij është po ai. Polaku, shqiptari, gjermani, rusi, kanë të gjithë shqetësime themelore të ngjashme. Shqetësimet përtejthemelore dallojnë, por ato janë më larg thelbit. Mua më intereson thelbi, sepse është më i vërtetë se gjithçka tjetër.

Mund të mos jetë kurrë shkak ndëshkimi për asnjë botë të lirë. Por është më se mjaftueshëm për çdo diktaturë. Njëzetvjeçari nga Skënderaj, Azem Deliu, ironik dhe lakonik, me një prozë të thjeshtë, ka tentuar të sjellë një copë pasqyrë të botës së absurdit, ku njeriu ka humbur fytyrën, ka humbur emrin dhe ka përfunduar në një numër… Është kritikë, zëra të paktë, por kam parë që kritika këtu në Shqipëri ju ka marrë seriozisht… Sa ka vlejtur për ju?

Po, kritika në Shqipëri më ka marrë seriozisht dhe më ka nderuar mjaft. Duke qenë se kjo nuk ka ndodhur shumë në Kosovë, ka qenë dyfish e vlefshme për mua. Megjithatë, ka një kënaqësi të ndjeshme për sedrën e shkrimtarit akti i leximit dhe i analizës nga një lexues i parëndomtë, siç është kritiku.

Jam kurioze të di, keni një qasje për sot, kur ju mund të zbuloni gjurmë, shenja autoritarizmi, pra të atyre që quhen njollat ideologjike…? Për vende si tonat, kjo ka rëndësi për kujtesën, apo jo? Në moshën tuaj, si mund të ndihet kjo?

Kam shumë shqetësime për lirinë e shprehjes. Aty sulmon së pari autoritarizmi. Një vend pa këtë liri është vend i vdekur dhe Shqipëria, shumë më tepër se Kosova disa herë, po i hyn këtij rreziku.

“Pra, propozoj që të votojmë sot për ndalimin e ideologjisë së rrezikshme të quajtur dashuri, që dita-ditës po infekton më shumë shokët dhe shoqet e masës popullore”. Pas kësaj, me shprehje habie nëpër fytyrë, të ngjashme me fytyrat e shkencëtarëve pasi kanë zbuluar dukurinë e re që do të ndryshojë njerëzimin, ata shprehën ngazëllimin e tyre për fjalimin magjepsës të deputetit të ri. Dukej se nëpër mendjet dhe zemrat e tyre, nëpër ulëset e drunjta mbi shpinoren e të cilave shkruhej ‘Rroftë Lideri’, mbi pluhurin që rrallë lejohej, kishte pushuar prej kohësh ideja e këtij ndalimi. Por ata, për kushedi ç’arsye, nuk e kishin vërejtur. Dhe ja, doli një deputet, më i riu i të gjithëve, që t’ua hapte sytë. Përqafimet dhe shtrëngimet e duarve nuk kishin të sosur. – Ky është një fragment pikant nga romani “Puthësi…”. Mendoni se kohët janë po ato, të pandryshuara, që historia përsëritet?

Siç e thashë, ka një thelb njerëzor që mbetet i pandryshueshëm. Ai thelb, siç prodhon të njëjtat të mira, di të prodhojë të njëjtat rreziqe në rrotën e historisë. Prandaj është themelore, jo vetëm ta dimë që historia mund të përsëritet, por edhe të mos e lejojmë të ndodhë.

“Puthësi i paligjshëm” u botua edhe në gjuhën angleze. Shtypi francez ju ka quajtur “autorin e madh të vendit të vogël” dhe “yllin e ri të letërsisë europiane…” Çfarë efekti kanë pasur mbi ju këto vlerësime?

Më lëmojnë shumë sedrën kur ndodhin, por përpiqem t’i largoj nga mendja një orë e më parë, sepse dinë të ndikojnë keq dhe ky ndikim që mund të jetë i pavërejtshëm, të ketë dëme afatgjata për një shkrimtar.

