Këpucët e vjetra nuk i dreqim më.
Vonë në muzg i hedhim në qoshen ku nuk na sheh askush,
sikur të ndienim turp prej tyre. E kush nuk ndien turp nga gjërat e vjetra?
Po këpucari plak ku mund të jetë? Ai që kërrusej
për të arnuar shollën e ngrënë, lëkurën tërë plasa, thumbat si dhëmbë të rënë
Më thonë se ka vdekur
dhe unë nuk mund t’ia sjell as emrin ndërmend…
Është poezia “Këpucari plak” prej nga e nisa, kushedi për ç’rastësi a kumt të pashpjegueshëm, leximin e librit “Rrathë të brendashkruar” (botimet ONUFRI) të Rudolf Markut. Ndala gjatë te kjo poezi që flet për kohën tonë, për kohën kur gjërat e vjetra i flakim në rrugë, për t’u ndjerë më mirë, më të sigurt, por pa mundur megjithatë.
Përtej kësaj poezie konkrete, poezia në përgjithësi, më shumë se gjërat, na provokon ndjesi. Na bën të ndihemi më mirë, me gjasë, edhe më keq. Gjithsesi ndihemi të turbulluar, për ta gjetur sërish qetësinë, ndoshta, pas kohës së reflektimit për shkak të saj.
* * *
Datat në fund të poezive të librit, edhe pse ndonjëherë mungojnë, na bëjnë me dije se jemi në një fragment krijimtarie të kohëve të fundit të autorit. Jemi në shekullin e ri. Ndryshe e thënë kemi të bëjmë me këndvështrimin e sotëm të poetit që, si një krah gjigand kompasi, rrotullohet e vizaton rrathë virtualë: mbi botën, gjërat, jetën, vdekjen, të sotmen, të djeshmen, kujtesën, vendin, atdheun, lëvizjet, ikjet e rikthimet… dhe padyshim, mbi dashurinë në 360 gradë.
E cili poet do të shkruante poezi duke e anashkaluar dashurinë? E cili libër poetik nuk e ka hapësirën e vet të dashurisë? E cili lexues nuk do të priste, pashmangshëm, në një vëllim poetik, leximin së paku të një copëze për dashurinë?
Sakaq, poetët kanë këndvështrimet e tyre. Të ngjashme apo të ndryshme nga njëri-tjetri, të ndryshme herë-herë edhe brenda vetes. Pikërisht sepse dashuria shihet nga kënde të ndryshme nga hera në herë. Gjithnjë është një pikë tjetër në të cilën gjendet poeti në momentin e parë, tek nis e rrotullohet, bashkë me krahun e kompasit që lë mbi letër gjurmën virtuale të një rrethi.
Josh dashuria që ikën, zëvendësuese e asaj që dikur vinte. Prania e mungesës ose mungesa e pranisë. Nuk ta lejon shpërfilljen një tatuazh që koha s’e ka cënuar. As edhe një çast i largët që kujtoje se e kishe harruar e që vjen e shfaqet pikërisht kur nuk e pret. Të mbyt malli i shkaktuar nga distanca, përzier me përfytyrimin e dhomës së zhveshur e dashurisë…
* * *
Ti merr avionin në moskohë. Nuk është as ditë, as natë,
Konfuzion i natyrshëm i së qeshurës me lotët;
Ndej honin e mungesës së trupit tënd.
Po kështu, Zotat e lashtë, hutueshëm do ta kenë ndjerë humbjen
Pasi e krijuan botën…
Në fragmentin e poezisë “Pas ikjes sate”, përfytyrimi është ai i ndarjes së dy të dashuruarve në një aeroport. Por nuk është një përfytyrim konkret, megjithatë. As një çast konkret, as një kohë konkrete, as një vend konkret, siç janë gjithnjë aeroportet: vende të ndërmjetme, askundi e gjithkundi. As në ajër as në tokë, edhe në ajër edhe në tokë, as për ndarje as për takime, edhe për ndarje edhe për takime. Një lloj hapësire pragnore e vështirë për t’u përkufizuar.
Poezia nuk ka emër vajze e as burri. Veç në mos për vetë poetin. Por ai s’na e thotë. S’na lipset. Na mjafton përcaktimi nimfë. Poezia i tejkalon njerëzit konkretë sepse për të gjithë, qenka e vështirë ta vështrosh nga larg/ atë që nuk e ke më pranë.
