Në kohën e komunizmit, Shqipëria huazoi nga BRSS një specie të re letrare, doktrinën zhdanoviste të realizmit socialist. Në teori, arti duhej të pasqyronte punën vetmohuese të popullit konform linjës politike të Partisë. Në praktikë, duhet të krijohej një letërsi ku personazhet qeshnin edhe kur binte shi me breshër, punëtori i kombinatit ishte poet i lindur, ndërsa armiqtë e klasës ishin gjithmonë me veshë të mëdhenj dhe sy të zgurdulluar. Një zoologji letrare, jo një letërsi njerëzore.
Pas rënies së komunizmit, lulëzoi një tjetër teori: që letërsia e vërtetë shqiptare ka lindur vetëm në burg. Të përndjekurit politikë u ngritën si “mbajtësit e flakës së shenjtë të artit”, dhe libri i shkruar në qeli mori aureolën e testamentit kombëtar. Pyetja është: a është kjo e vërtetë apo thjesht një mit i ri, ku vuajtja përkthehet automatikisht në talent? A po krijojmë një precedent të rrezikshëm ku një autor vlerësohet më shumë për numrin e viteve të dënimit sesa për forcën e vargut?
Kur Maks Velo u pyet pas veteve 90-të: A ka një lloj disidence në letërsinë e shkruar gjatë asaj periudhe? Ai u përgjigj se: “Kjo pyetje është shtruar shumë herë. Ishte e pamundur, vetëm Kadareja me “Pallatin e ëndrrave” mund të quhet një disidencë”.
Ne, që duam fjalën e lirë, duhet ta themi troç: letërsia nuk është as realizëm socialist, as realizëm i viktimës. Në komunizëm na e censuroi partia, sot po rrezikojmë t’ia dorëzojmë biografisë. Nëse dje shkrimtari vlente vetëm nëse ishte “i përkushtuar ndaj Partisë”, sot po e kthejmë kokëposhtë: shkrimtari vlen vetëm nëse ka qenë i përndjekur.
Ky është një kurth i ri, një mit i rremë që po na mbërthen kulturën. Po kthehemi në komb të vulave: dje vula e Partisë, sot vula e Spaçit. Po harrojmë se letërsia e madhe nuk buron nga vula, por nga fjala.
Shembujt janë para syve tanë:
Solzhenicini nuk u lexua sepse bëri burg, por sepse kishte fuqi të kthejë ferrin e Gulagut në univers njerëzor.
Kafka nuk kishte parë qeli, por ia dha botës metaforën më të frikshme të burokracisë si makth.
Albert Camus nuk kishte biografi të përndjekuri, por na la testamentin e absurdit njerëzor.
Letërsia nuk është manual martirologjie. Ne duam një letërsi të lirë. A u përdor statusi i “të përndjekurit politik” si trampolinë për të hyrë në piedestalin letrar? Apo ishte thjesht një hakmarrje e brendshme, një gjueti shtrigash e re, e ngjashme me atë komuniste, vetëm se këtë herë viktimat e djeshme u kthyen në prokurorë të rinj?
Historia shqiptare është plot me ironi të tilla. Një sistem i rrëzuar shpesh i lë ish-viktimat të rikrijojnë mekanizmat e pushtetit të tij, vetëm me emra të ndryshëm. Ka shembuj që tregojnë se bashkëpunimi i disa prej këtyre autorëve nuk ishte gjithmonë i pastër: takime, konferenca, shkrime të përbashkëta, ku më shumë sesa letërsia fliste urrejtja ndaj Kadaresë, sikur figura e tij ishte koka e fundit e Meduzës që duhej prerë.
Një letërsi që nuk mban vulën e partisë, por as vulën e burgut. Një letërsi që nuk kërkon patentë vuajtjeje, por forcohet nga fuqia e mendimit, bukuria e gjuhës, thellësia e ideve.
Sepse arti është pikërisht kjo: kapërcimi i kufijve të vetvetes. Një shkrimtar i madh nuk shkruan vetëm për plagën e tij, por përmes saj na bën të ndjejmë plagët tona. Një poet i madh nuk qan vetëm për dhimbjen personale, por e kthen atë në jehonë të përbashkët që na shkund të gjithëve.
Dhimbja e patrajtuar mbetet një barrë. Dhimbja e kthyer në art bëhet urë. Ajo lidh individin me të përbashkëtën, vuajtjen e një njeriu me historinë e një kombi, lotin e një kohe me shpresën e një brezi tjetër. Në këtë kuptim, arti është një akt shpirtëror i transformimit, një lloj ringjalljeje e dhimbjes në një formë që nuk shkatërron, por shëron.
