Çdo komb, në thelb, është pasqyra e idhujve të vet. Ajo që një popull adhuron, tregon mënyrën se si mendon, se si beson dhe se si ëndërron. Idhujt nuk janë vetëm njerëz të mëdhenj, por janë projeksione të ndërgjegjes kolektive, simbole të asaj që një komb do të ishte, nëse do të kishte guximin ta përmbushte veten.
A mund të quhet Shqipëria “Shqipëria e Kadaresë”? Pyetje që ngjan si një provokim kulturor, por që në thelb ngre dilemën e madhe të identitetit tonë letrar dhe moral: a kemi ne një shkrimtar që mishëron shpirtin e kombit, apo kemi vetëm figura që i shërbyen kohës së tyre?
Emri i tij, në këtë krahasim, del i vetmi që mund të mbajë peshën e një kombi në shpatulla. Jo sepse s’ka pasur të tjerë që kanë shkruar me talent, por sepse askush tjetër nuk arriti të krijojë mitin e Shqipërisë përmes fjalës, ashtu siç Shekspiri krijoi shpirtin anglez, Volteri mendimin francez apo Gete universin gjerman. Kadare e ngriti Shqipërinë nga baltat e historisë në dimensionin e simbolit. Ai i dha një kombi të vogël një letërsi të madhe, ndoshta më të madhe se vetë shteti që e lindi.
Por përtej tyre, në një cep të vogël të hartës, Kadareja krijoi Shqipërinë që ekziston në fjalë, jo në kufij. Ai e shpiku një atdhe që jeton në metaforë, në legjendë, në mitin e përditshëm të mbijetesës. Në romanet e tij, Shqipëria nuk është një vend, por një gjendje e përhershme e ndërgjegjes, një truall ku historia është gjithmonë një tragjedi dhe fjalët janë e vetmja mënyrë për të shpëtuar prej saj.
Gjenialiteti i Kadaresë qëndron pikërisht këtu: në aftësinë për ta kthyer dhimbjen kolektive në estetikë, për ta bërë absurditetin e diktaturës të flasë me madhështinë e tragjedisë antike. Ai ndërtoi një “polis” imagjinar, ku shqiptarët mund të shohin më në fund veten e tyre pa maska, pa uniforma, pa frikë.
Në fund, Shekspiri, Dantja, Volteri, Gëte dhe Kadare janë ndoshta pesë udhëtarë të të njëjtës rrugë, ajo që shkon nga fjala në komb. Por Kadare, i vetmi që nisi nga skajet e Ballkanit, bëri diçka të pamundur: e bëri Shqipërinë të ekzistojë përmes letërsisë, në një univers ku fjala është më reale se historia vetë
Cili është elementi që bashkon Shekspirin, Danten, Volterin, Gëten dhe së fundi, Kadarénë? Sekreti qëndron tek fuqia për ta bërë kombin të marrë formën e imagjinatës së tyre.
Në vendet e tyre, këta autorë nuk janë vetëm shkrimtarë; janë arkitektët e shpirtit kombëtar. Dhe Shqipëria, me vonesë karakteristike, nuk mund të mbetej pas. Ajo mori emrin e saj të dytë: “Shqipëria e Kadaresë”, një vend që ekziston paralelisht me atë të hartës, por shumë më i saktë në përshkrim. Një vend ku burokrati flet në stil homerik, fshatari është filozof i heshtur dhe diktatori reciton mitologji greke para se të firmosë arrestimet.
Në këtë kuptim, Kadare nuk është vetëm një shkrimtar: është një gjuhë më vete, një territor simbolik që shtrihet nga “Kronikë në gur” deri tek “Pallati i ëndrrave”. Ai bëri për Shqipërinë atë që bëri Shekspiri për Anglinë: i dha një pasqyrë ku ajo mund të shohë fytyrën e vet, qoftë edhe të përçudnuar.
Prandaj, kur themi “Shqipëria e Kadaresë”, nuk flasim për një vend të ri, por për versionin e vetëm të saj që kuptohet. Dhe ky është elementi i përbashkët i madhërishëm dhe i rrezikshëm: kur letërsia bëhet më reale se realiteti, dhe kombi fillon të jetojë në librin e vet.