Çfarë mund të përfytyrojë lexuesi në një rast të tillë, në mos MUNGESËN, MOSPRANINË dhe HUTIMIN që prodhon, ndjesinë e HUMBJES që edhe vetë ZOTAT DUHET TA KENË NDJERË pavarësisht madhështisë…
O grua që të ndesha në tafkobin e kësaj bote – thotë Rudolf Marku, teksa rrotullohet me krahun e kompasit të tij, i bindur se veç dashuria nuk mund të parashikohet dy herë nga orakujt. Nuk mund të ndalemi dy herë në të njëjtën pikë. Kompasi rrotullohet, por gjithherë maja e tij gërvisht rrathë të rinj.
* * *
Ishte dashuria. Kishim rënë jashtë kohe.
Kalonim mes një zjarri që ndizej përherë e më tepër.
Nuk kishte as muaj e as vite. Ditët ishin çastet kur ishim bashkë.
Zjarrfikësit të gjithë, të gjithë kishin vdekur.
Edhe qyteti kishte vdekur. Parajsa qe bashkuar me Ferrin…
Nëpër poezitë e librit “Rrathë të brendashkruar” herë dashuria është me D të madhe, e paidentifikuar me dikë konkret. Të tjera herë dashuria kërkon të lerë një gjurmë të dukshme. Të individualizohet. Njëra poezi lidhet pikërisht me një emër. Titullohet “Për Alma P.” Nis në vitin 1972 dhe mbaron në vitin 2019.
Më vjen kaq papritur kujtimi yt – shkruan poeti. Fundja kujtesa, e ndryrë në një sënduk, vjen e të shfaqet para sysh. Një copëherë e gati 50 vjetëve të shkuara del e të zë rrugën e ti nuk i shmangesh dot. Edhe mund ta kishe harruar që ajo copëz kish qenë në sëndukun tënd, por ajo nuk e pranon harresën. Kujtesa e zotëron harresën. Padyshim, jo gjithçka e palimpsestit njerëzor ka të njëjtën peshë. Çfarë harrohet ka qenë pendë e lehtë, e parëndësishme, e destinuar të harrohet. Çfarë del nga thellësia e kohëve, qoftë edhe papritmas, për t’u shfaqur në të tashmen, me siguri ka qenë plumb e nuk mund të fluturojë.
Krilla e kujtimit tënd, fluturoi përzishëm,thotë Rudolf Marku në një tjetër poezi. Ama bëhet fjalë për fluturim fantazmash që sillen gjatë gjithë kohës, pa shkelur tokën e të lidhura me tokën, rrotull njeriut, pa ikur asnjëherë përgjithnjë. Të gjithë kemi fantazmat tona që bëjnë rrathë që na brendashkruajnë.
* * *
Poeti, siç besoj, ia nis nga vetja. Edhe për Rudolf Markun mendoj se, tek vizaton rrethin e radhës, pika fillestare është ai vetë. Ai si burrë, si njeri, si banor, si shtegtar… Ai si poet, përballë poetëve që i përbashkon poezia.
Sa shumë poezi për poetin dhe poezinë të mbledhura në në libër të vetëm. Ndoshta sepse një poet e di më mirë se kushdo, se poetët meritojnë t’u kushtohen poezi. Rrathë të panumërt, brendashkruar rrethit të madh poetik, parë pikërisht nga këndvështrimi i vetë poetit.
Poetët mblidhen në Ferr,
Mes squfurit djegës. Bisedojnë të qetë
A thua se janë në shtëpitë e tyre…
Nuk është e rastësishme që vetë filozofët i kanë hedhur, gjithnjë, sytë nga poetët dhe poezia. Ndonjëherë i kanë “përjashtuar nga qyteti” si demonë të rrezikshëm. Se e mbartin edhe “rrezikun” poetët. Nga ana tjetër, nuk është e rastësishme që poetët japin e marrin me idetë e filozofëve edhe kur argjila e skulpturës së tyre është poeti vetë.
Dhe vështirë se dikush mund ta kundërshtojë Rudolf Markun kur shkruan:
Kur anija e poetit të thyhet prej dallgëve,
Me dhogat, hartat, velat që pluskojnë mbi det,
Ndërtoni varkat tuaja
O njerëz që qëndruat gjithë jetën në breg…
Pra, POETI ËSHTË UDHËRRËFYES. Aq sa edhe një filozof, jep kumte filozofike, mëson filozofi jete. Aq sa edhe një psikolog, kërkon të shpjegojë njeriun.