Prandaj, të mos e ngatërrojmë plagën me poezinë, qelinë me librin, dhimbjen me artin. Dhimbja është e shenjtë si përvojë e njeriut, por arti bëhet i pavdekshëm vetëm kur e kapërcen vetveten dhe na prek të gjithëve. Vetëm atëherë fjala pushon së qeni vetëm dëshmi, dhe bëhet bekim.
Në Shqipëri, pas vitit 1990, u shpik një term i ri për të përkufizuar një realitet të hidhur: “burgologjia”.Autori kryesor që e artikuloi këtë teori ishte Arshi Pipa, i burgosur politik, intelektual i kulturuar në Perëndim. Ai pasi kaloi vitet e tmerrshme të Spaçit e Burrelit, u përpoq t’i jepte një kuptim teorik përvojës së shkrimtarëve të persekutuar. Ai prezantoi për herë të parë termin “letërsia e burgut”, term i cili më vonë u transformua ne burgologji. Pas tij, termi u përqafua nga disa ish-të përndjekur politikë dhe u kthye në një lloj monopoli simbolik: kush kishte kaluar nëpër qelitë e regjimit, dukej se kishte fituar të drejtën për të qenë më i dëgjuar, më i lexuar, më i vlerësuar. Kjo solli një padrejtësi tjetër: shpesh, talenti letrar mbetej në plan të dytë, ndërsa biografia e dhimbjes bëhej karta e hyrjes në historinë letrare të tranzicionit. Në Shqipëri, termi “burgologji” nuk është vetëm një lojë fjalësh, por një pasqyrë e dhimbshme e mënyrës sesi letërsia u përthith dhe u deformua pas rënies së komunizmit. Shumë njerëz u ngritën mbi podiumin e letrave jo thjesht për talentin e tyre artistik, por për shkak të një statusi të fituar nga persekutimi politik. Pyetja që lind sot është: a ishte kjo një bazë reale, një dëshmi e gjallë e rezistencës shpirtërore, apo thjesht një maskë e re, një trampolinë karriere për të hyrë me forcë në hierarkinë e letërsisë shqiptare post-komuniste?
Letërsia shqiptare nuk prodhoi shumë disidentë në kuptimin klasik të fjalës, siç ndodhi me Solzhenicinin në Rusi apo Havelin në Çeki. Shumica e shkrimtarëve të burgosur në Shqipëri u dënuan për arsye të tjera: biografi, lidhje familjare, dyshime politike deri edhe makinacione xhelozish e cmirash shkrimtarësh, si rasti i shkrimtarit partizan e komunist i devotshëm Kin Dushi. Ndërsa disa mund të kenë shkruar në fshehtësi, realiteti është se veprat e tyre nuk arritën të bëhen simbole të një letërsie disidente të hapur. Kështu, “burgologjia” shqiptare shpesh u shndërrua më shumë në një kujtesë të vuajtjes sesa në një kontribut letrar që mund të krahasohej me traditat e tjera europiane të disidencës.
Në historinë europiane, persekutimi ka lindur shpesh herë gjigantë të letërsisë. Në Rusi, kampet e Gulagut krijuan një traditë letrare të fuqishme, që me Solzhenicinin, Shalamovin e të tjerë, u bë një ndër themel-gurët e kujtesës universale të shekullit XX. Në Evropën Qendrore, shkrimtarët e censuruar nuk e përdorën burgun si kartë krediti morale, por si burim të një letërsie të pavarur e të fuqishme, që më pas u pranua edhe në Perëndim.
Në Shqipëri, fenomeni mori një ngjyrë tjetër: statusi i të persekutuarit shpesh u përdor si trampolinë për të marrë legjitimitet moral, jo gjithmonë të mbështetur nga vlera të larta artistike. Kjo krijoi një lloj monopoli simbolik, ku të qenit “i burgosur” u shndërrua në një vulë hyjnore, pa pyetur nëse vepra letrare kishte peshën dhe fuqinë e nevojshme.
Dhe këtu lind dyshimi i madh:
A ishin këto figura shkrimtarë të vërtetë disidentë, apo thjesht dëshmitarë të fatit të tyre tragjik që më pas e kthyen dhimbjen në kapital kulturor? A ishte kjo një mënyrë për të dominuar hapësirën e pas-komunizmit, duke shfrytëzuar dhimbjen si një formë të re pushteti simbolik?