Ai nuk i mësoi shqiptarët të jenë krenarë për historinë e tyre, sepse krenaria, kur lind nga harresa, është një formë tjetër verbërie. Kadare nuk kërkoi të ngrejë monumente, por pasqyra. Ai nuk u tha njerëzve të duan historinë e tyre, por t’i përballen me të: me heshtjet, me fajet, me plagët e pashëruara që koha nuk i mbulon dot me lavdi.
Në vend të heroizmit të shpikur, ai ofroi ndjeshmërinë e ndërgjegjes. E kuptoi se një komb nuk bëhet i pjekur duke fshehur plagët, por duke i njohur, duke i parë pa frikë, pa glorifikim dhe pa turp. Ai na mësoi se dinjiteti nuk qëndron në të kaluarën që tregojmë, por në mënyrën se si e përballim atë që kemi qenë.
Kadareja i dha shqiptarëve një pasqyrë filozofike, jo për t’u admiruar, por për t’u ballafaquar. Një pasqyrë ku shfaqet një fytyrë që shpesh nuk duam ta shohim: e lodhur, e përgjakur, e ndarë, por gjithsesi njerëzore. Dhe pikërisht aty qëndron transformimi i tij i madh: në aktin e njohjes së vetvetes përmes dhimbjes.
Në thelb, vepra e tij është një psikoterapi kombëtare: një udhëtim në pavetëdijen historike të shqiptarëve. Ai i zbriti në “ferrin e vetes” si Dantja, por pa premtuar parajsë; i ftoi të shohin plagën si kujtesë, jo si mallkim. Sepse vetëm kur një komb guxon të shohë fytyrën e vet pa iluzione, ai mund të fillojë të jetë vërtet i lirë.
Kjo është vlera e Kadaresë: nuk ka krenari pa ndërgjegje, as komb pa reflektim. Dhe ndoshta, në atë pasqyrë të thyer që ai na dha, Shqipëria për herë të parë pa veten, jo si mit, por si e vërtetë.
Kadare mund të krahasohet, me plot të drejtë, me Danten për shpirtin kombformues, me Shekspirin për dramatizmin universal, me Volterin për ironinë filozofike dhe me Gëten për thellësinë shpirtërore. Secili prej këtyre gjigandëve i dha kombit të vet një pasqyrë, një gjuhë, një mënyrë për të parë botën. Kadareja, nga ana e tij, i dha Shqipërisë vetëdijen se ekziston.
Në një vend të vogël, ku historia ka qenë shpesh më e madhe se njeriu, ai krijoi një univers letrar ku shqiptari nuk është më një figurë folklorike apo viktimë e fatit, por një qenie tragjike, etike, dhe menduese. Ai e ngriti shqiptarin nga errësira e miteve dhe kronikave, në dritën e letërsisë botërore.
Merita e veçantë e Kadaresë është universalizimi i një populli të panjohur, kthimi i dhimbjes shqiptare në art që flet në çdo gjuhë. Ai e bëri Shqipërinë të lexueshme, të kuptueshme, të respektueshme, jo përmes politikës, por përmes fjalës së bukur dhe të hidhur njëkohësisht. Në duart e tij, historia shqiptare mori frymë si tragjedi klasike, mitet u bënë alegori moderne, dhe absurdi u kthye në poezi.
Në *Gjenerali i ushtrisë së vdekur*, ai vendosi Shqipërinë në qendër të kujtesës evropiane. Një gjeneral italian vjen për të kërkuar eshtrat e ushtarëve të tij – por ajo që gjen nuk është vetëm vdekja, por absurdi i luftës, boshllëku i kuptimit, misteri i një toke që e përpin kujtesën. Ky roman është “dialogu i parë i shqiptarëve me botën”, një mënyrë e heshtur për të thënë: “Edhe ne kemi histori, edhe ne dimë të kujtojmë.”. Në “Kronikë në gur”, qyteti bëhet personazh, fëmijëria, një mit, dhe absurdi i luftës, një lojë që nuk pushon kurrë. “Prilli i thyer” është tragjedia e nderit dhe e gjakut, ku shqiptarët lëvizin në kufirin midis ligjit dhe fatit, midis jetës dhe vdekjes.