Në librin e dytë, “Shënimet e krimbit Smolinski”, shkrimtarin e vini në qendër, duke e sjellë nga Polonia në Kosovë, në një rezidencë, por ndeshet me mentalitetin e pasluftës, që përkon edhe me momentet historike të Polonisë postkomuniste. Pas tri dekadash që ka rënë komunizmi, jepni drejtpërdrejt si mendësi te shkrimtari identitetin e tij seksual, duke kapërcyer në roman nga mosha romanore 38-vjeçare në një adoleshent 18-vjeçar. Përkthyesja e shqipes në polonisht, Dorota Horodyska, ka thënë: po të përkthehej ky roman në Poloni, do të shkaktonte problem. Çfarë përfaqëson për ju ky moment në roman?

Për këtë roman më duhej një strukturë që mendjeve prapanike do t’iu ngjajë si provokim. Letërsia as nuk e ka detyrimin të ketë konsiderata të tilla, që të respektojë një hierarki tradicionale, për mosrespektimin e së cilës Dorota ka thënë se, nëse botohet në Varshavë, do të sjellë problem. Dhe mund të them se mund të botohet në Varshavë dhe mund të sjellë probleme, unë nuk kam bërë asnjë provokim të qëllimshëm, por, nga ana tjetër, nuk jam njeri që më bën përshtypje nëse dikush më provokon për nga letërsia.

Letërsia nuk ka kurrfarë konsideratash, as morale, as religjioze, as tradicionale dhe vetëm si e tillë është letërsi e mirë. E di se prej Platonit e këtej ka debat se çfarë është letërsi e mirë ose jo. Dhe unë vetë nuk kam mundur deri sot të gjej ndonjë baraspeshë të asaj se çfarë mund të jetë letërsi e mirë. Por kam vetëm një ide të pandryshueshme, se letërsia e mirë është letërsi e sinqertë, nuk e helmon veten me kohën e korrektesës politike. Të mos i them ca gjëra, sepse lexuesi i kësaj kohe apo i asaj kohe nuk ka dëshirë t’i dëgjojë. Unë nuk kam pikën e konsideratës për këtë gjë. Në anën tjetër, identiteti seksual i personazhit më ka interesuar që të bëj një paradigmë dhe të jap një portret të Polonisë së viteve ’90, influencuar jashtëzakonisht shumë edhe nga kisha dhe që këta njerëz i keqtrajtonin. Këtë e bëra për arsye që të sjell një imazh se nuk kanë qenë vetëm shqiptarët që ishin keq pas komunizmit. Në qendër të Europës Qendrore, në Varshavën që disa herë e shohim si model, ose të paktën e shohim si një nga modelet, kur flasim për kulturën, mund të ketë ndodhur, dhe ka ndodhur, një trajtim i tillë. Ka evidencë historike për këtë. Nga ana tjetër, nuk pres që ndeshja e traditës me risinë, sidomos kur bie fjala te besimet kolektive, të jetë një gjë e këndshme. S’ka qenë kurrë dhe s’do të jetë kurrë. Letërsia as nuk e ka, e përsëris, detyrimin të ketë konsiderata të tilla.

Pse keni zgjedhur një mjedis polak për librin tuaj? Ka ekzistuar ndonjë “frikë” për këtë temë kaq alarmante, siç është shprehja, liria e shprehjes?

Të thuash sot në Kosovë se mungon përmasa e shprehjes, është mjaft shqetësuese për një demokraci. Duket si një alarm, por këtu nuk përbën alarm. Në Poloni, të paktën, e kanë ruajtur këtë sens se kjo përbën alarm. Përbën alarm, përbën arsye për t’u ngritur, për të protestuar dhe për të ngritur çështjen në publik. Këtu nuk përbën më alarm, këtu njerëzit keqtrajtohen për diçka që mund të thonë, që tingëllon të paktën më tepër ekstravagante sesa do t’i pëlqente masës së gjerë të tingëllonte nga dikush, autoritet i Kosovës. Dhe, për çudi, nuk përbën më lajm, nuk përbën ndonjë habi, njerëzit e tejkalojnë me një shprehje shpesh “të zgjuar”, e “ka lyp vetë”, këso paralelizmash. Nuk e kam shkruar këtë libër në Poloni sepse kam pasur frikë ta shkruaj në Kosovë, por e përmenda, në Kosovë nuk do të përbënte më paradoksin e mjaftueshëm për t’u ngritur në nivel letërsie. Në Poloni e përbën, sepse shtrati kulturor që kanë ata, është ndikuar fatmirësisht jo vetëm nga katolicizmi. Ka diçka në Poloni që është e pavarur nga Kisha dhe ajo është muzika, kultura, letërsia. Unë kam thënë një gjë në Poloni që është bërë pak e madhe, kam thënë që Polonia, për të mirën e vet, në radhë të parë, do të ishte mirë që në vend që të identifikohej me Papën, të identifikohej me Gombrowicz. Witold  Gombrowicz është nga shkrimtarët më të mëdhenj të shekullit të kaluar dhe kam qenë shumë i kënaqur që e kam lexuar dhe e kam zbuluar para se të shkoja në Poloni. Por këto përbëjnë lajm atje, sepse i tillë është shtrati kulturor.