Nëse e shohim me sy kritik, “burgologjia” shqiptare është një fenomen më shumë politik e social sesa estetik. Ajo dëshmon për nevojën e një shoqërie të plagosur për të gjetur heronj moralë pas rrëzimit të diktaturës. Por, nga ana tjetër, ajo zbulon edhe sa lehtë dhimbja mund të kthehet në privilegj, dhe vuajtja në një “kapital” që të jep vendin e parë në një podium që ndoshta duhej të mbahej nga vetë letërsia, jo nga biografia.
Dhe kështu mbetet një pyetje e hapur: a ishte “burgologjia” një shteg i domosdoshëm për kujtesën kolektive, apo një iluzion i ri që pengoi lindjen e një letërsie vërtet të lirë?
“Burgologjia” lindi në Shqipëri si një term i çuditshëm, gati grotesk, për të përshkruar një fenomen të veçantë pas rënies së komunizmit. Nuk ishte një shkollë letrare, as një rrymë artistike e mirëfilltë, por një mënyrë për të interpretuar letërsinë përmes vuajtjes së burgut.
Po a kishte edhe politikë letrare këtu? Sigurisht. Një nga “sekretet e vogla” të burgologjisë ishte se ajo shpesh u përdor si kontrast ndaj Ismail Kadaresë. Pse? Sepse Kadareja nuk kaloi burgun, por kaloi oborrin e partisë. Ndërsa njëra palë thoshte “shkrova nën diktaturë dhe rezistova me art”, pala tjetër përgjigjej: “vuajtja jonë është më e pastër se metaforat e tua”. Në këtë lojë, Kadareja u bë një lloj “kundërshtari i heshtur” i burgologëve.
Marrëdhënia mes burgologëve dhe Kadaresë ka qenë gjithnjë ambivalente: nga njëra anë, ata nuk mund të mohonin madhështinë e letërsisë së Kadaresë; nga ana tjetër, nuk reshtën së theksuari se vuajtja e tyre kishte një peshë tjetër. Në disa intervista, ata kanë folur me respekt, por edhe me nënkuptime kritike, një lloj ekuacioni ku Kadareja ishte gjigandi i letrave, por jo shenjti i dhimbjes.
Në fund të fundit, burgologjia i dha protagonistëve të saj, jo vetëm një zë, por edhe një identitet të veçantë. Pyetja që mbetet është: a ishte kjo letërsi apo një strategji brilante për të fituar terren në një fushë ku Kadareja dukej i pakonkurrueshëm? Në Shqipëri, gjithçka përzihet: dhimbja me poezinë, politika me metaforat, burgjet me katedrat. Dhe nga kjo përzierje lindi një prej paradokseve më të mëdha të kulturës sonë: letërsia e burgut si armë kundër letërsisë së lirisë. Ish i persekutuari Daut Gumeni shkrimtar dhe përkthyes, insiston në idenë se, nuk duhet konsideruar termi “letërsi e burgut”. Letërsia fiction është një proçes krijues individual që mund të cilesohet si e dobët, e mirë, shumë e mirë dhe sipërore ose sublime. Nuk ka letërsi të burgut, as edhe letërsi të hoteleve lluksoze. Gumeni ka qenë kritik ndaj përdorimit të fjalës “burgologji”.
Ai e sheh atë si një kategori artificiale, që shpesh është përdorur si etiketë politike dhe strategji për të marrë status moral e kulturor në letrat shqipe pas ’90-ës.
Për Gumenin, krijimi i një “shkolle të burgut” ose i një “koalicioni burgologësh” e ngushton letërsinë dhe e politizon atë.
Sot, tridhjetë vite më vonë, pyetja ngrihet vetë: a ka ende vlerë burgologjia si teori? Po, por vetëm si kujtesë. Ajo mbetet dëshmi e një kohe, një dokument i shpirtit të plagosur shqiptar. Por nuk mund të shërbejë më si dogmë letrare. Letërsia nuk mund të matet me metrin e vuajtjes; ajo matet me forcën e fjalës, me thellësinë e ideve, me aftësinë për të kapërcyer kufijtë e biografisë dhe për t’u bërë universale.
Sot, brezat e rinj të shkrimtarëve nuk e kanë njohur burgun, por njohin të tjera dhimbje: emigracionin, vetminë, boshllëkun moral të tranzicionit, zhgënjimin e shpresave. Këto janë po aq të vlefshme për artin sa edhe qelitë e Spaçit apo Burrelit. Letërsia jonë duhet të ecë përpara, jo të mbetet peng i së shkuarës.