Në “Pallati i ëndrrave”, Kadare ngriti një alegori të frikshme për pushtetin dhe shpirtin njerëzor nën diktaturë, një metaforë që flet jo vetëm për Shqipërinë, por për çdo vend ku liria zëvendësohet me frikë. Ndërsa në “Kush e solli Doruntinën” dhe “Ura me tri harqe”, historia dhe legjenda u bënë një: Shqipëria si mit që refuzon të vdesë.
Karakteret e tij janë figura të pashlyeshme: Gjenerali i huaj që kërkon kuptim në tokën e vdekjes, Besian Vorpsi që endet mes qytetërimit dhe kanunit, Kostandini që ngrihet nga varri për të mbajtur fjalën e dhënë, Mark Alemi që zbret në ferrin burokratik të pushtetit totalitar, kronisti i gurit që sheh botën përmes syve të fëmijës dhe të historisë njëkohësisht.
Këta janë njerëzit e Kadaresë: shqiptarë që flasin me gjuhën e botës, njerëz që jetojnë në skajet e absurdit, por që mbajnë dinjitetin si një emblemë të pashlyeshme.
Në fund, Kadareja nuk i dha vetëm letërsisë një emër shqiptar; ai i dha Shqipërisë një letërsi që qëndron krah për krah me të mëdhenjtë e botës. Ai krijoi një komb që mund të njihet jo për luftërat, por për fjalën. Dhe kjo është, ndoshta, mrekullia më e rrallë që një shkrimtar mund t’i bëjë vendit të vet.
Në të gjitha këto vepra, Kadareja ndërtoi “karaktere që nuk janë thjesht njerëz, por arketipe të shqiptarisë”: kronisti që sheh dhe nuk flet, gjenerali i huaj që kërkon kuptim, i riu që duhet të zgjedhë midis jetës dhe detyrës, vëllai që mban besën përtej vdekjes, njeriu që ëndërron në hijen e pushtetit.
Vlera e tyre qëndron në këtë: Kadareja nuk e zbukuroi Shqipërinë, por e “shkroi ashtu siç është: tragjike, e bukur, e thellë, njerëzore”. Ai e ngriti nga pluhuri i historisë në lartësinë e letërsisë botërore, duke e bërë shqiptarin pjesë të dramës universale të njeriut.
Në fund, Kadareja nuk krijoi vetëm libra; ai krijoi një “pasqyrë të shpirtit shqiptar”, ku çdo brez mund të shohë veten, me plagët, krenarinë dhe heshtjet e veta. Dhe në atë pasqyrë, Shqipëria më në fund u bë një vend që flet me zërin e artit.
Merita më e madhe e Ismail Kadaresë qëndron në faktin se ai e shpëtoi Shqipërinë nga rreziku i harresës, duke i dhënë një zë që tingëllon në gjuhën universale të tragjedisë njerëzore. Ai nuk kërkoi t’u mësonte shqiptarëve krenarinë për historinë e tyre, por guximin për ta parë atë në sy me dinjitet, me dhembje, me ndershmërinë e atyre që pranojnë plagët si pjesë të vetes. Në duart e tij, letërsia u bë pasqyrë, ndoshta e ashpër, ndoshta e pamëshirshme — ku ky komb, për herë të parë, mund të shihte fytyrën e vet të vërtetë.
Ashtu si Dantja që zbriti në ferr për t’u ngjitur në parajsë, Kadareja udhëtoi nëpër purgatorin e historisë shqiptare, duke nxjerrë nga errësira figurat, mitet dhe fajet tona kolektive. Ai i dha formë tragjedisë kombëtare pa e zbukuruar, por edhe pa e përdhosur, duke treguar se fjala, kur është e vërtetë, mund të bëhet më e madhe se çdo pushtet.
Ndoshta ky është gjenialiteti i tij më i thellë: se në një vend të vogël, në një cep të historisë ku shpesh mbretëron heshtja, ai dëshmoi se letërsia mund të jetë fryma e një kombi, jo vetëm kujtesa e tij, por edhe mënyra më e lartë për të ekzistuar.
Si Dostojevski që zbriti në thellësitë e shpirtit rus, si Kafka që e zbuloi burokracinë në simbol të absurdit, si Camus që i dha kuptimin jetës nëpërmjet revoltës ndaj absurditetit, Kadareja e ktheu një komb të vogël në një zonë universale ku njeriu, faji dhe liria përballen me pamjen e vërtetë.