Atje përbën paradoks që një njeri të persekutohet për bindjen e tij. Jo vetëm në Kosovë, por në Ballkan në përgjithësi, kjo nuk përbën shumë çudi. Për shembull, unë kam qenë për rezidencë në Beograd. Atje njerëzit persekutohen, sepse kanë një mendim të caktuar për një klasë politike që është shumë e ndërlidhur me një nacionalizëm bazuar në mite e përralla, që për klasën politike është histori. Por është një sistem që ekziston. Në Ballkan nuk përbën çudi. Në botë përbën çudi. Dhe prandaj edhe letërsia merr atë që do të mund ta çudiste botën, shpesh e shndërron në një të rëndomtë; nëse autori është i mirë, e shndërron në diçka të veçantë. Shpresa është për këtë, patjetër.

Dua të ndaj me ju një vlerësim që është dhënë në një gazetë gjermane, i shënuar në ribotimin e librit, që mendoj se është dinjitoz për një autor të ri: Azem Deliu, kritikët guximshëm ju kanë quajtur “Dostojevski i ri erdhi në një rrëfim kafkian mbi raportet e babait me të birin”. Pa dyshim, mbi këtë citim çdo shkrimtar i ri, me dy libra të botuar, do të përkëdhelej, por në paradoks libri anatemon këtë përkëdheli që një autor i ri mund të ketë mbi veten. Ju shënoni: një gazetar kulture që do të bëhet shkrimtar dhe ngre dilemën, thotë: më mirë një krimb i pandershëm apo shkrimtar! Mbi këtë kontradiktë që ju e përplasni shumë ashpër “ëndrrën e shkrimtarit”, sidomos te një i ri, çfarë mendësie krijoni? Me letërsinë çfarë mendoni se realizoni, krijoni. Çfarë ka ndodhur me përvojat e mëparshme letrare, më vjen ndoshta një analogji nga libri? Jeni zhgënjyer, nuk jeni ngopur me letërsinë e vendit tuaj, apo ju duket e përbindshme letërsia, njeriu…?

Mbi krahasimin që bën shtypi gjerman me Dostojevskin apo mbi pyetjen nëse jam i kënaqur me letërsinë e vendit tim, ka linjë që i bashkon të dyja, besoj unë. Është shumë keq për një shkrimtar që të jetë i kënaqur me letërsinë e vendit të vet. Që të mos ndiejë se lapsi i tij mund t’i japë një ndryshim, një freskim, një model për t’u ndjekur nga brezat e ardhshëm. Unë kisha modelet e mia që i ndoqa dhe i ndjek, që të mos kem prirjen që të ofroj atë ndryshimin që publiku me ose pa vetëdije e kërkon. Për shembull, nuk mjafton për publikun që ne botojmë në kopertinë lëvdatën e një kritiku gjerman. Mund të jetë shumë përkëdhelëse dhe për mua është, por nuk mjafton për lexuesin. Ai e blen, ndoshta për këtë citim, që është mjaft mitizues, por nëse libri brenda nuk ofron argument për këtë që është thënë në kopertinë, lexuesi jo vetëm që do të ndahet i zhgënjyer, por do të jetë shumë më refuzues dhe më analitik, kur në kopertina librash të tjerë do të botohen vlerësime të tilla për autorë të rinj. Unë nuk di ç’të them. Në njërën anë, kjo më gëzon shumë për faktin që shtypi i huaj përmend emra të mëdhenj në raport me mua… Gazetat polake përmendnin Kafkën, Kadarenë, Dostojevskin, autorë librat e të cilëve i kam lexuar, i kam dashur gjithmonë e do të vazhdoj t’i dua e t’i idealizoj për aq sa mund t’i idealizosh kur fillon të merresh me letërsinë si profesion.