Dhe pastaj, poeti është prani…
Poetët nuk janë zogj migratorë, nuk shtegtojnë në vende të largëta.
Madje edhe kur vdekja i merr, pa lajmëruar askënd…
Miku ynë vazhdon të na dërgojë poezitë e tij që nga bota tjetër…
Poezitë e fundit që nuk kishim kohë t’i lexonim bashkë,
Poezitë më të fundit që nuk i dërgon me postë, ngaqë kurrë nuk u besoi postave…
Asnjë indikacion në libër, por vargjet më ravijëzuan Ndoc Gjetjen. Kështu e lexova unë. Madje lexova një ndërthurje. Një zgjatim të Ndoc Gjetjes te Preç Zogaj, në një poezi të vetme, me pamundësinë për të gjetur kufirin e vërtetë ndarës. Sepse ndoshta kufi s’ka. Një tjetër lexues nuk di a nuk mundet të afrojë emra konkretë a ndonjë portret poeti me tipare reale. Dhe ndoshta më mirë kështu. Se poeti është koncept edhe pse i mishëruar te një njeri, edhe pse i shkrirë në një lëndë të pandashme më. Poetët i përbashkon, siç duket e mes të tjerash, prania e përjetshme. Nuk ikin kurrë, mjaft të kenë shkruar një poezi që ende lexohet. Poeti galaksinë e shndërron në shtëpi të zakonshme e shtëpinë e vet e kthen në galaksi.
Te “Rrathë të brendashkruar” janë brendashkruar poetët, herë me emra, herë me vargje, herë me tituj, herë me përshkrime… Janë poetët, miq të poetit, pavarësisht nga kohët e vendet prej nga vijnë. Janë miqësi të lidhura nga “vargoj” poezie. Janë Gjetja, Zogaj, Açka, Dantja, Rilke, Uitmani, Pesoa, Homeri, Safo, Ovidi, Migjeni… Poetët që, sipas Rudolf Markut, as nuk kanë vdekur e as nuk do të vdesin.
Nuk vdesin poetët, por nuk vdesin as nënat e poetëve. I kanë përjetësuar bijtë, gjithnjë të pranishme në libra poetikë, rrathë brendashkruar një rrethi më të madh.
Nuk vdesin nënat e poetëve.
Edhe kur na shohin prej botës tjetër
Me atë shikimin e hutuar të fëmijës që humbet papritur,
Edhe kur psherëtijnë me një zhurmë dallgësh,
Edhe kur harrojnë emrat tanë,
Nuk vdesin nënat e poetëve – i grisni nekrologjitë!
Dhe kompasi i poetit vijon të rrotullohet, të krijojë rrathë pas rrathëve…
* * *
E pata pyetur Rudolf Markun, kohë më parë, se çfarë është poezia për të. Dhe m’u pat përgjigjur duke iu referuar një tjetër poeti: “Robert Frost, duke dhënë një përcaktim për përkthimin, jep indirekt një përcaktim për poezinë. Ai thotë, se poezia është ajo që mbetet pa u përkthyer, ajo që nuk arrin të përkthehet. Ajo që tepron mes tekstit origjinal dhe përkthimit”.
Çfarë nënkupton Robert Frost me këtë? Sepse me fjalë poezia është përkthyer dhe prapë diçka paskësh mbetur. Sipas Rudolf Markut, ajo që ka mbetur, e që qenkësh poezia: “është fryma, është shpirti…”
Rudolf Marku u shfaq në botën e poezisë në vitin e largët 1973. E prej atij viti poezia dhe poeti u bënë një binon i shpallur dhe i pandryshueshëm. Edhe pse nuk ndodh gjithnjë kështu, në rastin e Rudolf Markut edhe proza do të vinte. Por nuk do të ishte një breg që do t’i impononte shkëputje nga bregu poetik. Ai thjesht do të hidhte një urë ku do të endej sa nga një breg në tjetrin, sa nga proza te poezia.
Kësaj here qëndroi te poezia, te RRATHË TË BRENDASHKRUAR, te rrathë të shumtë brenda një tjetër rrethi më të madh, si rrathët që hapen në një sipërfaqe uji ku në vend të një guri, poeti ka lëshuar një fjalë (jo një fjalë të thjeshtë), një imazh, një emocion, një mendim poetik, një kumt filozofik. Ka lëshuar shpirtin e tij, shndërruar në poezi.