Po, mund ta them me dinjitet: Kadareja është shkrimtari më i madh modern i Ballkanit, jo vetëm për veprën e tij, por për atë që ajo paraqet: një ndërgjegje kombëtare që arrin të flasë me gjuhën e përbotshme të letërsisë së madhe. Shumë pak shkrimtarë kanë arritur: në aftësitë për të bërë fatin e një kombi të vogël një pjesë të fatit të njerëzve në botë.
Në fund, Kadareja nuk është vetëm më i madh ndër shkrimtarët e Ballkanit; ai është ndër të paktët që e kanë tejkaluar kufirin e gjeografisë për t’u bërë pjesë e ndërgjegjes botërore. Ai nuk është thjesht një kronikan i historisë shqiptare, ai është arkitekti i shpirtit të saj. Dhe ndoshta për këtë arsye, përtej Kazanxakisit, Andriçit, Pamukut apo edhe Kunderës, Kadareja mbetet i vetmi që e ka kthyer letërsinë e një kombi të vogël në pasaportën shpirtërore të njerëzimit.
Cili është, vallë, vendi i Ismail Kadaresë në historinë e letrave shqipe?
Pyetja tingëllon e madhe, por përgjigjja është më e thjeshtë se duket: Kadareja nuk është vetëm një emër brenda letërsisë sonë, ai është vetë historia moderne e saj. Me të nis epoka e shkrimit shqiptar që flet gjuhën e botës, që matet me letërsinë e madhe, që kërkon të mos jetë më vetëm pasqyrë e kombit, por ndërgjegje e tij.
Në një vend ku shkrimtarët kanë qenë shpesh dëshmitarë të heshtur ose viktima të historisë, Kadareja zgjodhi të jetë përkthyesi i saj. Ai e mori gjuhën shqipe, të vogël dhe të brishtë, dhe e ngriti në lartësinë e një gjuhe universale.Ai pohonte: Nuk kam ndjere asnjehere veshtiresi per te shprehur me shqipen gjitheçka qe kam dashur te them. Në veprat e tij, letërsia shqiptare nuk është më provincë e Europës, ajo bëhet pjesë e saj. “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Pallati i ëndrrave”, “Prilli i thyer”, “Kronikë në gur” janë gurë themeli të një tempulli që askush para tij nuk e kishte guxuar ta ndërtonte.
Ka pasur e do të ketë emra të mëdhenj në letërsinë shqipe – Fishta me epikën e tij, Migjeni me revoltën e tij, Kuteli me magjinë e tregimit, Camaj me dritën e gjuhës – por asnjë prej tyre nuk ka arritur të ngjitet në atë dimension ku Kadareja e ktheu letërsinë në formë të ekzistencës kombëtare. Ai nuk është më vetëm shkrimtari më i madh shqiptar – ai është “figura që i dha kombit vetëdijen e të qenit”.
E megjithatë, historia shqiptare shpesh ka hezituar t’ia japë plotësisht vendin që meriton. Kjo ndoshta sepse Kadareja nuk ishte vetëm shkrimtar, por edhe pasqyrë: dhe pasqyrat, në një shoqëri që shpesh i shmanget së vërtetës, nuk janë të rehatshme. Ai guxoi të fliste në kohë kur duhej heshtur, të mendonte në kohë kur duhej bindur, të krijonte në një sistem që i frikësohej çdo frymëmarrjeje të lirë. Dhe ndoshta pikërisht për këtë, Kadareja është i papërsëritshëm.
Nëse Shqipëria do të donte ta nderonte me dinjitet figurën e tij, nuk mjafton një bust apo një rrugë me emrin e tij. Nderimi i vërtetë duhet të jetë “kthimi i fjalës në vlerë”, i letërsisë në pjesë të kulturës kombëtare, i mendimit në mënyrë jetese. Duhet që në çdo shkollë të mësohet jo thjesht Kadareja si autor, por Kadareja si mendim: si prova se një njeri i vetëm mund ta shpëtojë një komb nga harresa përmes fuqisë së fjalës.
Po, ai duhet të konsiderohet figura më e madhe e të gjitha kohërave në Shqipëri – jo sepse nuk kemi pasur të tjerë, por sepse askush tjetër nuk ka arritur të bëjë atë që bëri ai: të kthejë Shqipërinë nga një copë histori në një copë pavdekësi.