Por kjo të vë edhe në një presion mbi atë që përmenda më parë. Kur ju i lexoni publikut nga një gazetë gjermane që krahason një autor të ri shqiptar me Dostojevskin, publiku me të drejtë të plotë do të presë të lexojë diçka shumë më të madhe sesa atë që lexon çdo ditë. A përbën ky roman diçka shumë të madhe sesa njeriu lexon çdo ditë? Unë nuk e di. Shpresoj shumë që për një pjesë të publikut ta përbëjë, por nuk jam i sigurt. Pra, jam në këtë ndërmjet, siç e thashë. Ju në fillim thatë mjaft mirë, pothuajse burrë – jam në pothuajse, jam vazhdimisht në pothuajse, pothuajse shkrimtar.

Jam pothuajse dikush që shtypi e krahason me këtë apo atë… dhe kjo pothuajse, ndonëse mund të duket improvizuese, nuk është fare ashtu. Është thjesht sinjalistikë e një përpjekjeje të vazhdueshme që nuk mbaron kurrë. Jam pothuajse shkrimtar, sepse shkrimtar me tamam nuk do të bëhem kurrë dhe është ajo që i vlen letërsisë, është përpjekja për të dalë nga kjo pothuajse… Unë besoj se kjo është më shumë një përpjekje. Libri që kam në dorë është një përpjekje më shumë. Librat e ardhshëm do të jenë përpjekje më shumë. Por letërsia ka dënimin fatlum që të jetë produkt i një përpjekjeje që nuk kryhet, nuk mbaron.

Në fakt, këtu më vjen direkt pyetja: atëherë, pse është dëshpëruese nofka e përdorur nga ju, pse ky shkrimtar, shkrimtari një “krimb i pandershëm”?

Është dëshpëruese, sepse është një nofkë që njeriu me vetëbesimin e tij jashtëzakonisht të ulët ia ka thënë vetes përpara se ta dëgjojë nga të tjerët. Dhe këtu thuhet: njeriu i merr seriozisht veç ato që ia ka thënë vetes para se t’ia thonë të tjerë. Nëse të tjerët thonë se ti je krimb i pandershëm, e të thonë plot e përplot nofka të tjera negative, me shumë gjasë ti do t’i marrësh seriozisht veç nëse ka diçka në ato nofka që ty të ngjan diçka e vërtetë për veten tënde. Pse është kaq dëshpëruese, pse është kaq serioze, sepse Pioter Smolinski përpara se t’ia thonë të tjerët ia ka thënë vetvetes, sepse ai beson që është “krimb i pandershëm” dhe beson deri diku që është shkrimtar, pra pothuajse beson, përsëri.

Kjo ndeshje, në një rrethanë normale, për një njeri normal, po të pyesësh: më mirë një krimb i pandershëm apo një shkrimtar i njohur, patjetër që të gjithë do të thonë shkrimtari i njohur. Atëherë, më falni: të jesh shkrimtar i njohur, patjetër je një krimb i pandershëm! E pashmangshme. Një shkrimtar i njohur nuk mund të jetë tjetër, përveçse edhe krimbi pandershëm. Sepse një shkrimtar i njohur nuk mund të jetë i tillë. Një shkrimtar i madh nuk mund të jetë i tillë pa dilemën e vazhdueshme mbi moralitetin e vet. Para se të jetë i aftë të dilemojë, të ngrejë dilema, mbi moralitetin e shoqërisë. Nëse njerëzit kujtojnë se mes shkrimtarit të madh dhe krimbit të pandershëm duhet të bëhet një zgjedhje, unë them se zgjedhja është formale për shkak të librit, për nevojë të librit. Por kjo nuk është zgjedhje, kjo është një paketë e plotë që shkon bashkë: dikush që do të jetë shkrimtar i njohur, do të jetë patjetër edhe krimbi i pandershëm. 

Një fëmijë, lexues i mundshëm i së ardhmes, në takimin në Prishtinë ju bëri një pyetje të drejtpërdrejtë: A ke tregu për veten tënde apo e ke shpik vetë tregimin? Të rriturit këtë pyetje e komplikojnë me teori të krijimit. Por ka diçka kurioze për ju si shkrimtar i ri, a është personale apo e motivuar nga vetë autori, ndërsa a ke jetuar vetë apo e ke fantazuar?

Ky roman nuk është bazuar mbi jetën time, por mbi jetën e një shkrimtari polak që nuk ka ekzistuar kurrë. Por i vendosur në realitetin polak që ka ekzistuar. Këtë përgjigje që po ta them unë, libri s’është i bazuar në jetën time, do ta quajë gënjeshtër në vitin 2031 kur ta lexojë ai lexues i ardhshëm.

Një fragment: “Nuk është shumë e vështirë të thuash se Prishtina është shumë e bukur, por është kaotike si arkitekturë. Më kujtohet që njëherë gjatë studimeve profesori i historisë së artit, M. G., më pati thënë se është e çuditshme se si arkitektura kaotike e vendeve ku jetojnë, shënjon edhe mentalitetin kaotik të popujve. Jo gjithmonë, natyrisht, sqaronte profesori që të mos keqkuptohej. Megjithatë, unë nuk kam hasur deri sot në ndonjë përjashtim. Kjo megjithatë mua më ngjante si eppur si muove e famshme e Galileut që pasi ishte ndeshur me gjyqin e kishës dhe kishte pranuar se Dielli sillej rreth Tokës dhe e kundërta, kishte thënë në të dalë të sallës eppur si muove… – mbyllet – profesori nuk e kishte pasur parasysh këtë vend të vogël në Ballkan”. Në mënyrë të natyrshme, do ju kërkoja pse nuk e ke botuar në Prishtinë, por në Tiranë. Ç’vend zë Prishtina tek ju?

Prishtina zë tek unë vendin më të rëndësishëm, vendin e studimeve, të pjekjes intelektuale, si dhe vendin e ndeshjes me plot paragjykime që nuk më kanë pëlqyer, por janë. Ndërkaq, pse e kam botuar librin në Tiranë dhe jo në Prishtinë, përgjigjja është e thjeshtë: kam zgjedhur botuesin dhe jo qytetin. Kam zgjedhur Onufrin dhe jo Tiranën. Nuk e kam zgjedhur në kundërshtim me asnjë botues të Prishtinës, por kam zgjedhur një botues që e kam respektuar shumë për përmbajtjen dhe atë çfarë sjell në tregun shqipfolës të letërsisë.

Planet për letërsinë?

Goxha të thjeshta. Të vazhdoj të bëj letërsinë time dhe ta mbaj veten sa më larg ndikimeve jo të mira. Me kusht që paraprakisht i kam identifikuar ndikimet jo të mira: këtu është dreqi. Nuk është vështirë të luftosh, e vështirë është ta kuptosh problemin.

Mënyrat e reja të promovimit: keni përdorur shumë rrjetet sociale, por aty nuk ka audiencë të zgjedhur… si mundet? Çfarë rreziku ndien?

Po i përdor çdo ditë e më pak. Janë të mira për promovim, por janë tepër të zhurmshme. E kam të vështirë ta duroj zhurmën.

Si ka qenë pritshmëria e lexuesve, të cilët mendoj se kanë thyer klishetë për të kërkuar vetëm autorë të mirë, apo autorë të bombarduar nga mediat?

Besoj se lexuesit po kërkojnë letërsi të mirë dhe kjo duhet të na gëzojë, sidomos nëse besojmë se mund t’ua ofrojmë këtë letërsi. Lexuesi do ta kërkojë gjithmonë edhe kiçin. Por, fakti që edhe letërsia e mirë është në kombinim, më jep një shpresë goxha të lartë.

Sa besoni te koha e librit?

Jam fanatik. Besoj se çdo kohë është kohë e librit. Edhe më të errëtat e kohëve, kthehen në kohë të librit.

*Portreti nga Ina Lajthia